ۇستىمىزدەگى جىلدىڭ 20 تامىزىندا قازاقستاننىڭ ۇلتتىق ۆاليۋتاسى – تەڭگەنىڭ قۇنى كۇرت قۇلدىراپ كەتتى. وسىعان بايلانىستى تەڭگەنى ەركىن اينالىمعا جىبەرۋدىڭ سەبەپتەرى مەن سالدارىن سارالاپ كورەلىك. بۇل تۋرالى قامشى پورتالى ايقىنعا سىلتەمە جاساي وتىرىپ حابارلايدى.

تەڭگەنى تۇراقتاندىرۋ باعىتىنداعى ساياساتتى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن قازاقستان ءتۇرلى قورلارىنان 28 ميلليارد دوللارعا جۋىق قاراجات جۇمساعان. بۇل تەڭگەنىڭ تۇراقتىلىعى ەسەبىنەن ىشكى الەۋمەتتىك مىندەتكەرلىكتەردى جۇزەگە اسىرۋدا، حا­لىقتىڭ ءال-اۋقاتىن كوتەرۋدە ماڭىزدى قادام بولاتىن. شىن مانىندە، مەملەكەت ءوز مىندەتكەرلىكتەرىن جۇزەگە اسىرۋى­نىڭ ناتيجەسىندە حالىقتىڭ ءال-اۋقاتىن قامتاماسىز ەتۋدە تۇراقتىلىق ساقتادى. ياعني ەشقانداي الەۋمەتتىك دۇمپۋلەرگە جول بەرىلمەدى. ءبىراق جالپى، ەكونو­مي­كادا ستاگناسيالىق سيپات كەڭىنەن قانات جايا باستادى. ۇلتتىق وندىرۋشىلەر ءوز تاۋارىنىڭ قىمباتتىعى سەبەبىنەن شە­تەلدىك ارىپتەستەرىنە توتەپ بەرە المادى. بۇل ءوز كەزەگىندە ماسەلەنى شەشۋدىڭ ءۇش جولىن ايقىندادى: نە ەكونوميكانى مودەرنيزاسيالاۋ ارقىلى، باسەكەگە قا­بىلەتتىگىن ارتتىرۋ؛ نە شىعىنداردى ازايتۋ ماقساتىندا جۇمىسشىلار سا­نىن قىسقارتىپ ءوندىرىستى جابۋ؛ نە ور­تالىق تاراپىنان ديەۆالۆاسيانى ءجۇ­زەگە اسىرۋ. شىن مانىندە، بۇگىنگى ەكو­نوميكالىق جاعدايدى پايدالانىپ، قازاقستان وندىرىسىنە كەڭ كولەمدە مودەرنيزاسيانى جۇزەگە اسىرىپ، ءوڭ­دەۋشى سەكتوردى دامىتۋ ارقىلى باسە­كەگە قابىلەتتى ەكونوميكانى قۇرۋ مە­ءحانيزمى وتە كۇردەلى جول بولىپ شىقتى. سەبەبى ەڭ الدىمەن، قازاقستاننىڭ قارجى سەكتورى كوپ جاعدايدا وتاندىق بيزنەستى نەسيەلەۋدى تاۋەكەلى مول ءىس دەپ سانايدى. بۇل تاۋەكەلدىڭ ارتۋىنا جانە بانك بويىنشا پايىزدىق مولشەر­لەمەنىڭ جوعارىلىعىنا ىقپال ەتەتىن كورسەتكىشتەرگە: شەتەلدەن تارتىلاتىن قارجى رەسۋرستارىنىڭ قىمباتتىعى، ىشكى ينفلياسيا دەڭگەيىنىڭ جوعارىلىعى، تۇراقسىز ۆاليۋتالىق ساياسات، جەمقور­لىق سەكىلدى فاكتورلاردى جاتقىزۋعا بولادى. وسى ارقىلى شەتەلدىك بانك­تەردىڭ ءبىزدىڭ قارجى ينستيتۋتتارىنا تەك جوعارى پايىزدىق نەسيە بەرە الاتىندىعىن باعامداي الامىز. بۇل جاعدايدا مەملەكەت ىشكى نارىقتى ارزان قارجى رەسۋرستارىمەن قامتاماسىز ەتۋدى قارجىلىق ساياساتتىڭ باستى با­عىتىنا اينالدىرۋى كەرەك سەكىلدى كورىنەدى. الايدا وسى فۋنكسيانى جۇزە­گە اسىرۋ ءۇشىن قۇرىلعان قازاقستاندىق دامۋ ينستيتۋتتارى كوپ قۇجات تالاپ ەتىپ، بيۋروكراتيالىق سەبەپتەرمەن قار­جى بەرمەۋگە تىرىسادى نەمەسە جەم­قورلىق مەحانيزمدەر ارقىلى الىنعان نەسيەنىڭ ءوزىن ءتيىمدى جۇمساۋعا توس­قاۋىل قويادى. ناتيجەسىندە كاسىپكەردىڭ قولىندا قارجىلىق اينالىمدى تولىق­تىرۋ ارقىلى ءوندىرىستى مودەرنيزاسيا­لاۋعا دەگەن نيەت تومەندەيدى. ەكىنشى دەڭگەيلى بانكتەردەن نەسيە الۋ قىمبات، ال دامۋ ينستيتۋتتارىنان قارجى الۋ قيىن. ناتيجەسىندە، ءبىرىنشى جول شە­گەرىلەدى. كاسىپكەرلەر امالسىزدان ەكىن­ءشى جولعا قاراي بەت بۇرادى. ياعني شى­عىن­داردى ازايتۋ ماقساتىندا قىز­مەت­كەرلەردىڭ سانىن قىسقارتۋ، الەۋمەتتىك كەپىلدىكتەر سانىن قىس­قارتۋ، ساپاسىن تومەندەتۋ. الايدا بۇل شاراعا بارايىن دەسە، اكىمشىلىك رەسۋرس الەۋمەتتىك جارىلىستان قورقىپ، ونداي مۇمكىندىك بەرمەيدى. ناتيجەسىندە كا­ءسىپ­كەرلەر كەڭ كولەمدى شىعىنعا باتۋعا ءماجبۇر بولدى. ءۇشىنشى جولدىڭ، ياعني تەڭگەنىڭ ەركىن اينالىمعا جىبەرىلۋىنىڭ، تاڭدالۋى كاسىپكەرلەردى قۇتقارعانداي كورىنگەنىمەن، ەكونوميكاداعى جاڭا داع­دارىس ورىن الۋى مۇمكىن ەكەندىگىن جوققا شىعارا الماسىمىز انىق. نە­لىكتەن؟
بىرىنشىدەن، بۇل شارا ەكسپور­تەر­لار­دىڭ جاعدايىن جەڭىلدەتكەندەي كورى­نەدى. الايدا بۇگىنگى كۇنگى تەڭگەنىڭ نارىقتىق باعامى ءالى دە مەملەكەت با­قىلاۋىندا. ۇلتتىق ۆاليۋتامىز ءالى كۇن­گە دەيىن الەمدەگى قۇنى شىن قۇنى­نان جوعارى باعالاناتىن ۆاليۋتالاردىڭ قاتارىندا. ۇلتتىق بانك ۆاليۋتا باعا­مىنا ارالاسپايمىز دەگەنىمەن دە نا­ر­ىق­­تا ۇلتتىق ۆاليۋتانى ساتىپ الۋ ار­قى­لى تەڭگە باعامىن شىنايى نا­­رىق­تىق قۇنىنا تۇسىرمەي وتىر. سەبەبى الەۋ­مەتتىك دۇمپۋلەردەن اياق تارتىپ وتىر. شىن مانىندە، ءبىر كۇننىڭ ىشىندە شەتەل ۆاليۋتاسىنا شاققاندا تۇرعىنداردىڭ تۇتىنۋ مۇمكىندىگى 25 پايىزعا تومەندەپ كەتۋى ەكونوميكاعا اۋىر زارداپ اكەلۋى مۇمكىن. سەبەبى تۇتىنۋ مۇمكىندىگىنىڭ شەكتەلۋى ىشكى نارىقتىڭ شەتەل ۆاليۋ­تاسىنا شاققاندا 20 پايىزدان استام مولشەرگە قىسقارعاندىعىن كورسەتەدى. بۇل ساۋدا مەن يمپورتقا بايلانىستى وندىرىستەر مەن ءىرى رەتتەلەرلىك جەلىلەر­ءدىڭ ساتۋ مۇمكىندىگى مەن ءوندىرۋ ءمۇم­كىن­دىگىن شەكتەيدى. بۇل جاعدايدا حالىقتىڭ اقشا جاراتۋ مۇمكىندىگى قىسقارىپ، تيىسىنشە سالىقتىق بازا قىسقارادى. ال ۇلتتىق بانكتىڭ ۇلتتىق ۆاليۋتانى بۇدان ءارى قاراي دا بەلگىلى مولشەردە ۇستاپ تۇرۋعا دەگەن ىنتاسى ەكسپورتپەن اي­نالىساتىن كاسىپورىندارعا كەدەرگى كەلتىرەدى. دەمەك، بۇگىنگى كۇننىڭ وزىندە ديەۆالۆاسيادان كۇتىلگەن ەكونوميكا­نىڭ ءوسۋ قارقىنىنىڭ ۇلعايۋى ويدان شىعا المايدى.
ەكىنشىدەن، سوڭعى جىلدارى ەكىنشى دەڭگەيلى بانكتەردىڭ بارلىعى دەرلىك نەسيەنى شەتەل ۆاليۋتاسىندا بەرگەندىگى ءمالىم. بۇگىنگى كۇنى ەكىنشى دەڭگەيلى بانكتەر ديەۆالۆاسيا دەڭگەيىنە سايكەس تەڭگەمەن بەرىلگەن نەسيەلەردىڭ ءوزىن قايتا قاراۋعا ءماجبۇر. نەلىكتەن؟ سە­بەبى وتاندىق بانكتەردىڭ وزدەرى شە­تەلدەن نەسيەلەندىرىلەدى. ياعني شەتەلگە قارىزدارىن شەتەلدىك ۆاليۋتامەن قاي­تارۋعا مىندەتتى. تەڭگەنىڭ كۇرت قۇن­سىزدانىپ كەتۋى، وتاندىق بانكتەردى كۇر­دەلى جاعدايدا قالدىردى. ءيا، بۇعان وتاندىق بانكتەر ديەۆالۆاسيادان، ۆاليۋ­تالىق سپەكۋلياسيا تەتىكتەرى ار­قىلى كوپ پايدا تاپتى دەگەن ءۋاج ايتۋعا بولار. ءبىراق ولار تاپقان تابىستارىنىڭ بارلىعىن ۇلتتىق ۆاليۋتادا تاپتى ەمەس پە؟ دەمەك، تاپقان تابىستىڭ ءوزى قۇنسىزدانىپ كەتتى دەۋگە بولادى.
ۇشىنشىدەن، قازاقستان ەكونوميكاسى يمپورتقا تاۋەلدى وندىرىسپەن تىعىز بايلانىستى. ايتالىق، ۇكىمەت ءوز ءما­لىمدەمەسىندە اۆتوموبيلدىك ءوندىرىستى قولدايتىندىعىن ايتتى. قولدارلىق جايت. اۆتوموبيلدىك ءوندىرىس قازاق­ستاندا سوڭعى ۋاقىتتا قارقىندى دامىپ كەلە جاتقان ەكونوميكا سەكتورلارىنىڭ ءبىرى. ءبىراق قازاقستانداعى اۆتوموبيل ءوندىرىسى ءبىرىنشى كەزەكتە شەتەلدەن اكەلىنەتىن اۆتوموبيل بولشەكتەرىن قازاقستاندا قۇراستىرۋمەن شەكتەلەدى. بۇل اۆتوموبيلدىك ءوندىرىستىڭ ديەۆالۆا­سيا بارىسىندا ءوز الەۋەتىنىڭ 25 پايىزىن جوعالتقاندىعىن كورسەتەدى. سەبەبى وتاندىق اۆتوموبيلدىك زاۋىت­تاردىڭ بارلىعى نەگىزگى اۆتوموبيل بولشەكتەرىن شەتەلدەن ۆاليۋتاعا ساتىپ الۋعا ءماجبۇر. اۆتوموبيل وندىرىسىنە ۇقساس جۇزدەگەن ءوندىرىس سالالارى شەتەلدەن ءوز شيكىزاتتارىن جانە وزگە دە قاجەتتىلىگىن الۋعا ءماجبۇر. دەمەك، بۇل سالالاردىڭ بارلىعىنا مەملەكەتتىك قولداۋ قاجەت. بۇل تاعى دا مەملەكەت شىعىندارىنىڭ ءوسۋى.
تورتىنشىدەن، قازاقستان ەكونوميكا­سىندا يمپورتتاۋشى كومپانيالاردىڭ ۇلەسى دە وتە ۇلكەن. ولار ءسوزسىز يمپورت­تالاتىن بارلىق تاۋاردى ۆاليۋتامەن اكەلەدى. ناتيجەسىندە اكەلىنەتىن ءونىم­ءنىڭ قىمباتتاۋى ەسەبىنەن تۇتىنۋشىلىق مۇمكىندىك شەكتەلەدى. مۇنداي كومپا­نيالار ساۋدا اينالىمىن ازايتۋ ارقى­لى، مەملەكەتتىك بيۋدجەتكە تولەيتىن سالىق مولشەرىن ازايتادى. قىزمەتكەر­لەرىن جۇمىستان قىسقارتۋعا ءماجبۇر بولادى دەگەن ءسوز.
بەسىنشىدەن، ەكونوميكا سالالارى­نىڭ مودەرنيزاسيالانۋ مۇمكىندىگى شەكتەلەدى. سەبەبى جاڭا تەحنيكا مەن تەحنولوگيالار شەتەلدەن كەلەدى. ول ءۇشىن تاعى دا ۆاليۋتا كەرەك. ۆاليۋتانىڭ قىمباتتاۋى ۇلتتىق ەكونوميكانىڭ مودەرنيزاسيالانۋىن تەجەيدى. دەمەك، ۇلتتىق وندىرۋشىلەر تەحنولوگيالىق قايتا قۇرۋ ورنىنا، بۇرىنعىداي ەسكى تەحنولوگيالارىمەن باسەكەگە قابىلەت­تىگىن تومەندەتەدى دەگەن ءسوز.
التىنشىدان، ينفلياسيا دەڭگەيىنىڭ جوعارىلاۋى. بۇگىنگى كۇنى جەرگىلىكتى اكىمدەر مەن ۇكىمەت مالىمدەمەلەرىنە قاراماستان، ينفلياسيانىڭ جوعارى دەڭگەيدە وسەتىندىگىنە ەشكىمنىڭ كۇمانى جوق. ال ۇكىمەتتىڭ 2016 جىلى جالاقى كوتەرەمىز دەگەن مالىمدەمەسى ينفلياسيا دەڭگەيىن ودان دا ارتتىرادى. نەلىكتەن؟ ويتكەنى حالىق تۇتىناتىن تاۋارلاردىڭ نەگىزگى دەنى شەتەلدەن كەلەدى. ال ول ۆاليۋ­تاعا الىنادى. ديەۆالۆاسيا ءوندى­ءرىس بارىسىندا شەتەلدىك قۇرامى جوق تاۋارلارعا عانا تومەن بولۋى مۇمكىن. ال ۇكىمەت ءسوز بەرگەن جالاقى كوتەرۋدەن كەيىن، ينفلياسيانىڭ دەڭگەيى ودان ءارى جوعارىلاي تۇسەدى. ينفلياسيانىڭ جو­عارى بولۋى، ەل ەكونوميكاسىنا كەرى اسەر ەتەتىن، شەتەل ينۆەستيسيالارىنىڭ كەلۋىنە كەدەرگى جاسايتىن نەگىزگى فاكتورلاردىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى. ەكونوميكالىق ءوسىمنىڭ ازايۋى مەن ستاگناسيا الەۋمەتتىك جاعدايدىڭ ۋشى­عۋىنا ىقپال ەتەرى ءسوزسىز. سەبەبى ەكو­نوميكالىق ءوسىمنىڭ توقتاۋى الەۋمەتتىك جاعدايعا كەرى اسەر ەتەدى.
جوعارىدا ايتىلعانداردى سارالاي كەلىپ، ديەۆالۆاسيا ۇلتتىق ەكونوميكاعا وڭ اسەرىمەن قوسا، كەرى اسەرىن تيگىزە­تىندىگىنە دە كوزىمىز جەتكەندەي. كەز كەلگەن قارجى-ەكونوميكالىق پروسەس­ءتىڭ ەل ەكونوميكاسىنا وڭ اسەر ەتۋى ءۇشىن، ءبىرىنشى كەزەكتە قۋاتتى ەكونو­ميكا كەرەك. قۋاتتى ەكونوميكا دايىن ونىمدەر ەكونوميكاسى بولىپ تابىلادى. نەعۇرلىم تىكەلەي تۇتىنۋ تاۋارلار ءوندىرىسى ارتقان سايىن كەز كەلگەن ەكونوميكالىق داعدارىستىڭ حالىققا دەگەن كەرى اسەرى تومەن بولادى. ول ءۇشىن ماڭىزدى ەكى قۇرامداس رەفورما جاسا­لۋى كەرەك. ءبىرىنشىسى – ەكونوميكانى ءارتاراپتاندىرۋ باعىتىنداعى جۇيەلىك رەفورما بولسا، ەكىنشىسى – تولىققاندى نارىقتىق تەتىكتەرمەن عانا باسقارى­لاتىن ەكونوميكا. وسى ەكى ساياساتتى ۇشتاستىرا وتىرىپ مەملەكەت ءوز ەكونو­ميكالىق الەۋەتىنىڭ دامۋىن تولىققان­دى قامتاماسىز ەتە الادى. باسقاشا جاع­دايدا ءبىزدىڭ ەلىمىز كەز كەلگەن ەكونوميكالىق داعدارىستى قيىن وتكى­زەتىن بولادى. مۇناي، شيكىزات باعامى­نىڭ تومەندەۋى – زاڭدى پروسەسس. سەبەبى الەمنىڭ ەكونوميكاسى دامىعان، قۋاتتى ەلدەرى باستارىنان كۇردەلى، قۇرىلىم­دىق، جۇيەلىك داعدارىستى كەشىرىپ جاتىر. داعدارىس وزىمەن بىرگە مۇمكىن­دىكتەر دە الىپ كەلەدى. وسى جاعدايدى پايدالانىپ ەكونوميكانى جۇيەلى ءتۇر­دە قايتا قۇرۋعا كىرىسسەك قانا داع­دا­رىستى ەڭسەرىپ، باسەكەگە قابىلەتتى ەلگە اينالارىمىز ءسوزسىز.