كەڭەس وداعى زامانىندا قازاقستان مەكتەپتەرىندە وقۋشىلار «كسرو تاريحى» اتتى ورتاق وقۋلىقتان ءبىلىم الدى. سوندىقتان، جاس ۇرپاق اتا تاريحىنان مۇلدە الشاقتاپ قالدى. ونىڭ ۇستىنە قازاق حاندىعىنىڭ شاڭىراعىن كوتەرىپ، ايبىنىن اسىرعان ۇلى حاندارىمىز بەن داڭقتى باتىرلارىمىزدىڭ ەسىمدەرى بىرتىندەپ ەل جادىنان وشىرىلە باستادى. ءوز ىشىمىزدەن شىققان ولاردى جامانداعىشتار قۇرمەتكە بولەندى. ەلىمىزدە حاننىڭ، نە باتىردىڭ ەسكەرتكىشى تۇرماق، ولاردىڭ اتىندا ءبىلىم مەن مادەنيەت نىساندارى، كەرەك دەسەڭىز، جالعىز-جارىم كوشە دە بولعان جوق. قازاق حاندارىنىڭ اتى اتالا قالعان جاعدايدا ولارعا ۇستەم تاپ وكىلى رەتىندە كەلەڭسىز باعا بەرىلىپ، قيسىنسىز ايىپ تاعىلدى. بۇل تۋرالى اقىن عافۋ قايىربەكوۆ كەزىندە: «باسقانىڭ پاتشاسىنىڭ ءبارى جاقسى. نەلىكتەن ءبىزدىڭ حاندار جامان بولعان؟» دەپ اشىنا جازعان بولاتىن. ۇلت جادىنىڭ تامىرىنا بالتا شابۋعا ارنالعان وسىنداي سۇرقاي ساياساتتىڭ نەبارى شيرەك عاسىر بۇرىن ورىن العانىنا سەنۋدىڭ ءوزى قيىن. ءبىراق كەڭەس زامانىنىڭ اششى شىندىعى ءدال وسىنداي بولاتىن.

تاۋەلسىزدىك قازاق حالقىنىڭ وشكەنىن جاندىرىپ، ولگەنىن ءتىرىلتتى. الماتى مەن استانادا، وبلىس ورتالىقتارى مەن ءىرى ەلدى مەكەندەردە كەرەي مەن جانىبەك، ابىلاي مەن ءابىلقايىر سياقتى ايگىلى حاندارىمىزدىڭ، قابانباي، بوگەنباي، ناۋرىزباي باتىرلاردىڭ ەڭسەلى ەسكەرتكىشتەرى بوي كوتەرىپ، ولاردىڭ ەسىمدەرى ەلدى-مەكەندەرگە، جوعارى وقۋ ورىندارى مەن مەكتەپتەرگە بەرىلدى. بابالاردىڭ ەرلىك پەن كۇرەسكە تولى ونەگەلى ءومىر جولدارى جايلى توم-توم عىلىمي ەڭبەكتەر مەن ادەبي شىعارمالار جازىلدى. تاۋەلسىزدىكپەن بىرگە ورالىپ، ۇرپاعىنا ۇلانعايىر قونىس قالدىرعان باتىر بابالارىمىزدىڭ بيىك رۋحى قازاقتاردىڭ، اسىرەسە، جاڭا بۋىنىنىڭ اراسىندا اسا زور پاتريوتتىق ورلەۋ تۋعىزىپ، ۇلت تاريحىنا دەگەن ماقتانىش سەزىمىن ۇيالاتتى.

قازاق، جۇبان اقىن ايتقانداي، «مىڭ ءولىپ، مىڭ  تىرىلگەن» حالىق.  بىرلىگى جاراسقاندا داڭقى اسىپ، بيلىككە تالاسقاندا بەرەكەسى قاشقان. بارشاعا بەلگىلى، بايىرعى بابالارىمىز ءبورىلى بايراق ۇستاپ، بايكالدان بالقانعا دەيىنگى القاپتى ەركىن جايلاعان. كوگىمىزدە جەلبىرەگەن التىن كۇن استىندا قىرانى قالىقتاعان تۋىمىز مەملەكەتتىگىمىزدىڭ ۇزىلمەي جالعاسىپ جاتقاندىعىنىڭ ايعاعى.

قازاق حاندىعى بۇدان بەس جارىم عاسىر بۇرىن عانا شاڭىراق كوتەرسە دە، ەۋرازيانىڭ ۇلى دالاسىندا ورناعان ارعى داۋىردەگى ساق، عۇن، ءۇيسىن مەملەكەتتەرىنىڭ، بەرگى زامانداعى ۇلى تۇرىك قاعاندىعى، دەشتى قىپشاق پەن التىن وردا مەملەكەتتەرىنىڭ زاڭدى مۇراگەرى بولدى. ارعى داۋىرلەرگە بارماي-اق، تازا تۇركىلىك زامانىمىزعا زەر سالار بولساق، ايگىلى ريم يمپەرياسى قۇلاپ، ەۋروپاداعى وسى كۇنگى مەملەكەتتەردىڭ نوبايى دا ءالى قالىپتاسا قويماعان، ال قىتايدا ءۇش پاتشالىق پەن الۋان اۋلەت ءوزارا قىرقىسىپ جاتقان 6 عاسىردا – 552 جىلى التايدا ۇلى تۇرىك قاعاناتى اتتى قۋاتتى، كۇشتى مەملەكەت دۇنيەگە كەلدى. ول نەبارى جارتى عاسىر ىشىندە التاي مەن كاۆكاز اراسىنداعى الىپ دالادا جەكە دارا بيلىك جۇرگىزدى. داۋىرلەپ تۇرعان كەزىندە ۆيزانتيا مەن يراننان، قىتايدىڭ ەكى پاتشالىعىنان الىم العان ەر تۇرىكتىڭ بەرەكەسى كەتىپ، ءوز ىشىندە بيلىككە تالاس باستاعاندا، اۋەلى باتىس جانە شىعىس بولىپ اجىراپ، كەيىن وعىز، قارلۇق، قىپشاق بولىپ ءبولىنىپ، جاۋلارىنا جەم بولدى.

سەگىزىنشى عاسىردا تاسقا قاشالعان كۇلتەگىن جازۋىندا: «الداۋ مەن ارباۋعا ارانداعان تۇرىك حالقى بىرلىگىنەن ايرىلدى. تابعاشتارعا قايسار ۇلدارى قۇل، كورىكتى قىزدارى كۇڭ بولدى»، – دەپ جازىلعان. قاي زاماندا بولماسىن، بارلىق جەڭىستەرىمىزدىڭ باستاۋى بەرەكە-بىرلىك ەكەنىن جاس ۇرپاق ەشقاشان ۇمىتپاي، وتكەننەن ساباق الۋى ءۇشىن كۇلتەگىن جازۋىنىڭ كوشىرمەسىن جاساتىپ، ل.گۋميليەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ اتريۋمىنا قويعىزدىم.

بۇگىنگى تاۋەلسىز تۇركى مەملەكەتتەرى – تۇركيا، قازاقستان، وزبەكستان، ازەربايجان، تۇرىكمەنستان مەن قىرعىزستان جانە دۇنيەنىڭ ءار تۇكپىرىنە تارىداي شاشىلعان جالپى سانى 200 ميلليوننان اساتىن 30-دان استام تۇركىتىلدەس ۇلتتار مەن ۇلىستاردىڭ ۇلى باباسى ەر تۇرىك اتالارىمىز بولاتىن. «تۇرىك» ءسوزىنىڭ ءبىر ماعىناسىن ايگىلى تۇركولوگ اكادەميك ا.ن.كونونوۆ «بەرىك» ياعني «بىرىگۋ»، «بىرلىك» سوزىنەن شىعارادى.  ەندەشە، تۇركى حالىقتارى جاراتىلىسىندا ءاردايىم بىرگە، بەرەكە-بىرلىكتە بولۋ ءۇشىن جاراتىلعان. بابالارىمىز دا بىزگە وسىنى ميراس ەتكەن.

بىرلىك – ءبىزدىڭ بارلىق جەڭىستەرىمىزدىڭ التىن قاينارى، ەل قورعاعاندا كۇش-قۋات بەرەر اسقاق ايبارى. وسىنى ءاردايىم جادىمىزدا ۇستاۋىمىز كەرەك. جاھاندانۋ زامانىندا تاعدىر تالايىمەن ءبولىنىپ كەتكەن، ءتىلى، ءدىلى، ءدىنى مەن تەگى ءبىر تۇرىك حالىقتارى ءححى عاسىردا ىنتىماق جاراستىرۋى قاجەت. ءسويتىپ، ساياساتتا، ەكونوميكادا، عىلىم مەن تەحنولوگيادا ءوزارا ىقپالداستىق پەن بايلانىستاردى كۇشەيتە بەرۋىمىز كەرەك. اتا تاريحى ءبىزدى وسىعان شاقىرادى.

بۇگىنگى توي – ەڭ الدىمەن، قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىق تويى. اتاقتى مۇحاممەد حايدار ءدۋلاتيدىڭ دەرەكتەرى بويىنشا، 1465 جىلى قوزىباسى تاۋىنىڭ ەتەگىندە تاريحي وقيعا بولدى. بۇل – ءبىزدىڭ ەلدىگىمىزدىڭ تامىرى تەرەڭدە جاتقانىن تانىتاتىن اسا ماڭىزدى تاريحي دەرەك. كەرەي مەن جانىبەك حاندار ءابىلقايىر ۇلىسىنان ءبولىنىپ، شۋ مەن تالاستىڭ اراسىندا قازاق حاندىعىنىڭ شاڭىراعىن كوتەردى. التى الاش انتتاسىپ، ايرىلماسقا ءسوز بايلاسىپ، ۇلىتاۋعا تاڭبالارىن قاشاپ جازدى. وسىلايشا، تاريح ساحناسىنا قازاق دەگەن حالىق شىعىپ، ۇلانعايىر ولكە قازاق جەرى دەپ اتالا باستادى. ودان سوڭ قاسقا جولدى قاسىم حان حاندىقتىڭ ىرگەسىن بەكىتىپ، كەرەگەسىن كەردى. حاقنازار حان شەكاراسىن ەدىلدىڭ بويىنا دەيىن كەڭەيتسە، تاۋەكەل حان تۇركىستان ولكەسىن تۇگەلدەي قازاق حاندىعىنا قاراتتى. ەڭسەگەي بويلى ەر ەسىم ەلدىڭ ىرگەسىن بەكىتۋ جولىنداعى كۇرەستە قولباسشىلىعىمەن تانىمال بولدى. سالقام جاڭگىر حان وربۇلاق تۇبىندەگى شايقاستا جوڭعارلارعا ويسىراتا سوققى بەرسە، ءاز تاۋكە «جەتى جارعىنى» ەنگىزدى.

قازاق حاندىعى كەزەڭى – ات جالىندا كۇن كەشكەن الاش جۇرتىنىڭ قاھارماندىق ءداۋىرى. ەل بيلەگەن حانداردىڭ ءومىرى مايدان شەبىندە ءوتتى. قازاقتىڭ العاشقى ون ءتورت حانىنىڭ جەتەۋى جورىق جولىندا قازا تاپتى.    وسىناۋ ۇلى بابالاردىڭ بيىك رۋحىنا بارلىق ۇرپاق ايرىقشا  قۇرمەتپەن باس ءيىپ، ريزاشىلىعىن بىلدىرەدى.  ولاردىڭ ۇلتقا سىڭىرگەن ۇشان-تەڭىز ەڭبەگى ءاردايىم ەل ەسىندە ساقتالادى. قازاقتاردىڭ تالاي بۋىنى قوي ۇستىنە بوزتورعاي جۇمىرتقالاعان مامىراجاي زامان ورناتقان حان رەتىندە قادىرلەيتىن ءاز تاۋكە بيلىكتەن كەتكەن سوڭ حالقىمىزدىڭ بەرەكە-بىرلىگى السىرەپ، جۇزگە جانە رۋعا بولىنۋشىلىك بەلەڭ الدى.

ورتالىق ازياداعى اسا قۋاتتى اسكەري مەملەكەت سانالاتىن قازاق حاندىعىنىڭ وسى وسالدىعىن وڭتايلى پايدالانعان جوڭعارلار تۇتقيىلدان سوعىس اشىپ، ەل تاريحىنا «اقتابان شۇبىرىندى، القاكول سۇلاما» دەگەن اتپەن ەنگەن تراگەدياعا ۇشىراتتى. ءدال وسى تۇستا تاريح ساحناسىنا قول باستاعان قابانباي، بوگەنباي، ناۋرىزباي، مالايسارى سياقتى  باتىرلار، ءسوز باستاعان تولە، قازىبەك، ايتەكەدەي دۋالى اۋىز بيلەر، ەل باستاعان ابىلاي، ءابىلقايىرداي حاندار شىقتى. ءبىر جاعادان باس، ءبىر جەڭنەن قول شىعارىپ، بەرەكە-بىرلىگى اسقان قازاق قولى 1730 جىلى اڭىراقاي تۇبىندە جوڭعارلارعا كۇيرەتە سوققى بەرىپ، اتا قونىسىن جاۋدان ءبىرجولاتا ازات ەتتى.

قاز داۋىستى قازىبەك بي:

ءبىز قازاق دەگەن مال باققان ەلمىز،
ەشكىمگە سوقتىقپاي جاي جاتقان ەلمىز،
ەلىمىزدەن قۇت-بەرەكە قاشپاسىن دەپ،
جەرىمىزدىڭ شەتىن جاۋ باسپاسىن دەپ،
نايزاعا ۇكى تاققان ەلمىز.
ەشبىر دۇشپان باسىنباعان ەلمىز،
باسىمىزدان ءسوز اسىرماعان ەلمىز.
دوستىقتى ساقتاي بىلگەن ەلمىز،
ءدام-تۇزدى اقتاي بىلگەن ەلمىز، – دەگەن  ەكەن.

بىرلىكتىڭ ءقادىرىن ءبىلىپ، بىلەككە بىلەك قوسقاندا اتامەكەندى جاۋدان ازات ەتتى. الايدا، اعايىننىڭ ارازدىعى، ىنتىماقتىڭ ازدىعىنان كوپ ۇزاماي حاندىق جويىلدى. دانىشپان اباي ايتقانداي، «باس-باسىنا بي بولعان وڭكەي قيقىم»  ەلدىڭ سيقىن كەتىردى. سول كەزدە بۇكىل دۇنيە ءجۇزىن جايلاعان، «ءبولىپ ال دا، بيلەي بەر» اتتى وتارشىلدىققا نەگىزدەلگەن سۇرقيا ساياسات قازاق ەلىن ءبىرجولاتا رەسەي پاتشالىعىنىڭ وتارىنا اينالدىردى. بۇدان كەيىنگى قازان توڭكەرىسىنەن، ازامات سوعىسىنان، حالقىمىزدىڭ تەڭ جارتىسىن جالماعان وتىز ەكىنشى جىلعى اشارشىلىقتان ەر-ازاماتقا دا، ەلگە دە سىن بولعان ۇلى وتان سوعىسىنان قازاق قانشاما قانسىراپ شىقسا دا، ازاتتىق اڭساعان ءورشىل رۋحى مەن ۇلتتىق كەلبەتىن جوعالتقان ەمەس.

ەل اراسىندا ايتىلاتىن ءتامسىل بار. ابىلاي حان: «ءۇش ارمانىم بار ەدى. ءبىرىنشىسى، ەلىمدى بەيبىت ومىرگە جەتكىزسەم دەپ ەدىم، قان كوپ توگىلدى. ەكىنشىسى، حالقىم قالا، كەنت سالا المادى. ءۇشىنشىسى، ەلدىڭ باسىن بىرىكتىرە المادىم»، – دەگەن ەكەن. ابىلايدىڭ اسىل ارماندارى تاۋەلسىزدىك تۇسىندا تۇگەلدەي ورىندالدى. قازاقستاننىڭ قاي تۇكپىرىنە بارساق تا، قالالارىمىز بەن اۋىلدارىمىز جارقىراپ، جايناپ تۇر.دالامىز جايقالعان ەگىنگە تولىپ، ەلىمىز جاسىل باققا اينالدى. التىن كۇن شۋاعىن شاشقان كوك بايراعىمىزدىڭ استىندا قازاق قانا ەمەس، 130 ۇلتتىڭ وكىلدەرى بەرەكە-بىرلىكپەن ءتاتۋ-تاتتى ءومىر سۇرۋدە. مەن بۇدان بۇرىنىراق «قازاق تاريحىندا ءبىز ۇيالاتىن ەشتەڭە جوق» دەگەن ەدىم. بۇگىن سول ءسوزىمنىڭ جالعاسى رەتىندە: «بىزگە بابالار تۇلپارلارىنىڭ تۇياعىمەن جازىلعان اتا تاريحىنىڭ ءار پاراعى ەرەكشە قىمبات. قازاقتاردىڭ بۇگىنگى جانە بولاشاق بۋىنى ونى ءاردايىم ورىندى ماقتان ەتەتىن بولادى» دەگىم كەلەدى.

قامشى سىلتەيدى

دەرەككوز: qazaquni.kz