XV عاسىردىڭ سوڭىنداعى ماسكەۋ مەملەكەتىندە موڭعول يمپەرياسى مەن التىن ورداعا تاۋەلدىلىكتى بىلدىرگەن، حان جارلىقتارى ارقىلى ماسكەۋ بەكتەرى بيلىكتەرىنىڭ زاڭداستىرىلعانىنا قاتىستى قۇجاتتار ءوزىنىڭ وزەكتىلىگىن جويا باستايدى. ەسكى ۇيعىر جازۋىندا جازىلعان قۇجاتتاردى وقىپ، ماعىناسىن اجىراتاتىن ساياسات ادامدارى دا ومىردەن ءوتىپ، ول جازۋلاردى ماسكەۋدە ەشكىم دە وقي المايتىن جاعداي قالىپتاسادى. ماسكەۋ ساياساتكەرلەرى شىعىس ەلدەرمەن بايلانىس جاساعاندا ەندى كوبىنەسە اراب جازۋىنداعى تۇركىلىك ماتىندەرمەن جۇمىس ىستەيدى. ونداعى ەلشىلىك قىزمەتىندەگى جانە ونىمەن بايلانىستى قۇرىلىمداردا ەڭبەك ەتەتىن مۇسىلمان دىنىندەگى «قىزمەتتەگى تاتارلاردىڭ» سىرتقى ساياسات جۇرگىزۋدەگى ماڭىزى ارتا تۇسەدى. XV عاسىر سوڭى – XVIعاسىرداعى حالىقارالىق قاتىناستاردا ەندى قولدانىلمايتىن ۇيعىر جازۋىنداعى قۇجاتتار ساياسي قولدانىستان شىعادى، مەملەكەت مارتەبەسىنە لايىق ەمەس دەپ تە تابىلادى، قالعاندارىن ماسكەۋ سارايىندا قالىس قالدىرماعان ورتتەر جويادى.
ماسكەۋدە ساقتالعان ەلارالىق قاتىناس قۇجاتتارى ماسكەۋ مەملەكەتىنىڭ ساياسي ورلەگەن، ساياسي دەربەستىكتى يەلەنگەن زامانىنان باستاپ جۇيەلەنە تۇسەدى. XV-XVII عاسىرلارداعى ءماسكەۋ مەملەكەتىنىڭ قۇجاتتارى مەن ەلارالىق ءىس قاعازدارى ماسكەۋدىڭ ەلشىلىك بۇيرىعىندا (پوسولسكيي پريكاز) جانە پاتشا ارحيۆىندە قوردالانادى. XVII عاسىرداعى ورال مەن سىبىرگە قاتىستى ءبىرقاتار ءىس قاعازدارى ماسكەۋدىڭ قازان جانە ءسىبىر بۇيرىعىندا جيناقتالىپ، ارحيۆ قورىنا الىنادى. ماسكەۋ مەملەكەتىنىڭ XV-XVII عاسىرلارداعى حالىقارالىق بايلانىستارىنا قاتىستى قۇجاتتارى بۇل كۇندە رەسەيدىڭ مەملەكەتتىك كونە دەرەكتەر ارحيۆىندە (روسسييسكيي گوسۋدارستۆەننىي ارحيۆ دريەۆنيح اكتوۆ – رگادا، بۇرىنعى اتاۋى – سەنترالنىي گوسۋدارستۆەننىي ارحيۆ دريەۆنيح اكتوۆ سسسر – سگادا) ساقتالىپ كەلەدى.
ماسكەۋ مەملەكەتىنىڭ ەلشىلىك قۇجاتناماسىندا «ەلشىلىك كىتاپتار» («پوسولسكيە كنيگي») تولىمدى دەرەكتەمە توپتامالارى رەتىندە ەرەكشە ءمان-ماعىناعا يە. ءاربىر ەلشىلىك كىتاپ جەكە ەلدەرمەن ساياسي-ديپلوماتيالىق بايلانىستاردىڭ بەلگىلى ءبىر ۋاقىتنامالىق كەزەڭىن قامتيتىن قۇجاتتار مەن ءىس قاعازدارىنىڭ جيناقىلانعان كوشىرمەسى بولىپ تابىلادى. بۇل قولجازبا كىتاپتاردىڭ مەملەكەتارالىق قارىم-قاتىناستاردى جالعاستىرۋدا قولدانبالى ماڭىزى بولعان.
XVI عاسىرداعى قازاق حاندىعى تاريحىنا قاتىستى نەگىزگى مالىمەتتەر ماسكەۋ مەملەكەتىنىڭ نوعاي ورداسىمەن، قىرىم حاندىعىمەن، وسمان پاتشالىعىمەن قارىم-قاتىناس كىتاپتارىندا ۇشىراسادى. XVII عاسىردىڭ سوڭعى شيرەگىنە دەيىن قازاقتار تۋرالى نەگىزگى دەرەكتەردى ماسكەۋ مەملەكەتىنىڭ ويرات-قالماقتارمەن جانە موڭعولدارمەن ساياسي بايلانىس ءىس قاعازدارى بەرەدى.
قازاق حاندىعىنىڭ وزىمەن جاسالعان قارىم-قاتىناس ماتىندەرىنىڭ ماسكەۋدە ساقتالۋ تاعدىرى اۋىر. ءتول مەملەكەتىمىزدىڭ بىرەسە ورلەپ، ءبىر كەزەڭدەردە السىرەگەن جاعدايلارى قازاق حاندىعى مەن ماسكەۋ مەملەكەتى ەلشىلىك بايلانىستارىنىڭ XVI عاسىردا ءۇش رەت جاندانىپ، اراسىندا ەكى رەت ۇزاق كەزەڭدەرگە ءۇزىلىپ قالعاندىعى اسەر ەتكەن. XVI عاسىردىڭ ونىنشى جىلدارىنداعى «قاسىم حان تۇسىنداعى قازاق كىتاپتارى» ماسكەۋدىڭ پاتشا ارحيۆىندە 38ء-شى جاشىكتە تىزىمدەلگەنى بەلگىلى. اقنازار حاننىڭ 1571-1572 جىلدارداعى ماسكەۋگە ءجىبەرگەن ەلشىلىگىنىڭ جانە XVI عاسىردىڭ 70-جىلدارىنداعى قازاق-ورىس ساياسي قاتىناستارىنىڭ ماتىندەرى دە بىزگە بەلگىسىز سەبەپتەرمەن (ماسكەۋ مەملەكەتىندەگى «وپريچنينا» جىلدارىنداعى ىشكى تۇراقسىزدىققا، ماسكەۋدى سول جىلدارى شابۋىلداعان قىرىم حانى داۋلەتكەرەي جورىقتارىنىڭ قۇجاتتارعا تيگىزگەن زارداپتارىنا دا بايلانىستى بولۋى مۇمكىن) كەيىنگى زاماندارعا جەتپەدى.
قازاق قۇجاتتارىنىڭ ساقتالۋىنا ماسكەۋ مەملەكەتىندەگى بۇلعاق («سمۋتا») جىلدارى (1606-1613) كەرى اسەرىن تيگىزدى. ال كوپتەگەن قۇجاتتار ماسكەۋدەگى 1626 جىلعى جويقىن ورتتە جانىپ كەتتى. XVI عاسىرداعى قازاق حاندىعىمەن بايلانىس قۇجاتتارى 1594-1596 جىلدارداعى تاۋەكەل حاننىڭ قۇلمۇحاممەت ەلشىلىگىنىڭ جانە ماسكەۋدىڭ ۆ. ستەپانوۆ ەلشىلىگىنىڭ ماتەريالدارىمەن عانا شەكتەلدى. بۇل ەكى ەلشىلىك دەرەكتەءرى بۇل كۇندە ماسكەۋ مەملەكەتىنىڭ «قازاق («قىرعىز-قازاق» ىستەرى)» قۇجاتتار توپتاماسىندا تۇر.
XVII عاسىردا ەكى مەملەكەتتىڭ ارالىق ايماقتارىنا ورنالاسىپ العان جانە شاپقىنشىلىقتارىمەن مازالاپ وتىرعان ويرات-قالماقتار بايلانىستارىن وربىتۋگە ۇلكەن كەدەرگى كەلتىردى. الايدا، ەسىم حان زامانى جانە ودان كەيىنگى جىلدار تاريحىنا قاتىستى ورىس دەرەكتەرى دە از ەمەس. XVII عاسىر سوڭىنداعى، تاۋكە حان زامانىنداعى قازاق حاندىعى مەن ماسكەۋ مەملەكەتىنىڭ مەملەكەتارالىق قارىم-قاتىناس قۇجاتتارى رەسەيدىڭ ءسىبىر ورتالىقتارىندا ساقتالعانمەن، جەكە جيناققا بىرىكتىرىلمەي قالعان.
قازاق حاندىعى تۋرالى شاشىراندى دەرەكتەر ماسكەۋ مەملەكەتىنىڭ پولياك-ليتۆا مەملەكەتىمەن، شۆەسيامەن، باسقا دا كەيبىر ەۋروپالىق جانە پەرسيا، بۇحارا، حيۋا سياقتى ازيالىق مەملەكەتتەرمەن ساياسي بايلانىس قۇجاتتارىندا ۇشىراسادى. ماسكەۋ مەملەكەتىنىڭ عانا ەمەس، اسىرەسە، ليتۆا دەرەكتەرىنىڭ دە كەيبىرى شىعىستى زەرتتەۋشىلەر نازارىنا ىلىنگەن. «ليتۆا مەتريكاسىنىڭ» ماسكەۋ ارحيۆىندەگى قۇجات توپتاماسى ساقتالعان. رەسەي يمپەرياسىندا ەلشىلىك كىتاپتاردى جارىققا شىعارۋ ءىسىن XVIII عاسىر سوڭىندا تاريحشى م. ششەرباتوۆ پەن اعارتۋشى ا. نوۆيكوۆ باستاپ، XIX عاسىردا ءبىرقاتار ورىس ارحيۆيستەرى جالعاستىردى. كەڭەس زامانىندا قازاق حاندىعى تاريحىنا قاتىستى ماتىندەردى جاريالاۋ ءىسى سايابىر تارتىپ، سوڭعى ونجىلدىقتاردا عانا قايتا جاندانعان. قازىرگى رەسەيدەگى قۇجاتتاردى جاريالاۋ ءىسىن العا باستىرۋدا كەڭەس زامانىنىڭ سوڭىندا ن. روگوجين قولعا الىپ، بۇل كۇندەردە دالا مەملەكەتتەرىنىڭ تاريحىنا قاتىستى ماتىندەردى جاريالاۋعا ۆ.ترەپاۆلوۆ جانە تاتار تاريحشىلارى ءوز ۇلەستەرىن قوسۋدا.
مەنىڭ رەسەيدىڭ كونە دەرەكتەر ءارحيۆى (رگادا) قورلارىنداعى قولجازبا ماتىندەردى زەرتتەۋ جۇمىستارىم 1983 جىلى باستالىپ، 90-جىلدارى قاتارىمەن بىرنەشە جىل، ودان سوڭ 2004 جانە 2013 جىلدارى جالعاستىرىلدى.
ماسكەۋ مۇراعاتىنداعى تىڭ دەرەكتەر نەگىزىندە كانديداتتىق ديسسەرتاسيانى 1988 جىلى قورعاپ شىقسام دا، نەگىزى 80-جىلداردا جازىلعان مونوگرافيا كەشەۋىلدەپ، قارجىلىق داعدارىسقا بايلانىستى 90-جىلداردان كەيىن عانا شىعارا الدىم. بۇل كەزدە نوعاي ورداسىنىڭ تاريحىن زەرتتەۋدى مەنەن ءبىرقاتار جىل كەيىن باستاعان ماسكەۋلىك تاريحشى ۆ.ترەپاۆلوۆ زەرتتەۋلەرىن جاريالاپ تا، مەنىڭ جاريالانعان جۇمىستارىما سىلتەمە جاساپ تا ۇلگەرگەن ەدى. 1998-2008 جىلدارى ماسكەۋ مۇراعاتىنداعى ءبىرقاتار ءتۇپنۇسقا ماتىندەرى سەمەيدە شىعاتىن رەسپۋبليكالىق «اباي» جۋرنالى ارقىلى وقىرمانعا ۇسىنىلدى. 2005 جىلى ماسكەۋ ءارحيۆى قورلارىنداعى بەلگىسىز بولىپ كەلگەن شاشىراندى دەرەكتەردىڭ، XVIII-XX عاسىرلاردا رەسەي ارحيۆيستەرى جاريالاۋعا كۇش قوسقان قازاق حاندىعى تاريحىنا قاتىستى قۇجاتتاردى توپتاستىرىپ، «ورىس مەملەكەتىنىڭ ەلشىلىك ماتەريالدارى» (پوسولسكيە ماتەريالى رۋسسكوگو گوسۋدارستۆا (XV-XVII ۆۆ.) // يستوريا كازاحستانا ۆ رۋسسكيح يستوچنيكاح XVI-XX ۆۆ. ت.1. – الماتى، 2005) دەگەن اتپەن ءتۇپنۇسقا تىلىندە جارىققا شىعاردىم. سونىمەن، بۇل كۇندە ماسكەۋ مەملەكەتىنىڭ مەملەكەتارالىق ءىس قاعازدارىن باسىپ شىعارعان ساناۋلى عىلىمي ورتالىقتار قاتارىندا ءوز ەلىمىزدىڭ قالالارى دا بار.
ءبىز جاريالاعان ورتاعاسىرلىق ورىس ماتىندەرى قازاق حاندىعى تاريحىنا كوپتەگەن جاڭالىقتى دەرەكتەر قوستى. ولاردىڭ ىشىندە قاسىم حاننىڭ 1521 جىلدىڭ باسىندا قايتىس بولۋى، قازاق حاندىعىنىڭ 1521-1523 جىلدارداعى ساياسي جاعدايى جانە ەل بيلەۋشىلەرى، قازاق حاندىعىنىڭ 1523 جىلى قىرىم حاندىعىمەن ساياسي بايلانىستاردا بولۋى، 1537-1538 جانە 1581-1582 جىلدارداعى ساياسي كۇيزەلىستەر جايى، اقنازار حان مەن شىعاي، جالىم سۇلتانداردىڭ نوعاي ورداسىنا قارسى 1568 جىلدىڭ كۇزىندە باعىتتالعان جورىعى (بۇل دا ءالى كۇنگە دەيىن جاڭىلىس 1569 جىل دەپ كورسەتىلە بەرەتىن جايى بار)، بۇل جورىقتىڭ حاجى-تارحاندى مۇسىلمان جۇرتىنا قايتارىپ الۋدىڭ جالپىتۇركىلىك جوسپارمەن، وسمان پاتشالىعى سىرتقى ساياساتىمەن بايلانىستىعى، اقنازار حاننىڭ قازاق حاندىعى مەن ماسكەۋ مەملەكەتى اراسىندا بولعان العاشقى اسكەري قاقتىعىستان تۋعان سالقىندىقتى جويۋ ماقساتىندا ماسكەۋ مەملەكەتىنە 1571-1572 جىلدارى جىبەرگەن ەلشىلىگى جانە ودان كەيىنگى جىلدارداعى قازاق حاندىعى مەن ماسكەۋ مەملەكەتىنىڭ بايلانىستارى سياقتى وقيعالار تىزبەگى، اقنازار حان بالالارىنىڭ استراحانعا كەلۋى جانە بۇل وقيعاعا بايلانىستى قازاقتىڭ ۇلكەن ورداسى تۋرالى العاشقى ورىس دەرەگىنىڭ 1585 جىلى جازىلعانى تۋرالى (تاريح ادەبيەتىندە ەسكىشە كورسەتىلە بەرەتىن 1616 جىل ەمەس) جاڭا تاريحنامالىق تۇسىنىكتەر جاريالاندى. ەسىم حاننىڭ 1627 جىلعى تاشكەنت جورىعى تۋرالى ماسكەۋ ەلشىلىك بۇيرىعىندا ساقتالعان دەرەك پەن قۇجات ءماتىنىنىڭ فوتوكوشىرمەسىن 2005 جىلعى قۇجاتتار جيناعىندا جاريالادىق.
XVI عاسىر دەرەكتەرى نەگىزىندە قازاق حاندىعىنداعى جانە باسقا دا وقيعالار تۋرالى زەرتتەۋ ماتەريالداردى 1985-1988 جىلدارى جانە ودان كەيىن 1998-2005 جىلدارى جاريالاعان ەدىك. ازاۋلى دوسپامبەت جىراۋ تۋرالى دەرەكتەردى دە ماسكەۋ ارحيۆىندەگى ەلشىلىك كىتاپتارىنان تاۋىپ، جۇرتقا جەتكىزدىك. دوسپامبەت جىراۋ ءبىرقاتار ادەبيەتشىلەر ايتاتىنداي 1523 جىلى قايتىس بولماعان. كەيىن، 1595 جىل ەكەنىن ناقتى دەرەكتەرمەن كورسەتتىك. ءبىراق ادەبيەتشىلەر ەسكى تۇجىرىمداردى قايتالاي بەرگەن سوڭ، زامانىنداعى ساياسي قايراتكەر جانە جىراۋدىڭ 1535-1595 جىلدارى ءومىر سۇرگەنى تۋرالى ارنايى ماقالالار توپتاماسىن 2005-2006 جىلدارى جاريالاۋىما تۋرا كەلدى.
قازاق پەن نوعايدىڭ، وزگە باۋىر حالىقتاردىڭ رۋلىق-تايپالىق قۇرامىن، ءار كەزەڭدەگى تۇرمىس-تىرشىلىگىن، قوعامدىق جانە مادەني ءومىرىن زەرتتەۋدە سارقىلمايتىن ماتەريالدار ماسكەۋ كونە دەرەكتەر ءارحيۆى قورىندا بار. ونى جارىققا شىعارۋدىڭ رەتى ەندى تۋا باستادى. سول ءمۇمكىندىكتى پايدالانىپ قالۋىمىز كەرەك. ءيا، ماسكەۋ ارحيۆىندەگى قولجازبا ماتىندەردى يگەءرۋدىڭ الداعى كەزەڭى – ءبىزدىڭ زامانىمىزعا جەتكەن تۇركىلىك، ەسكى نوعاي، قازاق ماتىندەرىن جاريالاۋ بولىپ تابىلادى. بۇل – كۇردەلى، بۇرىن مۇلدە باستاۋى بولماعان جۇمىس. وسى ماقساتتا ل.ن.گۋميليەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى «وتىرار كىتاپحاناسى» عىلىمي ورتالىعىنىڭ جوسپارىمەن ءبىز رەسەي فەدەراسياسى قالالارىنا ءىسساپار جاسادىق. الدا دا ايتتىق، ۇلت تاريحىنا قاتىستى دەرەكتەر جيناۋ ءىسىن ءبىر ساتتە توقتاتپاۋىمىز كەرەك. بۇل كۇندەرى ماسكەۋدىڭ كونە دەرەكتەر ارحيۆىندەگى قۇجاتتاردى تۇبەگەيلى زەرتتەپ، ءتۇپنۇسقا ماتىندەردى جاريالاۋ، قازىرگى تىلىمىزگە اۋدارۋ سياقتى اۋقىمدى جۇمىستار الدا كۇتىپ تۇر.
دەرەككوز: ەگەمەن قازاقستان
پىكىر قالدىرۋ