قاراساي التىناي ۇلى – 1598 جىلى تۋىپ، 1671 جىلى 73 مۇشەل جاسىندا قايتىس بولعان. ارقادا ايىرتاۋ دەگەن جەرگە جەرلەنگەن. قاندىكويلەك دوسى ارعىن اعىنتاي باتىر ەكەۋىن ەل-جۇرت ءبىر قورىمعا قاتار قويىپتى. قىزىلجار قالاسىنداعى قاراساي مەن اعىنتاي ەسكەرتكىشىن كورگەندە، ونى ەسكەرگەن ۇرپاققا وتە ريزا بولدىم. ويتكەنى، ەكى باتىردىڭ دوستىعى – بارشا قازاققا ۇلگى بولارلىق دوستىق. سان رەت دودا سوعىسقا تۇسە ءجۇرىپ، ەكى باتىر دا جاۋ قولىنان ەمەس، ءوز اجالىنان ولگەن. ونىڭ ەڭ باستى سەبەبى: ەكەۋىنىڭ ءبىر-بىرىن قورعاي بىلۋىندە. قازاقتىڭ اتا شەجىرەسىن جازىپ قالدىرعان قازىبەك بەك تاۋاسار ۇلىنىڭ دەرەگىنە قاراعاندا، قاراساي دودا سوعىسقا كىرىپ كەتكەندە، ونىڭ تۋ سىرتىنان جاۋ تيمەسىن دەپ اعىنتاي قورعاشتاي ءجۇرىپ جاۋعا شابادى ەكەن، ال اعىنتاي دوداعا كىرىپ كەتكەندە قاراساي ونىڭ تۋ سىرتىنان قورعاپ سوعىسادى ەكەن. سول ءداستۇردى ۇلگى ەتكەن ۇرپاق ەكى باتىردى ولگەندە دە ءبىر اراعا قويىپتى.

قاراسايدىڭ باتىر اتاعى العاش ون جەتى جاسىندا 1615 جىلى توبىل جەرىندە بولعان سوعىستا شىعادى. ول سوعىستى ەسىم حاننىڭ ءوزى باسقارادى. ون جەتى جاسار جاس جىگىت ەسىم حاننىڭ الدىنا قالماقتىڭ ەكى پايشىسىن جاياۋ ايداپ اكەلىپ: «حان يەم، بۇدان بىلاي قازاققا تيىسكەن جاۋ ءوستىپ الدىڭىزعا تىزە بۇگەدى»، – دەپتى. سوندا جاس جىگىتكە ريزا بولعان حان: «سەن ەندى قازاقتىڭ قاراساي باتىرىسىڭ»، – دەپتى.

قاراسايدىڭ العاش سوعىسقا قانشا جاسىندا قاتىسقانىن شەجىرە انىقتاپ ايتپايدى، الايدا ون جەتى جاسىندا ەسىم حاندى ريزا ەتكەن قاراساي باتىر اتاعىن ءار سوعىس سايىن ايگىلەپ تۇپ-تۋرا ەلۋ جىل بويى اتتان تۇسپەي ەل قورعاپتى، ياعني 1615 جىلدان 1664 جىلعى سوڭعى جورىعىنا دەيىن حاس باتىر دەگەن اتىن دوسىنا دا، قاسىنا دا جاريا ەتتى.

قازاق پەن قالماق سوعىسى ۇزاققا جالعاسقان سوعىس، حVI عاسىردان باستالىپ، حVIءىى عاسىردىڭ بەل ورتاسىنان اسىپ بارىپ ءبىتتى (1758 ج.) بۇل سوعىس اسىرەسە 1635 جىلى باتۇر قونتايشى بيلىككە كەلىپ، قالماقتاردىڭ باسىن ءبىر مەملەكەتكە باعىندىرعان سوڭ ءتىپتى ءورشىدى. قازاق ءۇشىن ورەسكەل سانالاتىن ءوز اتىن وزگەرتىپ، ول قونتايشى بولعان سوڭ باتۇر اتىن الدى. ون مىڭداي جاقىن تۋىسىنىڭ ارقاسىندا بيلىككە جەتكەن ول بىردەن ەسىم حان بيلىگىندەگى قازاقتارعا ءتيىسىپ، كۇش باسىمدىعىن كورسەتتى. باسىم تۇسكەنى سونشالىق، ەسىم حاننىڭ ۇلى جاڭگىر سۇلتاندى قولعا ءتۇسىرىپ بايلاپ اكەتتى. جاڭگىردىڭ ءدال وسى جىلى تۇتقىندا بولعانىن ورىس تاريحشىلارى دا جازادى، الايدا ولار ونىڭ ول تۇتقىننان قالاي بوسانىپ شىققانىن بىلمەيدى، جازبايدى. ول كەزدە ورىستار قالماقتارمەن جاقسى قارىم-قاتىناستا بولاتىن. سوعان قاراماستان، قالماقتاردىڭ ول سىردى ولارعا اشپاعانى – ماسقارا بولعاندارىن جاسىرعانى، نامىستانعانى. جاعداي، شىنىندا نامىستاناتىنداي ەدى. جاڭگىر قالماق تۇتقىنىندا ءبىر جىلداي بولادى. ۇلى ءۇشىن الدىمىزعا ەسىم حاننىڭ ءوزى كىشىرەيىپ كەلەدى دەپ كۇتكەن باتۇر قونتايشى جاڭگىردى كىسەن سالىپ ءوز ورداسىنىڭ قاسىندا ۇستايدى. حانزادانىڭ بۇل ءحالى قازاق ءۇشىن دە نامىستى جاعداي ەكەنى ءسوزسىز. سوندىقتان ءوزى ون جەتى جاستاعى كەزىنەن بەرى بىلەتىن قاراساي باتىرعا ەسىم حان ايرىقشا سەنىم ارتقان بولۋ كەرەك. ونىڭ باتىرلىعى ءوز الدىنا، اۋىلى دا قالماق قوتانىمەن ىرگەلەس، جۇرتى سىرالعى. ول كەزدە جالايىر، شاپىراشتى، دۋلات تايپالارى جەتىسۋدىڭ شىعىسىندا بالقاش ماڭىن جايلايتىن. ەسىم حاننىڭ ۇلى قالماقتاردىڭ تۇتقىنى بولىپتى دەگەن ءسوز قاي قازاقتىڭ دا قابىرعاسىنا قاتتى باتاتىنى ءسوزسىز. ەردىڭ دە، ەلدىڭ دە نامىسىنا تيەتىن جاعداي. وسىنى جان-جاقتى ويلاستىرعان قاراساي باتىر جاڭگىردى تۇتقىننان قالاي بوساتۋدىڭ جوس­پارىن ويداعىداي دايىنداعان ءتارىزدى. دوسى اعىنتاي ەكەۋى ساپى-ساتى كولىنىڭ (ءقازىر كولساي) قاسىنا قونىستانىپ، قازاق-قىرعىز اۋىلدارىنان سىر تارتقان سەكىلدى. اقىرىندا جاڭگىردىڭ قاي ارادا، قانداي كۇيدە ەكەنىنە ابدەن كوزىن جەتكىزگەن سوڭ، اعىنتاي دوسىن جانە ءبىر باتىردى قاسىنا الىپ، قونتايشى ورداسىنا ەلەۋسىز عانا اتتانىپ كەتەدى. ءۇش-اق اداممەن تۇتقىنداعى حانزادانى قۇتقارىپ الام دەۋ، ءبىر قاراعاندا، تىم ۇشقارى تۇسىنىك سياقتانادى. الايدا، جان-جاقتى اقىلعا سالىپ، بەيقام قونتايشىنى بەيساۋات كەزدە قاپى قالدىرۋدى قاراستىرعان ارەكەت ەكەنىنە ءىستىڭ بارىسىندا عانا كوزىڭ جەتەدى. كوشپەلى اۋىلدىڭ كەشكى، تۇنگى تىرشىلىگىن جەتە بىلەتىن جانە سونى ءدال پايدالانعان ەرلىككە ەرىكسىز ريزا بولاسىڭ. اتتارىن جاقىن ماڭداعى ءبىر سايعا تاستاپ، ولار قونتايشى ورداسىنا ەل جاتا عانا جاقىندايدى. وردا مىندەتتى تۇردە تازا باستاۋدىڭ توڭىرەگىنە تىگىلەدى. باستاۋدىڭ باسىنا اركىم ءارتۇرلى جاعدايمەن بارا بەرەدى. ءبىر قالماق جىگىتى ات سۋارۋعا كەلەدى. ونى بايلاپ، حال-جاعدايدىڭ ءبارىن سۇراستىرىپ بىلگەن سوڭ، اۋزىن تاڭىپ، باستاۋدىڭ باسىنا تاستايدى دا، وزدەرى ورداعا كەتەدى. كەلە بەرگەندەرىندە الدارىنان بىرەۋ شىعادى. قاراۋىل قالماقتىڭ ءبىرى شىعار دەگەن قاراساي ونى كۇرە تامىرىن باسىپ تالدىرىپ تاستايدى. ءۇن شىعارماۋدىڭ ءادىس-ايلاسىن ابدەن مەڭگەرگەن باتىرعا ول ءادىس اسا قيىنعا سوقپاعان بولۋ كەرەك. سول 1636 جىلى قاراساي 38 جاستا. باتىر اتانعانىنا 20 جىلدان اسقان كەز.

اعىنتاي ەكەۋى ۇيقىدا جاتقان قاراۋىلعا دا تيمەي، ءۇيدىڭ ىرگەسىن كوتەرىپ جىبەرىپ جاڭگىردى شىعارىپ الادى. بۇل دا كيىز ءۇيدىڭ تىگىلۋ ءادىسىن ابدەن بىلەتىن ادام عانا ىستەي الاتىن ءادىس. ءجاڭ­گىردى قاراساي كوتەرىپ السا، اعىنتاي ءبىر ءوندىر قىمىزدى كوتەرە كەتەدى. ونىڭ ءوزى ولاردىڭ ەمىن-ەركىن جۇرگەن جاۋجۇرەك جاندار ەكەنىن ايگىلەيدى. اينالادا اسكەر جوعىن، وردادا قاپتاعان قاراۋىل دا جوعىن ولار الدىن الا ءبىلىپ العان. ون شاقتى قالماق جابىلا كەتسە، ۇشەۋىنە ولاردىڭ تۇك بولماسىن تاعى بىلەدى.

اعىنتاي بۇلاقتىڭ قاسىنا كەلگەن سوڭ، ءجاڭ­گىردى اياعىنداعى كىسەننەن بوساتادى. سويتەدى دە، تاعى قونتايشىنىڭ ءۇيى جاققا جۇگىرىپ بارىپ، قالماقتىڭ قىزى ەكەن دەپ، بىرەۋدى كوتەرىپ اكەلەدى. قاراسايدىڭ تالدىرىپ كەتكەن قالماعى قونتايشىنىڭ ءوزى ەكەنىن، ول دالادا ۇزاپ كەتكەن سوڭ، ونى ىزدەي شىققان ادام ايەلى ەكەنىن دە ولار كەيىن بىلەدى.

بۇل ەرلىك – كوشپەندى ەلگە عانا ءتان ەرلىك. ءبىر-بىرىنىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگىن، بەيعام ءومىرىن وتە جاقسى بىلەتىن ادامداردىڭ عانا قولىنان كەلەتىن ەرلىك. جۇرەكتىلىك دەگەن وسى: جاۋ ورداسىن­دا دا ءوز ۇيىندە جۇرگەندەي ەمىن-ەركىن ارەكەت جاسايدى. ويتكەنى، قانداي ءقاۋىپ بارىن، وعان ءوز شامالارىنىڭ ەركىن جەتەتىنىن ابدەن بىلەتىن ادامدار عانا وسىنداي ەرلىككە بارسا كەرەك.

قونتايشىنى تالدىرىپ تاستاپ، ورداسىن ءۇش قازاق كەلىپ ويرانداپ، ءۇيقاپاستا ۇستاپ وتىرعان تۇتقىنىن بوساتىپ اكەتۋ، ونىمەن قويماي، قون­تايشىنىڭ سۇلۋ ايەلىن قوسا الىپ كەتتى دەگەن، شىنىندا دا ماسقارا ەمەس پە؟ جاستان دا، دوستان دا جاسىراسىڭ، ءبىراق قانشا جاسىرساڭ دا ەل ەستىپ قويسا ماسقارا عوي! مىنە، قالماقتىڭ دا، ورىستىڭ دا تاريحشىلارى انىق بىلە الماي، تەك قازاقتىڭ عانا ۋ-شۋ اڭگىمە قىلاتىن سەبەبى وسىدان.

قاراسايدى اكەسى ەسىم حاندى قالاي باعالاي­تىنىن، اعىنتاي ەكەۋىنە سونشالىق سەنەتىنىن، ارينە، جاڭگىر دە بىلگەن بولار. سوندىقتان ول دا ەكەۋىنە ەڭ قيىن ساتتە ارقا سۇيەگەن دەپ ويلايمىن. وعان دالەل – وربۇلاق وقيعاسى.

وربۇلاق شايقاسى 1643 جىلى، شامامەن شىلدە ايىندا، جەتىسۋدىڭ شىعىسىندا، قازىرگى بەلجايلاۋ دەگەن جايلاۋدىڭ باتىس جاق شەتىندە بولعان. ونىڭ قالاي بولعانىن، نەمەن اياقتالعانىن ورىس پەن قالماق تاريحشىلارى دا، قازاقتار دا جازعان. سونىڭ ىشىندە وقيعانىڭ بولعان-بىتكەنىن ءوز قۇلاقتارىمەن باتۇر قونتايشىنىڭ ورداسىنان ەستىپ شىققان ورىس ەلشىلەرى يلين مەن كۋچەمبەردەيكونىڭ توبىل اسكەرباسى كۋراكينگە جازعان مالىمدەمەسى ءتۇپنۇسقا دەرەككە جاتادى. ونى تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى ۆ. گالييەۆ ءوزىنىڭ «حان دجانگير ي وربۋلاكسكايا بيتۆا» دەگەن كىتابىندا (الماتى، «عىلىم»، 1998)، «رۋسسكو-مونگولسكيە وتنوشەنيا» دەگەن كىتاپتان الىپ (موسكۆا، «ناۋكا، 1959) تۇڭعىش رەت قازاقستاندا جاريالادى.

يلين مەن كۋچەمبەردەيكو بۇل سوعىسقا باتۇر قونتايشى 50 مىڭ قولمەن اتتانسا، قازاق قولى 600 ادام بولدى، ال وعان ءجالاڭتوس باتىر 20 مىڭ قولمەن كومەككە كەلدى دەپ جازادى. ال قازىبەك بەك تاۋاسار ۇلى قالماقتىڭ 50 مىڭ قولىنا جاڭگىر باستاعان 700 باتىر وقپانا قازىپ، قارسى تۇردى، ءجالاڭتوس 23 مىڭ قولمەن كومەككە كەلدى دەپ جازادى. مەن قازىبەك بەك بابامىزدىڭ جازعانى شىندىق دەپ ويلايمىن. ويتكەنى، ول اتاسى جازىپ كەتكەن ماتاي شەجىرەسىنە سۇيەنىپ ايتىپ وتىر. ءوز تاريحىن قازاق وزگەلەردەن گورى انىق بىلۋگە ءتيىس.

وربۇلاق شايقاسى كەزىندە قاراساي باتىر 45-تە. بۇل – باتىر ءۇشىن كەمەل جاس. اكەسى ەسىم حاننىڭ باس باتىرى بولعان، ءوزىن جاۋ تۇتقىنىنان جاۋجۇرەكتىكپەن قۇتقارىپ العان قاراسايدى جاڭگىر باتىر دەپ قانا ەمەس، جاناشىر دوسىم دەپ تە باعالاعان بولار. وعان ايرىقشا سەنگەنىن وسى وربۇلاق شايقاسىندا وعان ەڭ قيىن تاپسىرمانى سەنىپ تاپسىرعانىنان دا اڭعارۋعا بولادى. ەكى شاقىرىمنان اساتىن وقپانا وردىڭ باسشىلىعىن جاڭگىر قاراسايعا سەنىپ تاپسىرادى. 700 جاياۋ جاۋىنگەردىڭ جارتىسى وقپاناعا بەكىنسە، جاڭگىردىڭ ءوزى باسقارعان 300 ات ۇستىندە قىزىلقيا قالقاسىنا بەكىنەدى. جەر ىڭعايىن كورگەن ادام ول سوعىستىڭ باستى اۋىرتپالىعى وقپانا ىشىندەگى جاياۋ جاۋىنگەرلەرگە تۇسكەنىن بىردەن اڭعارادى. الايدا، وقپانا وڭايلىقپەن الىنا قويمايتىن قامالدان دا مىقتى ەدى. جەر ىڭعايىنىڭ ءوزى ءساتتى تابىلعان جانە قورعانىسى مەن شابۋىلى جان-جاقتى ويلاستىرىلعان بەكىنىس ەدى. بەكىنىستى قازعان كەزدەگى قازاق باتىرلارىنىڭ نەگىزگى ويى جاۋدىڭ 50 مىڭ قولىن بوگەۋ ەمەس، ولاردى مەيلىنشە مول قىرۋ بولعانى ەرىكسىز تاڭدانتادى. جاۋدى قاراۋىلعا ءىلۋدىڭ ءتۇر-تۇرى ويلاستىرىلعان دا، ەسەسىنە سول كەزدە وزدەرىنە وق تيمەۋى ءتىپتى مۇقيات قاراستىرىلعان. وقپانادا تۇرەگەپ تۇرعان ادامنىڭ تەك باسى عانا قىلتيىپ كورىنەتىندەي جاعداي جاسالعان.

شىندىعىندا سولاي بولعانىن جاربۇلاقتىڭ قاسىنداعى ءۇشسۋدىڭ قۇيعانى اتالاتىن مۇيىستەگى از عانا كونە بەيىت ايگىلەپ تۇرعانداي. تەك جاربۇلاق ۇستىندەگى جالاۋلى جوتاسىنىڭ جەلكەسىندە جاتقان ۇلكەن جالعىز بەيىتتىڭ عانا بولمىسى جۇمباق. كىم جەرلەنگەنى بەلگىسىز. بالكىم، ايگىلى باتىر شىعار؟ بالكىم، ول سوعىستان نە بۇرىن، نە كەيىن جەرلەنگەن بىرەۋ شىعار؟ ءدال مويناققا نەگە دارا جەرلەنگەنىن ەشكىم ايتا المايدى.

ءبىزدىڭ كوپ باتىرىمىزدىڭ سان ەرلىگى ايتىلادى دا، ءبىراق سول ەرلىكتى ءدال قاي جەردە، قاي جىلى جاساعانى كوبىنە بەلگىسىز قالا بەرەدى. ال قاراساي باتىردىڭ جاساعان ەرلىكتەرىنىڭ جىلى مەن جەرى كوبىنە ناقتى ايتىلادى. ال وربۇلاق شايقاسىنىڭ ورنىنا دەيىن بەلگىلى. ءبىراق سول تاريحي جەردىڭ تاپ بۇگىنگى كۇتىمى مەن ەلەنۋى ەرىكسىز قىنجىلتادى. كەڭەس داۋىرىندە وردىڭ بۇلاعىنا سيىر مالىن جايعىزبايتىن. ءقازىر جاپا مەن تەزەكتىڭ بوپىرىنان وردىڭ سىلەمى كۇن سايىن بىتەلىپ بارادى. از جىلدا ءىزىن دە تابا الماي قالاتىن سياقتىمىز. وزىنەن جەتپىس ەسەدەن ارتىق جاۋعا جەتى ءجۇز ادام­نىڭ قاسقايىپ قارسى شىعۋى الەم تاريحىندا كەزدەسپەيدى. ءبىراق سونداي ەرەكشە تاريحتى ەرەكشە قاستەرلەي الماي وتىرمىز. ول – جاڭگىر مەن قاراساي باتىردىڭ ەرلىگىنە عانا كۋا جەر ەمەس، حالىقتىڭ ەرلىگىنە كۋا بولىپ جاتقان قاسيەتتى مەكەن. ول قاسيەتتى سوعىسقا ارعىن اعىنتاي، قومپاي، نايمان كوكسەرەك، بودە، دۋلات جاقسىعۇل، سىرىمبەت، سۋان ەلتىندى، ۇزىنمۇرت ۇزاق، قاڭلى ساربۇقا، قىرعىز كوتەن، تاباي، كىشى ءجۇز جيەمبەت، ءجالاڭتوس باتىرلار قاتىسقان. اتىراۋدان التايعا دەيىنگى قازاقتىڭ حاس باتىرلارى تۇگەل باس قوسقان. ول سوعىستا ورىس مالىمەتى بويىنشا قالماقتىڭ ون مىڭى، قازىبەك بەكتىڭ ايتۋىنشا ون ءبىر جارىم مىڭى قىرىلعان. بىلايشا ايتقاندا، وقپانا مەن قىزىلقياعا بەكىنگەن ءار قازاق باتىرى ورتاشا ەسەپپەن 16-17 قالماقتى ولتىرگەن. بۇعان ماقتانۋ – وبال، باعالاي ءبىلۋ كەرەك. ەل باستاعان حانىمىزدىڭ كەمەڭگەرلىگىن، ەل قورعاعان باتىرلارىمىزدىڭ قاسيەتىن قاستەرلەي ءبىلۋىمىز كەرەك.

جاڭگىردىڭ اكەسى ەسىم حاندى حالىق قۇرمەتتەپ «ەڭسەگەي بويلى ەر ەسىم» جانە «ەسىم حاننىڭ ەسكى جولى» دەگەن. ونىڭ نەگىزگى جولى – ەل ىرگەسىن بەرىك ساقتاۋ. ول ءۇشىن اۋەلى ەل ءىشىن بىرلىكتە ۇستاۋعا تىرىستى. ونىڭ حاس باتىرلارى بۇكىل قازاق وڭىرىنەن باس قوسقان شاپىراشتى قاراساي، سۇلەيمەن، سيقىمباي، ارعىن اعىنتاي، قومپاي، نايمان كوكسەرەك، قوڭىرات الاتاۋ، كىشى ءجۇز جيەمبەت، قاڭلى ساربۇقا بولاتىن. تۇرسىن حان ءوز بيلىگىن ۇستەم ەتۋ ءۇشىن تاشكەندى قورعاسا، ەسىم حان قازاق جەرىن جىرىمداماۋ ءۇشىن سوعىستى.

توبىلدى (1615 ج.) حازار تەڭىزىن (كاسپيي)، وڭتۇستىك شەكارانى جانە جەتىسۋدى قورعاپ سوعىسۋى ونىڭ قازاق جەرىنىڭ تۇتاستىعىنا ۇلكەن ءمان بەرگەنىن اڭعارتادى. قازىبەك بەكتىڭ جازۋى بويىنشا، ول جاڭگىر تۇتقىنعا تۇسكەننەن بەس جىل كەيىن 1640 جىلى قايتىس بولعان. وربۇلاق شايقاسىنا جاڭگىردىڭ باسشىلىق جاساۋى سوندىقتان. ەسىم ۇزاق اۋىرعان، سوندىقتان ءوز ورنىنا جاڭگىردىڭ حان بولۋىن كۇنى بۇرىن بەلگىلەگەن دە بولۋ كەرەك. الايدا، 1643 جىلى وربۇلاق شايقاسىنا باسشىلىق جاساعان جاڭگىردى ەشكىم ءالى حان دەپ ايتپايدى. سوعان قاراعاندا جانە جاڭگىردىڭ ەل ىشىنەن كومەك ىزدەمەي، الىستاعى جالاڭتوستەن كومەك سۇراۋى ەل ىشىندەگى بيلىككە تالاسقان الاۋىزدىقتان بولۋى كەرەك. وربۇلاق جەڭىسىنەن كەيىن جاڭگىرمەن تالاسۋدىڭ بەكەر ەكەنىن ءبىلىپ، تاققا تالاسۋشىلاردىڭ كومەيىنە تاس تىعىلعان سەكىلدى. وربۇلاق شايقاسىنا دا ەسىم حاننىڭ حاس باتىرلارى تۇگەل قاتىسقانىنا قاراعاندا ەل قورعاعان باتىردىڭ ءبارى جاڭگىردى قولداعان.

حالىق جاڭگىر حاندى سالقام جاڭگىر دەپ دارىپتەگەن. ول دا اكەسى ەسىم حان سياقتى ەلىن سۇيگەن، ەل باتىرلارىمەن بىرگە جۇرگەن، ءوزارا سىي­لاسقان ادام بولسا كەرەك. ونىڭ ءولىمى – مارتتىك پەن نامىسقويلىقتىڭ كورىنىسى.

قازاق-قالماق سوعىسىنىڭ وزگە ەل سوعىسىنا ۇقسامايتىن وزگەشەلىگى كوپ. ماسەلەن، مۇلدە زەرتتەلمەگەن وشاق سوعىسى، قۇيرىق جەۋ سوعىسى، اي قورالاندى سوعىسى جانە عۇن داۋىرىنەن كەلە جاتقان ۇلكار جارىك سياقتى سوعىس ادىستەرى بولعان. ەڭ كوپ تاراعان ءارى مىندەتتى سانالعان سوعىستىڭ ءبىر ءتۇرى – جەكپە-جەك. وعان ەكى جاق كۇنى بۇرىن كەلىسەدى ەكەن. ءۇش، ءتورت نە ون جەكپە-جەككە شىعامىز نەمەسە بەس كۇن، ون كۇن شىعامىز دەپ كەلىسكەن. سونان سوڭ عانا جاپپاي دودا سوعىسقا كىرىسەتىن بولعان. ماسەلەن، حازار ماڭىنداعى سوعىستا قازاق-قالماق قولى 83 كۇن بويى جەكپە-جەككە شىعىپتى، 1627 جىلعى سول سوعىستا قاراساي باتىر مەن اعىنتاي ون ءبىر رەت جەكپە-جەككە شىعىپ، جاۋىن جەر جاس­تاندىرادى. جەكپە-جەككە كىم-كىم شىعاتىنىن قولباسىلار اقىلداسىپ شەشكەن. كەيدە كۇتپەگەن جاعدايلار دا بولىپ تۇرعان. كەي-كەيدە كەيبىر باتىر قارسى جاقتىڭ ءبىر باتىرىن اتاپ تۇرىپ جەكپە-جەككە شاقىرعان. ونداي ۇسىنىستان باس تارتۋ ءتىرى ءولىم سانالعان، سوندىقتان ودان باس تارتۋ جاعدايى نە شەجىرەدە، نە جازبا تاريحتا كەزدەسپەيدى. جەكپە-جەكتىڭ زاڭى بويىنشا قارادان شىققان باتىر قارسى جاقتىڭ حان تۇقىمىن شاقىرۋعا حاقىسى جوق. مىنە، وسى زاڭدى پايدالانىپ، 1653 جىلى سەسەن تايشىنىڭ ون جەتى جاسار بالاسى ول كەزدە ەگدە تارتقان جاڭگىردى جەكپە-جەككە اتاپ شاقىرادى. ونداعى ويى – ەگدە كىسىنى ابدەن شارشاتىپ بارىپ جەڭۋ. ونىڭ بۇل ويى، وكىنىشكە قاراي، ءساتتى جۇزەگە اسادى. ۇزاققا سوزىلعان شايقاستا جاڭگىردىڭ شارشاعانىن پايدالانىپ، سەسەننىڭ ۇلى عالداما (قازاقتار قالدان دەي سالادى) جەڭىسكە جەتەدى. ءبىراق سونان سوڭ لاپ قويعان قازاقتار قالماق قولىن بىت-شىت قىلىپ جەڭەدى دە، جاڭگىر حاندى سول اراعا جەرلەيدى. «جاڭگىردىڭ سۇيەگى ءوزى قازدىرعان وقپانادان ات شاپتىرىم جەردەگى سارىبەلگە قويىلدى»، – دەپ جازادى قازىبەك بەك («ءتۇپ-تۇقياننان وزىمە شەيىن»، 1993 ج.، 204-بەت). بۇل دەرەك جاڭگىر جەرلەنگەن جەردى وتە ءدال كورسەتەدى. ول ايتىپ وتىرعان سارىبەل بۇل كۇندە سول جاڭگىر جاتقان بەيىتكە بولا ۇيگەنتاستىڭ بەلى اتالادى. ول ۇيگەنتاستىڭ بەيىت ەكەنىن 1856 جىلى قاشعارعا بارا جاتقان ساپارىندا شوقان دا كورىپ، ول تۋرالى بىرەر پىكىر دە جازعان. ول ارا وربۇلاقتان شىنىندا دا ات شاپتىرىم جەردە، شامامەن ەكى اراسى ون-ون بەس شاقىرىم جەر. ورتاداعى ۇستىنە تاس ۇيىلگەن بەيىتتىڭ جاڭگىردىكى ەكەنىنە دە سەنەمىز. قازىرگى يتشوقى اتالاتىن الاسا تاۋدىڭ ىرگەسىندە شاعىن عانا قورىم جاتىر. ونىڭ اينالاسىن دوڭگەلەنە قورشاعان ەلۋدەن اسا بەيىت بار. ورتاداعى حان جاڭگىردىڭ بەيىتى بولسا، ونى قورشاپ جاتقاندار شەيىت بولعان باتىرلاردىڭ بەيىتى بولۋ كەرەك. ومىردە حانىن قورعاپ سوعىسقان ەرلەر ولگەندە دە حانىن قورشاپ، ورتالارىنا الىپ جاتىر. ال جاڭگىر بۇل جەردى تىرلىگىمدە دە قورعادىم، ولگەندە دە قورعاپ جاتىرمىن دەگەندەي.

وكىنىشكە قاراي، بۇل بەيىتتىڭ جاي-كۇيى ءماز ەمەس. وسىدان وتىز-قىرىق جىل بۇرىن كورگەنىمدە، سونادايدان كوزگە ءتۇسۋشى ەدى، ءقازىر كۇن ساناپ شوگىپ بارادى. تاريحي ەسكەرتكىش رەتىندە وربۇلاق تا، بۇل بەيىت تە مەملەكەت قورعاۋىنا ءالى الىنباعان. بيىل جايلاۋدان ەلەكتر باعاناسىن تارتقان ءباتشاعارلار بىر-ەكى بەيىتتى تراكتورمەن تاپتاپ ءوتىپتى. جاڭگىر بەيىتىنىڭ ءبىر جاعى جول اشقان الدەكىمنىڭ كەسىرىنەن كەتىلىپ جاتىر. قىسقاسى، حان بەيىتى دەۋدىڭ ءوزى ۇيات. جالپىلاي سويلەگەندە، شەتىمىزدەن ەل سۇيگىشپىز، حاندارىمىزدى قاستەرلەگىشپىز، ال ناقتىلاپ كەلگەندە، تەك ءتىل بەزەگىشپىز.

ءسويتىپ، جاڭگىر حان 1653 جىلى ۇرىستا شەيىت بولىپتى.

ال ونىڭ اتا جاۋى باتۇر قونتايشى شە؟

1652 جىلى باتۇر قونتايشى تاعى قىر­عىزداردى شابادى. قىرعىز باۋىرلارىنا كومەك­تەسۋ ءۇشىن قاراساي باتىر ول سوعىسقا بەس مىڭ قول باستاپ بارادى. ەلۋ تورتتەگى حاس باتىر مۇندا دا تەڭدەسسىز ەرلىك جاسايدى. ۇرىستىڭ قىزۋ كەزىندە دوداعا كىرگەن قاراساي الدى-ارتىن جاپىرىپ باتۇر قونتايشىنىڭ وزىنە قاراي ۇمتىلادى. ونى دا ەڭ اتاقتى باتىرلارى قورعايدى ەمەس پە، سوعان قاراماستان قاراساي باتۇر قونتايشىعا بۇزىپ-جارا كەلىپ، ونىڭ وڭ قولىن قىلىشپەن شاۋىپ جىبەرەدى. قونتايشىسى جارالانعان قالماقتار قاشىپ قانا جان ساقتايدى. الايدا، قاراسايدىڭ قىلىشى باتۇرعا اجال وعى بولىپ قادالادى. كەلەر جىلى، ياعني جاڭگىر حان ولگەن 1653 جىلى ول دا جاراسى اسقىنىپ كوز جۇمادى. جاڭگىردىڭ كەگىن، ويلاپ قاراساق، قاراساي باتىر وسىلاي العان.

جاڭگىر حاندى دا، قاراساي باتىردى دا قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعىندا ءوستىپ ءبىر ەسكە الۋدى ءوزىمنىڭ پارىزىم سانادىم. ويتكەنى، ەكەۋىنىڭ ءومىرىن ەلەستەتەتىن وربۇلاقتى دا، جاڭگىردىڭ بەيىتىن دە مەن جىلىنا ەڭ كەم دەگەندە ءبىر كورىپ، ءبىر رەت دۇعا قىلامىن. شامام سوعان عانا جەتەدى.

ەل بيلەگەن حانىمىز بەن ەل قورعاعان باتى­رىمىزدىڭ باۋىرمال سىيلاستىعى، ىنتىماقتى سەنىمدىلىگى – ۇرپاق ءۇشىن ۇمىتىلماس ۇلگى.

دەرەككوز: "ەگەمەن قازاقستان" گازەتى