ۇلىلىق ۇلاعاتى
دانىشپان ادامدار ىقپالدى بولادى.
اندرەي بەلىي.
ءسابيت دوسانوۆ،
جازۋشى، مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى.
ادامزاتتىڭ باعىنا جارالعان ۇلى تۇلعالاردى تاريح ۇزاق تولعاتىپ، سيرەك دۇنيەگە كەلتىرەدى. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ بۇكىل حالىق سايلاعان تۇڭعىش پرەزيدەنتى – ەلباسى نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى نازاربايەۆ عاسىرلاردا ءبىر-اق تۋاتىن سونداي تۇلعا. بۇل – اسىرا ايتىپ، ارتىق ماداقتاۋ ەمەس، وعان ول ءزارۋ دە ەمەس. جوعارىداعى ويىمىزدىڭ ناقتى دالەلى، ايقىن كورىنىسى – ەلباسىمىزدىڭ ءاربىر ىزگى قادام، ءار ءىس، ءار سوزىنەن كۇن سايىن دەمەسەك تە، اي سايىن ايقىن تانىلىپ ءجۇر. سونىڭ مىقتى ءبىر مىسالى – نۇرسۇلتان ءابىش ۇلىنىڭ كۇنى كەشە عانا بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ باس اسسامبلەياسىنىڭ الەمدىك ساياساتقا قاتىستى جالپى پىكىرتالاستا سويلەگەن ءسوزى. بۇل – كەزەكتى جيىندا ايتىلعان جالپىلاما، جاداعاي ءسوز ەمەس، شىن مانىندەگى كەمەل ويلى، كەڭ تىنىستى تاريحي ءسوز.
ولاي دەيتىنىمىز – يادرولىق قارۋسىز الەم قالىپتاستىرۋ ءىسىن ادامزاتتىڭ ءححى عاسىرداعى باستى ماقساتى ەتۋگە شاقىرعان تاريحي سوزىندە ن.ءا.نازاربايەۆ الەم نازارىن اۋدارعان ناقتى اسا بەلدى بەس پروبلەما جايلى تولىمدى وي تولعاپ، ساقا ساياساتكەرلەردىڭ ءوزىن تاڭعالدىرىپ، تاڭداي قاققىزدى. سول بەس ۇتىمدى ۇسىنىستىڭ ءارقايسىسى جايلى جەكە ماقالا جازۋ – كەزەك كۇتتىرمەيتىن كەلەلى مىندەت. وزگەسىن ايتپاعاننىڭ وزىندە «بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ شتاب-پاتەرىن ازياعا كوءشىرۋ ماسەلەسىن ويلاستىرۋدى ۇسىنامىن»، دەگەن ءسوزىنىڭ ءوزى الەمدى جالت قاراتقان جاڭا يدەيا، جاسىنداي جارق ەتە قالعان ۇتىمدى ۇسىنىس.
ن.ءا.نازاربايەۆتىڭ بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى باس اسسامبلەياسىنىڭ سەسسياسىندا سويلەگەن ءسوزىنىڭ الەمدىك دەڭگەيدەگى تاريحي ۇلى وقيعا بولاتىنىنىڭ تاعى ءبىر عانا ەمەس، ەڭ باستى سەبەبى، ەڭ ماڭىزدىسى – بۇۇ تاريحىندا تۇڭعىش رەت قازاق تىلىندە سويلەۋىمەن ەرەكشە باعالى! وتە باعالى!
2015 جىلعى 28 قىركۇيەك – تاۋەلسىز قازاقستان تاريحىنا التىن ارىپتەرمەن جازىلاتىن كۇن! بۇل كۇن – اسا اسىل قازىنا، باعا جەتپەس بايلىعىمىز – اينالايىن، ساداعاڭ كەتەيىن انا ءتىلىمىزدىڭ الەمدەگى ەڭ ءىرى، ەڭ بەدەلدى ۇيىمنىڭ مارتەبەلى مىنبەسىنەن ءسوز العان تاريحي كۇن! بۇدان بىلاي بۇل كۇن كۇنتىزبەگە التىن ارىپتەرمەن جازىلىپ، جىل سايىن ۇلتتىڭ ۇلى مەرەكەسى بولىپ اتالىپ ءوتۋى كەرەك!
تاريح ۇزاق تولعاتىپ تۋعان ۇلاعاتتى تۇلعا نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى نازاربايەۆ ۇلتتىڭ عانا ەمەس، بۇكىل ادامزاتتىڭ باعى، بىرلىك پەن بەرەكە، مەرەكەنىڭ مىزعىماس التىن تاعىن اسقاقتاتقان سارا دا دانا ساياساتكەر. ءبىزدىڭ وسى پىكىرىمىزدىڭ ايقىن ءبىر ايعاعى – ونىڭ بۇۇ تاريحىندا تۇڭعىش رەت قازاق تىلىندە سويلەۋى. وزگەسىن بىلاي قويىپ، تەك وسى ءۇشىن عانا ونىڭ ەسىمى تاۋەلسىز قازاقستان تاريحىنا التىن ارىپتەرمەن جازىلارى زايىر.
تەرەڭ پىكىر
دانيال سااري،
ەكونوميكا عىلىمدارىنىڭ ماگيسترى، الماتى مەنەدجمەنت ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ قىزمەتكەرى.
بۇكىل حالىقارالىق قوعامداستىقتىڭ نازارىن اۋدارعان بۇۇ باس اسسامبلەياسىنىڭ مەرەيتويلىق 70ء-شى سەسسياسى دا تاريح قويناۋىنا ەنىپ بارادى. وسىنداي ايتۋلى وقيعانى وتكىزۋدىڭ ماڭىزى قازىرگى زامانعى حالىقارالىق قاتىناستار جۇيەسىندە ءتۇرلى دۇربەلەڭدەر كورىنىس بەرىپ وتىرعان تۇستا الدەنەشە ەسە ارتا تۇسەتىنى انىق. ونىڭ ۇستىنە، الەمدىك ەكونوميكالىق داعدارىس ءبىزدى وسى سەسسياعا ادەتتەگىدەن دە ءجىتى كوز سالۋعا يتەرمەلەدى.
قازاقستاندىق ساياساتكەر رەتىندە ايتارىم، بۇل وقيعا مەنى قازاقستان پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى نازاربايەۆ سوزىنە تەك جەرگىلىكتى جۇرتشىلىق قانا ەمەس، بۇكىل الەمدىك قوعامداستىق قىزىعۋشىلىق تانىتقان تەڭدەسسىز باستامالارى تۇرعىسىنان قاراعاندا زور اسەرگە بولەدى. ءسوز سالماقتى شىقتى. تەرەڭنەن ويلاستىرىلعاندىعى دا انىق بايقالىپ تۇردى. نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى كوپتەگەن مەملەكەتتەردىڭ باسشىلارى باستاما ەتىپ كوتەرۋگە باتىلى بارمايتىن ۇسىنىستار جاساي الدى.
بۇۇ-نىڭ شتاب-پاتەرىن اقش-تان ازياعا كوشىرۋ تۋرالى ۇسىنىس ايتارلىقتاي مانگە يە. ۇلت ۇستىلىك الەمدىك ۆاليۋتا قۇرۋدى ويلاستىرۋ تۋرالى ايتقانىندا دا زور نەگىز بار. بۇۇ – حالىقارالىق قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتۋگە ءتيىستى جاھاندىق ۇيىم. سوندىقتان ول تەك ساياسي قۇرال عانا بولىپ قالماۋى ءتيىس، ول، سونداي-اق، ەكونوميكالىق ماسەلەلەرگە دە باسا ءمان بەرۋى كەرەك. ەۋروپالىق وداقتىڭ ەۋرو ۇلگىسى ەكونوميكالىق تا، سونىمەن قاتار، ساياسي دا ينتەگراسيانىڭ جارقىن ۇلگىسى بولىپ تابىلادى. اينالىمدا ورتاق ۆاليۋتا بولعان جاعدايدا ەكونوميكالىق داعدارىستاردى جاھاندىق دەڭگەيدە شەشۋگە مۇمكىندىك تۋعان بولار ەدى.
2045 جىلعا دەيىنگى جاھاندىق ستراتەگيالىق باستامالاردىڭ جوسپارىن جاساۋ تۋرالى ۇسىنىس، شىن مانىندە، بۇگىنگى الەمدىك تۇراقسىزدىق جاعدايىندا وتە كوكەيكەستى. ال حالىقارالىق تەرروريزممەن كۇرەس ءۇشىن ءبىرتۇتاس الەمدىك جەلى قۇرۋ تۋرالى يدەيا كوپشىلىكتىڭ تاراپىنان ەرەكشە قولداۋ تاپقانى كۇمانسىز. ويتكەنى، ءبارىمىز دە بۇل پروبلەمانىڭ الدىندا وسالدىق تانىتۋىمىز مۇمكىن، سەبەبى، بۇل زامان قاسىرەتىنىڭ كەز كەلگەن مەملەكەتتىڭ شەكاراسىنان ءوتىپ كەتۋ ىقتيمالدىعى وراسان زور.
نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى يادرولىق قارۋدى قولدانۋدان باس تارتۋ تۋرالى جانە سانكسيالار تۋرالى، سونداي-اق، مينسك ۋاعدالاستىعىن ورىنداۋ قاجەتتىگى تۋرالى دا وتە ناقتى جانە انىق ايتتى. ەلباسى كوپتەگەن ءسوز سويلەۋشىلەرمەن سالىستىرعاندا، حالىقارالىق قۇقىقتا باياعىدا-اق قايتا قارالىپ، كەمشىلىگىنىڭ ورنى تولتىرىلۋى ءتيىس قوسارلانعان ستاندارتتار بار ەكەنىن مەڭزەي الدى. مىسال ءۇشىن ايتسام، كەيبىر ەلدەردىڭ اۋماقتىق تۇتاستىعى مەن حالىقتاردىڭ ءوزىن ءوزى ايقىنداۋعا قۇقىعى ءجيى-جيى الەمدىك دەرجاۆالاردىڭ مانيپۋلياسيا جاساۋ تاقىرىبىنا اينالىپ بارادى. قازىرگى زامانعى حالىقارالىق احۋال اناعۇرلىم سالماقتى كوزقاراس تانىتۋدى جانە ءبىرتۇتاس ءمولدىر ستاندارتتار جاساۋدى تالاپ ەتىپ وتىر.
نۇرسۇلتان نازاربايەۆ ۇستانىمىنىڭ سالماعى ونىڭ بەيبىتشىلىك پەن تۇسىنىستىك سالتانات قۇرعان مەملەكەت جاساي الۋى سەبەپتى ايتارلىقتاي ارتا تۇسەدى. ال بۇعان 130 ءتۇرلى ۇلتتار مەن ۇلىستار تۇراتىن ەلدە قول جەتكىزۋ، شىن مانىندە، ءتىپتى دە وڭاي ەمەس. قورىتا ايتقاندا، پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ الەمدىك ءتارتىپ ورناتۋ جونىندەگى كوكەيكەستى باستامالارى – مەنىڭ وراسان زور ماقتانىشىمنىڭ ارقاۋى.
ماقتانىش سەزىمىن وياتتى
مەرۋەرت وتەكەشوۆا،
قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن ءارتىسى.
مەنىڭ بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى باس اسسامبلەياسىنىڭ بۇل جولعى 70ء-شى سەسسياسىنا قىزىعۋشىلىعىم زور بولدى. حالىقارالىق جاعدايدىڭ ۋشىعا تۇسكەنى سونشالىق، اتالعان شاراعا قاتىسۋشىلار بۇل سەسسيانىڭ مەرەيتويلىق ەكەنىن دە قاپەرلەرىنەن شىعارىپ العانداي اسەر قالدىردى. سونىڭ بەدەرىندە ەلباسى نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى نازاربايەۆتىڭ ءسوزى قازىرگى الەمدەگى قالىپتاسقان جاعدايدى ءدوپ باستى، سالماقتى دا سارالى ويىمەن، ۇتىمدى ۇسىنىستارىمەن كوپتى ءتانتى ەتتى.
اسكەري قاقتىعىستاردىڭ شەكارا اسىپ، ال الەمدىك دەرجاۆالاردىڭ تەكە-تىرەسى قىزا تۇسكەن شاقتا ونداعان ەلدەر باسشىلارىنىڭ نيۋ-يوركتە باسقوسۋى كوڭىلگە مەدەۋ بولدى. ءوزىم انا بولعاندىقتان، الەمدەگى ميلليونداعان انالارداي بالالارىمىز بەن نەمەرەلەرىمىز ءۇشىن الاڭدايمىن دا. قازىرگى ۋشىققان، قالىپتاسقان جاعدايدان شىعۋدىڭ جولدارى مەن بولاشاق الەمدىك قۇرىلىستىڭ قالاي قالىپتاساتىنى تۋرالى مەملەكەت باسشىسى نەندەي ۇسىنىستار ايتار ەكەن، دەپ كۇتكەنىم دە سوندىقتان. بارلىعى مەن كۇتكەندەگىدەي بولىپ شىقتى.
حالىقارالىق ۇيىمدار مەن الەمدىك دەرجاۆالار باسشىلارى قۇلاق اساتىن نۇرسۇلتان ءابىش ۇلىنىڭ ساياسي سالماعى تاعى انىق كورىندى. الەمدە كەزەكتى ەكونوميكالىق داعدارىستارمەن قاتار، اسكەري جانە ءدىني قاقتىعىستاردىڭ ورىن الىپ جاتقان كەزەڭىندە پرەزيدەنت جاڭا ساياسي باستامالار كوتەردى. بۇۇ مىنبەرىنەن سويلەگەن سوزىندە نۇرسۇلتان نازاربايەۆ XXI عاسىردا ادامزاتتىڭ ەڭ باستى مىندەتى الەمدى سوعىس قاتەرىنەن مۇلدە ارىلتاتىن جانە ونىڭ سەبەپتەرىن جوياتىن ستراتەگيانى جۇزەگە اسىرۋ بولۋعا ءتيىس دەگەندى باسا ايتتى.
ارينە، بۇل ءۇشىن بۇۇ-نىڭ 100 جىلدىعىنا جاھاندىق ستراتەگيالىق باستاما – 2045 جىلعا دەيىنگى جوسپارىن ازىرلەۋدى ۇسىندى. وندا بارلىق ۇلتتاردىڭ الەمدىك ينفراقۇرىلىمعا، رەسۋرستار مەن نارىقتارعا قولجەتىمدىلىگىن قامتاماسىز ەتۋ، سونداي-اق، ادامزاتتىڭ دامۋى ءۇشىن جاپپاي جاۋاپكەرشىلىگى كورىنىس تابۋى ءتيىس.
قازاقستان پرەزيدەنتىنىڭ پىكىرىنشە، لاڭكەستىك، مەملەكەتتەردىڭ قيراۋى جانە كوشى-قون ماسەلەسى ەكونوميكالىق داعدارىستىڭ، كەدەيشىلىك پەن جۇمىسسىزدىقتىڭ سالدارى بولىپ تابىلادى. الەمدە الدىڭعى قاتارلى ەلدەردىڭ ءبىرى رەتىندە يادرولىق قارۋدان باس تارتقان الەمدەگى تۇڭعىش ەلدىڭ ازاماتشاسى رەتىندە مەنى نۇرسۇلتان ءابىش ۇلىنىڭ بۇۇ يادرولىق قارۋدان ازات، بەيبىتشىلىككە جەتۋ جونىندەگى جالپىعا ورتاق قارارىن قابىلداۋ باستاماسى ەرەكشە قۋانىشقا بولەدى. مەملەكەت باسشىسى باتىستىق الەم ەلدەرى كوشباسشىلارىنىڭ مىسىنا قاراماستان، «سانكسيانى ءوز بەتىنشە قابىلداۋدى دوعارىپ، بۇۇ جارعىسى مەن حالىقارالىق قۇقىقتىق نورمالارىنا ەنگىزىلۋى تيىستىگى» تۇرعىسىندا وتە باتىل ۇسىنىس جاسادى.
بۇۇ باس اسسامبلەياسىنىڭ 70ء-شى سەسسياسى كوپتەگەن حالىقارالىق پروبلەمالاردىڭ تۇيىندەرىن تارقاتۋعا سەپتەسەءتىنى كۇمانسىز. سونىڭ ءبىرازى ءوز شەشىءمىن تاپتى دا. مەنىڭ ويىمشا، نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ ۇسىنىسىمەن قۇرىلعان قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى بۇۇ سياقتى حالىقارالىق ۇيىمعا تولەرانتتىلىق جونىنەن ۇلگى دە بولا الار ەدى. ويتكەنى، ونىڭ قۇرامىندا ءبىر ەلدىڭ حالقى رەتىندە بەيبىتشىلىك پەن كەلىسىمدە ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان 130-دان استام ەتنوس وكىلدەرى بار ەكەندىگىن دە ۇمىتپاعانىمىز ءجون.
بۇكىل الەم تىڭداعان ءتىل
گۇلجانات ەرعازينا،
زاڭگەر، اقتوبە وبلىستىق
كاسىپكەرلەر پالاتاسىنىڭ
جانىنداعى وڭىرلىك ايەلدەر كەڭەسى ءتوراعاسىنىڭ ورىنباسارى.
مەن قازاقستان پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ بۇۇ باس اسسامبلەياسىنىڭ مەرەيتويلىق 70ء-شى سەسسياسىنىڭ بيىك مىنبەرىنەن سويلەگەن ءسوزىنەن العان اسەردەن ءالى ارىلا الار ەمەسپىن. ەلباسى نيۋ-يوركتەگى سوزىندە ەلىمىزءدىڭ جاھاندىق ساياسي جانە ەكونوميكالىق ءماسەلەلەردەگى بولاشاق دامۋ بارىسىن قالاي بولجايتىنىن ورتاعا سالدى.
بۇل ارادا مەملەكەت باسشىسى باس ۇيىمداعى بيىك مىنبەردەن الەمدە العاش رەت ءبىزدىڭ انا تىلىمىزدە ءسوز سويلەۋى قازاق دەسە نامىسى وياناتىن بارشانىڭ مارتەبەسىن ءبىر كوتەرىپ تاستادى. بۇل، شىن مانىندە، قازاقستاننىڭ الەمدىك كەڭىستىككە تابىستى ينتەگراسيالانىپ كەلە جاتقانىنىڭ جارقىن ءبىر كورىنىسى بولدى دەسەم، قاتەلەسپەيتىن شىعارمىن. ويتكەنى، بۇگىندە وتانىمىزدىڭ ايتقانىنا كوپشىلىك قۇلاق اسىپ، ونىڭ پىكىرىمەن ساناساتىنىنا ايقىن كوز جەتكىزە باستادىق. قازىرگى تاڭدا حالىقارالىق قوعامداستىققا ءبىز قازاقستاننىڭ ايتارلىقتاي سالماققا يە ەل ەكەنىن، جاھاندىق ماسەلەلەردى شەشۋدە تەك ازيا سۋبكونتينەنتىندە عانا ەمەس، سونداي-اق، بۇكىل دۇنيەجۇزىندە بەلسەندى ءرول اتقاراتىنىن دالەلدەپ ۇلگەردىك.
قازاقستان – بۇگىندە باسىندا الەمدىك دەڭگەيدەگى كوشباسشى نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى نازاربايەۆ تۇرعان الەمدەگى اسا تانىمال مەملەكەتتەردىڭ ءبىرى. بۇلاي دەپ تەك قازاقستاندىقتار عانا ەمەس، باسقا دا ەلدىڭ ازاماتتارى ەسەپتەيدى. ماعان جۇمىس بابىمەن شەتەلدەردە كوپ بولۋعا تۋرا كەلەدى. ءدال ءقازىر ەسىمە ءوزىمنىڭ شەتەلگە العاش شىعۋىم ءتۇسىپ وتىر. بۇل 2008 جىل بولاتىن. سول جىلى ەگيپەت اراب رەسپۋبليكاسىنا جولىم ءتۇستى. مۇندا كوپتەگەن ەلدەردەن دەلەگاسيالار كەلدى. ءبىز قايدان كەلگەنىمىزدى ايتقان كەزدە، كۇتىپ الۋشى تاراپ: «و، قازاقستان – بۇل ۇلى ەل، ۇلى حالىق جانە ۇلى پرەزيدەنت. سىزدەردى ۇشقان قۇستىڭ قاناتى، شاپقان اتتىڭ تۇياعى تالاتىن كەڭ-بايتاق، شەتسىز، شەكسىز دالا، تابيعاتى تامىلجىعان وڭىرلەر مەن جەراستى بايلىقتارى قورشاپ جاتىر. سىزدەردىڭ داناگوي پرەزيدەنتتەرىڭىز بار، مۇنى حالىقتىڭ ۇلكەن بايلىعى دەۋگە بولادى»، – دەدى اعىنان جارىلا. سول ساتتە مەنىڭ تۇلا بويىمدى ءوزىمنىڭ ەلىمە، ءوزىمنىڭ تۋعان وتانىما دەگەن ماقتانىش سەزىمى كەرنەدى.
بىلىكتىلىك پەن بىلىمدىلىكتى ۇشتاستىرعاندا ۇتامىز
ءجاميلا وتاربايەۆا،
قازاقستاننىڭ مەنەدجمەنت
جانە ەكونوميكالىق بولجاۋ نستيتۋتىنىڭ قىزمەتكەرى،
ساياسي عىلىمدار كانديداتى.
ءوزىمنىڭ تۇراقتى دامۋ ماسەلەلەرى ءجوءنىندەگى حالىقارالىق ەكولوگيالىق جوبالارداعى كاسىبي ءتاجىريبەمە سۇيەنە ايتار بولسام، پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ بۇۇ باس اسسامبلەياسىنىڭ جوعارى مىنبەرىنەن سويلەگەن سوزىندە استانادان بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى قولداۋىمەن «جاسىل» تەحنولوگيالاردى جانە ينۆەستيسيالىق جوبالاردى دامىتۋ جونىندەگى حالىقارالىق ورتالىق اشۋ ۇسىنىسى ەرەكشە بولدى. مەن بۇل مىندەت وتە ماڭىزدى دەپ سانايمىن.
ەكسپو-2017 حالىقارالىق كورمەسىن وتكىزۋ قارساڭىندا «بولاشاقتىڭ ەنەرگياسى» تاقىرىبىنا ەرەكشە زەيىن قويىلىپ، اتالعان حالىقارالىق شارانىڭ وتكىزىلۋى نەندەي ۇتىمدى شەشىمدەر اكەلەدى دەگەن سۇراقتارعا جاۋاپ بەرۋى ءتيىس. كورمەنىڭ ينستيتۋتتىق ناتيجەلەرىنىڭ ءبىرى حالىقارالىق ورتالىق بولۋى كەرەك. ونىڭ ۇستىنە، قازاقستاندا وسى ماسەلە جونىندە زياتكەرلىك جۇكتىڭ قوردالانىپ قالعاندىعىن اتاپ ايتپاقپىن. حالىقارالىق قوعامداستىق الدىندا وسى يدەيا ايتىلىپ قويعان سوڭ، تەك قالعانى شەتەلدىك كاسىبي دە بىلىكتى مامانداردىڭ قولداۋىن پايدالانا وتىرىپ، وتاندىق ساراپشىلاردىڭ ءبىلىمىن ءىس جۇزىندە جۇزەگە اسىرۋ بولىپ تابىلادى. سوندىقتان دا «جاسىل» تەحنولوگيانىڭ جاي ءسوز ەمەس، كۇندەلىكتى ومىرىمىزدەگى داعدىعا اينالاتىنىنا سەنىمىم كامىل.
الماتى.
تىڭ تاقىرىپ، سونى ءسوز
سەرگەي ۋدارسيەۆ،
زاڭ عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، «قازمزۋ» اق
قۇقىقتىق ساياسات جانە كونستيتۋسيالىق زاڭناما عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى.
مەملەكەت باسشىسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ بۇۇ باس اسسامبلەياسى سەسسياسىنداعى ءسويلەگەن ءسوزى مەملەكەتتەردى دۇنيەجۇزىلىك ساياساتقا جاڭا ساپادا قاتىسۋعا، الەمدى بەيبىتشىلىككە نەگىزدەلگەن جاڭاشا سيپاتتا قۇرۋعا ۇندەدى.
بۇگىندە قازاقستان يادرولىق قارۋدان ءوز ەركىمەن باس تارتقان، الەمگە ەكونوميكالىق دامۋىمەن جانە ساياسي تۇراقتىلىعىمەن تانىلعان، ەنەرگەتيكالىق رەسۋرسى مول، عارىشتى مەڭگەرۋدە بەلسەندى جۇمىستار جۇرگىزىپ كەلە جاتقان، ايماقتىق كوشباسشىلىققا يە، زامان تالابىنا لايىق ەلورداسى ءسان تۇزەگەن ىرگەلى ەلگە اينالدى. ەلباسىنىڭ باستاماسىمەن ەلىمىزدە الەمدىك جانە ءداستۇرلى دىندەر ليدەرلەرىنىڭ سەزى تۇراقتى تۇردە وتكىزىلىپ كەلەدى. ەندى، مىنە، بىرەر جىلدا استانادا ەكسپو-2017 حالىقارالىق كورمەسى اشىلماق.
مەملەكەتىمىزدە «قازاقستان-2050» ستراتەگياسى ويداعىداي جۇزەگە اسىرىلۋدا. قازاقستانداعى قالىپتاسقان تۇراقتىلىق، ۇدايى دامۋ قازاق حالقىمەن بىرگە ءتۇرلى ۇلت وكىلدەرىنىڭ ءتاتۋ-تاتتى، ىنتىماقتى جاعدايدا ءومىر ءسۇرىپ جاتقانىنىڭ جارقىن كورىنىسى ەكەنى داۋسىز. ەل بىرلىگىن ساقتاۋداعى مول ءتاجىريبەمىز ءبىزدى العا جەتەلەي بەرمەك. وسىنداي بىرلىگى جاراسقان ەلىمىز 2017-2018 جىلدارى بۇۇ قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ تۇراقتى ەمەس مۇشەلىگىنە وتۋگە نيەت بىلدىرۋدە. مىنە، ءبىز جوعارىدا توقتالىپ وتكەن جەتىستىكتەرىمىز پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ نيۋ-يوركتە، ياعني بۇۇ مىنبەرىندە تۇرىپ، جاھاندىق تۇيتكىلدەردى شەشۋگە قاتىستى كەڭ اۋقىمدى ۇسىنىستارىن باتىل تۇردە جەتكىزۋگە مۇمكىندىك بەردى.
بۇگىنگىدەي جاھاندانۋ كەزەڭىندەگى ادامزات ومىرىنە ەكونوميكالىق، ساياسي جانە اسكەري، مادەني، اقپاراتتىق جانە باسقا دا سالالارعا قاتىستى حالىقارالىق ۇيىمدار بەلسەنە ارالاسىپ وتىر. جاھاندانۋ ادامزات قوعامىنىڭ بارلىق سالاسىنا دەندەپ بارادى. ەلباسى وسىنداي كەزەڭدە بىرەگەي پلانەتامىزدا ادامزات ءوزىن ءقاۋىپسىز سەزىنۋى ءۇشىن ناقتى قادامدار جاسالۋى قاجەت ەكەنىن العا تارتتى.
وسى ارادا نەمىس فيلوسوفى ي.كانتتىڭ ءبىر ويىن مىسالعا كەلتىرە كەتەيىك. ول: «جاھان حالقى ورتاق ءبىر قاۋىمداستىق قۇرماسا، وندا ادامزات سوعىس اشۋدان تىيىلمايدى، مۇنىڭ سوڭى ادامداردىڭ قىرىلۋىنا الىپ كەلەدى»، دەگەن-دى. كەزىندە كانتتىڭ بۇل تۇجىرىمى ۋتوپيا، ورىندالماس قيال بولىپ كورىنگەن-دى. ءبىراق، ۋاقىت وتە كەلە فيلوسوفتىڭ ايتقانى راسقا شىقتى. وعان دالەل رەتىندە الەمدىك ساياساتتا سالماعى بار، بەيبىتشىلىك ورناتۋدا ۇلكەن ىستەر تىندىرعان بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ قۇرىلعانىن، بارلىق مەملەكەتتەردىڭ سونىڭ ماڭىنا توپتاسقانىن ايتۋعا بولادى.
قازاقستان پرەزيدەنتىنىڭ بۇۇ باس اسسامبلەياسىنىڭ مىنبەرىندە ايتقان ۇسىنىسى بۇۇ-نىڭ جۇمىسىن جاڭا سيپاتتا ۇيىمداستىرۋعا شاقىرىپ قانا قويماي، بەيبىتشىلىكتى عانا قالايتىن الەم حالقىنىڭ ءۇمىتىن وياتىپ، بولاشاققا دەگەن سەنىمىن نىعايتۋعا اسەر ەتتى.
الەم جۇرتشىلىعى عىلىم مەن تەحنيكانىڭ جەتىستىكتەرىنە دە قول جەتكىزدى. عارىشتى يگەرۋدە، كۇن كوزىنەن ەنەرگيا الۋدا دا جاڭالىقتارىمىز بارشىلىق. اقپارات الماسۋدا دا كوپتەگەن ارتىقشىلىقتارعا يە بولىپ وتىرمىز. ەكونوميكالىق دامۋ باستى نازارعا الىنىپ، نارىقتار بىرىگۋدە. داعدارىستاردى يگەرۋگە قاتىستى ناقتى قادامدار جاسالۋدا. وسى ورايدا نۇرسۇلتان نازاربايەۆ الەمدىك ەكونوميكانى ساۋىقتىرۋدا، بەيبىتشىلىكتى ورنىقتىرۋدا، ادامزاتتىڭ باسقا دا تۇيتكىلدى ماسەلەلەرىن شەشۋدە بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ بەلسەندىلىگىن، قۇزىرەتىن ارتتىرۋدى، جاڭاشا سيپاتتا جۇمىس ىستەۋىن قامتاماسىز ەتۋدى ءجون سانايدى.
پرەزيدەنتتىڭ ەكونوميكالىق داعدارىستارعا، حالىقارالىق ۆاليۋتا جۇيەسىنە قاتىستى ايتقاندارىنا دا كەلىسپەسكە بولمايدى. وسىعان بايلانىستى نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ: «جاھاندىق داعدارىسپەن كۇرەستى قازىرگى كەزدە زاڭدىلىق، دەموكراتيالىلىق، باسەكەلەستىك، تيىمدىلىك جانە حالىقارالىق باقىلاۋ ۇستانىمدارىنا ساي كەلمەي وتىرعان ەميسسيا مەن الەمنىڭ رەزەرۆتىك ۆاليۋتالارى اينالىمىن رەتتەۋدەن باستاۋ قاجەت.
ححI عاسىردا الەمگە ساپالىق تۇرعىدان جاڭا قارجى قۇرالدارى كەرەك.
جاھاندىق ورنىقتى دامۋ مەن وسىپ-وركەندەۋدىڭ ماقساتتارى مەن مىندەتتەرىنە ساي كەلەتىن ۇلت ۇستىلىك الەمدىك ۆاليۋتا ءازىرلەۋ باعىتىنداعى بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنا مۇشە ەلدەردىڭ كۇش-جىگەرىن بىرىكتىرۋ قاجەت»، دەگەن ءسوزى كوڭىلگە قونىمدى بولدى.
بۇۇ مىنبەرىندە پرەزيدەنت حالىقارالىق قۇقىقتاردىڭ ساقتالۋىنا قاتىستى دا وي ايتتى. «حالىقارالىق قۇقىقتىڭ ءقادىرىنىڭ ازايۋى مەن جاھاندىق ينستيتۋتتار ءرولىنىڭ السىرەۋى ءقاۋىپتى سىن-قاتەر بولىپ وتىر.
بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ جارعىسى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستار مەن اسكەري قاقتىعىستاردىڭ ميلليونداعان قۇرباندارىنىڭ قانىمەن جازىلعانىن ۇمىتپاۋ ماڭىزدى.
ونىڭ باپتارىنىڭ، اسىرەسە، مەملەكەتتەردىڭ ەگەمەندىگى مەن اۋماقتىق تۇتاستىعىن قامتاماسىز ەتۋ جونىندەگى باپتارىنىڭ قانداي دا ءبىر بۇزىلۋى ادامزاتتى وتكەننىڭ قاسىرەتتى قاتەلىگىن قايتالاۋعا ۇرىندىرادى.
سانكسيالاردى بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ جارعىسى مەن حالىقارالىق قۇقىق نورمالارىنا قايشى كەلەتىن ارەكەت رەتىندە باعالاپ، ولاردىڭ ءوز بەتىمەن قولدانىلۋىن بولدىرماۋ قاجەت. ميلليونداعان ادامداردىڭ يگىلىگىنە اسەر ەتەتىن حالىقارالىق سانكسيالار قولدانۋ قۇقىعى قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ ەرەكشە قۇزىرىندا بولۋعا ءتيىس دەپ سەنەمىن. بۇل قاعيداتتاردى ساقتاماۋ قازىرگى الەمدىك ءتارتىپتىڭ نەگىزدەرىن ىدىراتادى، «قىرعي-قاباق سوعىستىڭ» سارقىنشاعىنا اينالادى»، دەدى ەلباسى.
قالاي دەگەندە دە، قازاقستان پرەزيدەنتىنىڭ نيۋ-يوركتەگى سويلەگەن ءسوزى الەم جۇرتشىلىعىنا وي سالدى. جاھان قاۋىپسىزدىگى ءۇشىن، مەملەكەتتەر ءوزارا قاتىناستارىن رەتتەۋدە قارۋعا جۇگىنبەي، ساليقالى ساياسات جۇرگىزۋگە بوي الدىرۋ قاجەتتىگى، باستى ماقسات – الەمدى تۇراقتاندىرۋدا بۇۇ-نىڭ ماقسات-مىندەتىن تاعى ءبىر پىسىقتاۋ كەرەكتىگىن ايتقان ەلباسىنىڭ ورنىقتى ۇسىنىس-پىكىرلەرى ءالى تالاي تالقىلاۋلارعا ارقاۋ بولادى دەپ ويلايمىن. ويتكەنى، الەم حالقى وسىنداي ۇسىنىستار كۇتكەندەي ەدى.
سەن قازاقشا سويلەدىڭ…
قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى، ەلباسى نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى نازاربايەۆقا
سەن قازاقشا سويلەدىڭ، ەر نۇرەكەم،
تاۋەكەلگە بايلاپ ءبىر بەلدى بەكەم.
قازاق بىرگە شالقيدى سەن شالقىساڭ،
قازاق بىرگە جۇدەيدى سەن جۇدەسەڭ!
سەن قازاقشا سويلەدىڭ، التىن اعام،
اق ماڭدايىڭ كۇن ۇقساپ جارقىراعان.
بەرەسىڭدى الەمنەن الام دەدىڭ،
بەرمەسىڭدى اقىلمەن تارتىپ الام.
سەن قازاقشا سويلەدىڭ شىن كوسىلىپ،
سايراپ كەتتى وزىڭمەن بىرگە وسى جۇرت.
انا ءتىلدىڭ جەتپەسەك قادىرىنە،
قازاق بولىپ قايتەمىز كۇن كەشىرىپ!
تايپالدىڭ-اۋ توپ جارىپ، تارلانبوزىم،
جالپاعىنان باسىپ ءبىر جالعاندى ءوزىڭ!
ارشىپ بەردىڭ الەمنىڭ الدىندا سەن،
انا ءتىلدىڭ قۇم باسىپ قالعان كوزىن!
دومبىراڭنىڭ قۇلاعىن ەپپەن بۇراپ،
سىڭعىرىنداي سويلەدىڭ سەكسەن بۇلاق.
ءبىر ەلەڭدەپ شىنىمەن قالدى-اۋ تالاي،
وزگە تىلگە ۇيرەنىپ كەتكەن قۇلاق!
جان نۇرەكەم، جۇرەگى وت، كوزى نۇرلى،
دۇنيەگە ەستىرتتىڭ ءوز ءۇنىڭدى.
قازاق ەلىن جەر شارى ناق تانىدى،
قازاق ەلىن بەس قۇرلىق تەز ۇعىندى.
ۋاقىت، بىردە ساراڭ بىردە شۇلەن،
اداستىردى بابامنىڭ جۇلگەسىنەن.
قازاق ءتىلى الدى ورنىن سەن ارقىلى،
دۇنيەنىڭ ەڭ بيىك مىنبەسىنەن!
السىن حالىق بۇل كۇندى جىلدا ەسىنە،
تىكسىن تۇلپار بايگەنىڭ جۇلدەسىنە!
قازاق ءتىلىن شەگەلەپ كەتتىڭ ماڭگى،
دۇنيەنىڭ ەڭ ۇستەم مىنبەسىنە!
وسەكتەردىڭ ءوشتى ءۇنى جەل قۇساعان،
دەندەپ كەلگەن ايىقتىق شەر-قۇسادان!
ءبىر نازى دا وسى ەدى ايتىپ جۇرگەن،
وكپەسى جوق قازاقتىڭ ەندى ساعان!
اۋىت مۇقيبەك.
كەسەك تە كەمەل وي-پايىم
نۇرلان ورازالين،
پارلامەنت سەناتىنىڭ دەپۋتاتى.
نيۋ-يوركتە وتكەن بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى باس اسسامبلەياسىنىڭ 70ء-شى سەسسياسى جەر بەتىندەگى ەڭ ۇلكەن دە اۋقىمدى جينالىس بولدى. تاۋەلسىزدىك دەيتىن كيەلى دە قاسيەتءتى ۇعىمنىڭ قانشالىقتى بىزگە ءقادىرى بولسا، عالامدىق پروبلەمالاردى كوتەرگەن كوشباسشىمىزدىڭ ۇسىنىستارى دا بىزگە جاقىن.
وسىدان 20 نەمەسە 25 جىل بۇرىن ەلباسىمىز نۇرسۇلتان نازاربايەۆ بۇۇ مىنبەرى سەكىلدى ۇلكەن مىنبەردەن بۇكىل عالامدىق پروبلەمانى كوتەرەدى دەپ ءبىز ويلادىق پا. ويلاماعان ەدىك. مەملەكەت باسشىسىنىڭ الەمدىك قوعامداستىقتى بەي-جاي قالدىرماعان ۇتىمدى ۇسىنىستارى پلانەتامىزدىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنە جەتەتىندەي، جەتەسىن جەتكىزەتىندەي كيەلى ءسوز رەتىندە ايتىلدى. وندا جاھاندىق پروبلەمالاردى شەشۋدىڭ ءار الۋان جولدارى العا تارتىلدى. سونىڭ ىشىندە ۇيىمنىڭ قولداۋ كورسەتۋىمەن حالىقارالىق تەرروريزم مەن ەكسترەميزمگە قارسى تۇرا الاتىن ءبىرىڭعاي الەمدىك جەلى قۇرۋ ۇسىنىسى دا بار.
ەلباسى بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ لاڭكەستىكپەن كۇرەس جونىندەگى ماسەلەنىڭ ءبارىن قامتيتىن قۇجاتىن ازىرلەپ، قابىلداۋ قاجەتتىگىن ۇسىنۋى وتە ورىندى. ويتكەنى، بۇل ءقازىر ادامزاتتىڭ ساناسىن ۋلاپ بارا جاتقان بىردەن-بىر ۇلكەن ماسەلە. لاڭكەستىك قالاي قيىن بولاتىن بولسا، وعان سانكسيا بەرۋدى دە تەك بەلگىلى ءبىر دەرجاۆالار عانا اتقارماۋى ءتيىس دەپ سانايمىن. وسى تۇرعىدان كەلگەندە، ونى بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ سانكسياسىمەن جۇزەگە اسىرۋ كەرەك دەگەننىڭ ايتىلۋى وتە سالماقتى دا بەدەلدى ءسوز بولدى.
ال ەلباسىنىڭ اۋزىمەن ايتىلعان باتىس پەن شىعىستىڭ، جالپى تورتكۇل دۇنيەنىڭ اراقاتىناسىن ساقتاۋ ءۇشىن بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ شتاب-پاتەرىن ازياعا كوشىرۋ جونىندەگى ۇسىنىسى، ارينە، كوپتەگەن ەلدەرگە ۇناي قويماسى انىق. الايدا، جەنيەۆادا جۇمىس ىستەۋدەن قالعان ۇلتتار ليگاسىنىڭ ورنىنا قۇرىلعان بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ شتاب-پاتەرى وسىدان كوپ جىل بۇرىن نيۋ-يورككە كوشىرىلگەنى سياقتى ورتالىق ازياعا كەلەتىندەي، مۇمكىن ازيا ەلدەرىنىڭ قازىرگى بۇكىلالەمدىك كەڭىستىكتەگى ءوزىنىڭ ىقپالىن انىقتاي تۇسەتىن جانە تەپە-تەڭدىكتى ساقتايتىنداي جاعداي تۋدىرۋى مۇمكىن دەگەن ويى دۇرىس ءارى ورىندى جەتكىزىلدى. الەمدىك قوعامداستىقتىڭ كوكەيىندە جۇرگەن وسىنداي بەس ۇسىنىستىڭ بەسەۋى دە پرەزيدەنتتىڭ اۋزىمەن ايتىلۋى قازىرگى حالىقارالىق جاعدايدىڭ قولداۋعا مۇقتاجدىعىنان، قاجەتتىلىگىنەن جانە ەل مەن الەمدەگى تىنىشتىقتى ساقتاۋدان تۋىنداپ وتىر. سوندىقتان دا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى مىنبەرىنەن جاساعان ۇسىنىستارى جالپى جەر بەتىندەگى تىنىشتىقتى، پلانەتانىڭ اماندىعىن ساقتاۋ ءۇشىن ايتىلعان كەسەك تە كەمەل ۇسىنىستار بولىپ تابىلادى.
"قامشى" سىلتەيدى
دەرەككوز: "ەگەمەن قازاقستان" گازەتى
پىكىر قالدىرۋ