بيىل ەلىمىزدە 23ء-شى رەت وتكەلى وتىرعان حالىقارالىق قازاقستاندىق مۇناي جانە گاز كورمە-كونفەرەنسياسى جىلداعىداي التى جۇزگە جۋىق وتاندىق جانە شەتەلدىك مۇناي-گاز كومپانيالارىنىڭ باسىن قوسىپ، سالانىڭ دامۋ جولدارىن كاسىبي تۇرعىدا جان-جاقتى تالقىلاپ، تاجىريبەلەرىمەن بولىسەدى. اتالعان كورمە-كونفەرەنسياعا قازاقستان مۇناي ونەركاسىبى كوشباسشىلارىنىڭ ءبىرى «تەڭىزشيەۆرويل» كاسىپورنى دا قاتىسادى. وسىعان وراي، كاسىپورىن باس ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى 
ءا.جاكييەۆپەن سۇحبات وقىرماندار نازارىنا ۇسىنىلىپ وتىر.

– انۋاربەك سابانباي ۇلى، البەتتە كور­مەگە وندىرىستىك كورسەتكىشى ورلەگەن، تابىسىن ەلىمەن بولىسكەن كاسىپورىن عانا قاتىسادى. ولاي بولسا، اڭگىمەنى «تەڭىزشيەۆرويلدىڭ» ءبۇ­گىنگى تابىسىنان باستاساق...
– «تەڭىزشيەۆرويل» ءوزى قۇرىلعان 1993 جىل­دان باستاپ اتالعان كورمەگە تۇراقتى تۇردە قاتىسىپ كەلەدى. وسىدان-اق كا­ءسىپورىننىڭ وندىرىستىك كورسەتكىشىنىڭ ۇدايى دامۋ ۇستىندە ەكەندىگىن كورۋگە بولادى. قابىلدانعان مىندەتتەمەلەر مەن بيزنەستىڭ الەۋمەتتىك جاۋاپكەرشىلىگىنىڭ جوعارى پرينسيپتەرىنە بەرىك كاسىپورىن ءوندىرىستىڭ ەكولوگيالىق قاۋىپسىزدىگىن، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تابيعات قورعاۋ زاڭدىلىقتارىن، ونەركاسىپتىك نورمالار مەن ەرەجەلەردى، سونداي-اق حا­لىقارالىق ستاندارتتار تالاپتارىن قاتاڭ ساقتاۋ ماسەلەلەرىنە ءبىرىنشى كەزەكتە نازار اۋدارۋدى جالعاستىرۋدا.
1993 جىلدان بەرى تشو-نىڭ قازاقستان رەسپۋبليكاسىنا تىكەلەي تولەمدەرى 109 ملرد  اقش دوللارىن قۇرادى. بۇل سوما قازاقستاندىق قىزمەتكەرلەرگە تولەنگەن ەڭبەكاقىنى، وتاندىق كومپانيالارعا تولەنگەن قىزمەتتەر مەن تاۋارلار اقىسىن، مەملەكەتتىك كاسىپورىندارعا تولەنگەن وتەماقىلاردى، قازاقستاندىق سەرىكتەسكە تولەنگەن ديۆيدەندتەردى، سونىمەن قاتار مەملەكەتتىك بيۋدجەتكە اۋدارىلعان سا­لىق­تار مەن ءرويالتيدى قامتيدى. ال 2015 جىل­دىڭ ءبىرىنشى جارتىسىندا بۇل كورسەتكىش 5،2 ملرد اقش دوللارىن قۇرادى.
كاسىپورىن قۇرىلعان كەزدەن باستاپ، وندىرىستىك قۋاتتى جەتىلدىرۋگە ارنالعان بىرنەشە جوبا ءساتتى اياقتالىپ، ءوز ناتيجەسىن بەردى. سونىڭ ءبىرى دە، بىرەگەيى – 2008 جىلى جۇزەگە اسقان شيكى گاز ايداۋ جانە ەكىنشى بۋىن زاۋىتى (شگا/ەبز) جوباسى. جوبا ناتيجەسىندە مۇناي ءوندىرۋدىڭ تاۋلىكتىك قۋاتى شامامەن 75 000 تونناعا نەمەسە 600 000 باررەلگە، ال تابيعي گاز 22 ميلليون تەكشە مەترگە نەمەسە 750 ميلليون تەكشە فۋتقا جەتتى. باسقانى ايتپاعاننىڭ وزىندە، تەك بيىلعى جىلدىڭ ءبىرىنشى جارتىسىندا مۇناي ءوندىرۋ كولەمى 14،07 ميلليون تون­نانى (112،3 ميلليون باررەل) قۇرادى. ءونىم­ءنىڭ وزگە تۇرىنە كەلەتىن بولساق، وتكەن جارتى جىلدىقتا سۇيىتىلعان گاز ساتۋ كولەمى 677 مىڭ تونناعا، ال قۇرعاق گاز ساتۋ كولەمى 3،64 ميلليارد تەكشە مەترگە جەتتى.
تشو وندىرەتىن شيكى مۇناي مەن ىلەسپە گاز قۇرامىندا 13 پايىز كۇكىرتتى سۋتەك پەن باسقا دا كۇكىرتتى قوسپالار بار. ال كۇكىرت مۇناي مەن گازدى تازارتۋ كەزىندە الىنادى دەسەك، كاسىپورىننىڭ مۇناي ءوندىرىسىن ۇدايى جانە تۇراقتى تۇردە ارتتىرىپ كەلە جاتقاندىعى تاعى بەلگىلى. سوعان ساي كۇكىرت قورى دا ارتادى. وسىنداي ءۇردىس ناتيجە­سىندە، 2006 جىلى تەڭىزدەگى اشىق كۇكىرت كارتالارىنداعى قور ەڭ جوعارعى دەڭگەيگە جەتىپ، 9 ملن توننادان اسىپ كەتتى. سول تۇستا قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇكىمەتىمەن اراداعى كەلىسىمگە سايكەس، 2017 جىلعا دەيىن كۇكىرت قورىن تولىقتاي جويۋعا ءمىن­دەت­تەندىك. بيىل سول مىندەتتى ورىندادىق. ناقتىراق ايتساق، جىلدىڭ ءبىرىنشى جار­تىسىندا كۇكىرت كولەمى جوسپارلى مەر­ءزىم­نەن ەكى جىل بۇرىن تولىعىمەن تازارتىلدى. ياعني، كاسىپورىننىڭ جوعارى ساپالى كۇكىرتى سۇيىق، كەسەك، قيىرشىق تۇرىندە الەم­ءنىڭ كوپتەگەن ەلىندەگى ساتىپ الۋ­شىلارعا، ونىڭ ىشىندە قازاقستانعا، رەسەي، ۋكراينا جانە قىتايعا، سونىمەن بىرگە جەرورتا تەڭىزى باسسەينى مەن اتلانت مۇ­حيتى جاعالاۋى ەلدەرىنە وتكىزىلدى.
– كورمە قوناقتارىن ەل ەكونوميكاسىنا سۇبەلى ۇلەس قوسىپ وتىرعان كاسىپورىن تابى­سىنىڭ قۋانتارى ءسوزسىز. ايتسە دە، كوپشىلىكتى كاسىپورىن جوبالارىنداعى قازاقستاندىق قامتۋ جايى، قامتۋشىلار مەن قىزمەت كور­سەتۋشىلەر ۇلەسى كوبىرەك قىزىقتىرارى ءسوزسىز...
– دۇرىس-اق. بۇل باعىتتاعى جۇمىس تا جەمىسسىز ەمەس. ناقتى دەرەككە سۇيەنسەك، 1993 جىلدان بەرى قازاقستاندىق تاۋارلار مەن قىزمەتتەردى ساتىپ الۋعا 17،9 ملرد اقش دوللارى جۇمسالدى. تەك سوڭعى ءۇش جىلدا تشو-نىڭ تاۋارلاردى ساتىپ الۋ شىعىندارى بەس ەسە ۇلعايدى. ءقازىر كوم­پانيا تەڭىز كەن ورنىن يگەرۋدىڭ كۇردەلى شارتتارىنا ساي كەلەتىن جوعارى ساپالى تاۋارلاردى ساتىپ الۋ كولەمىن ارتتىرۋ ادىستەرىن انىقتاۋ جۇمىستارىن جالعاس­تىرۋدا.
– انۋاربەك سابانباي ۇلى، cءىزدىڭ اڭگىمە­ڭىزدەن كاسىپورىننىڭ قازاقستاندىق قامتۋعا ەرەكشە ءمان بەرىپ، سول باعىتتا اۋقىمدى جۇ­مىس اتقارىپ وتىرعاندىعىن كورىپ وتىر­مىز. اڭگىمەنى سيفر تىلىمەن بەكىتە تۇسسەڭىز. 
– ءار جىل سايىن تشو ءوزى پايدا­لانا­تىن قازاقستاندىق تاۋارلار مەن قىزمەت­تەردىڭ ۇلەس سالماعىن ارتتىرا تۇسۋدە. 2002 جىلى كاسىپورىننىڭ وتاندىق ءونىم شىعارۋشىلاردان ساتىپ العان تاۋارلارى مەن قىزمەتتەرىنىڭ قۇنى 415 ميلليون اقش دوللارىن قۇراعان بولسا، 2014 جىلى تشو قازاقستاندىق تاۋارلار مەن قىز­مەت­تەر ءۇشىن 2،4 ميلليارد اقش دوللارىن جۇم­سادى. ەگەر پايىزدىق اراقاتىناستا ايتساق، 2002 جىلى قازاقستاندىق ءونىم شىعارۋشىلار ۇلەسى تاۋارلار مەن قىزمەت­تەر بويىنشا جالپى شىعىننىڭ 37 پايى­زىن قۇرادى. ارادا وتكەن ون ءۇش جىلدا قازاقستاندىق قامتۋ ۇلەسى ايتارلىقتاي ءوستى. قازىرگى ۋاقىتتا جالپى كورسەتىلەتىن قىزمەتتىڭ 50 پايىزىن جانە بارلىق ساتىپ الىناتىن تاۋاردىڭ 5 پايىزىن قازاق­ستاندىق جابدىقتاۋشىلار قامتاماسىز ەتىپ وتىر. بارلىق تاۋارلاردى ساتىپ الۋ سوماسى جالپى تاۋارلار مەن قىزمەتتەرگە جۇمسالاتىن قاراجاتتىڭ 16 پايىزىن قۇ­رايدى. سايىپ كەلگەندە، تشو قازاق­ستان­دىق قامتۋشىلار قىزمەتىنىڭ تۇتىنۋشىسى بولىپ تابىلادى جانە وسى تەندەنسيا الداعى ۋاقىتتا دا ساقتالادى دەپ كۇتىلۋدە. وسىناۋ مىندەت بيىگىنەن كورىنۋ ءۇشىن، ءوت­كەن جىلى تشو باسشىلىعى باتىس قا­زاقستان، سولتۇستىك قازاقستان، شىعىس قازاقستان، پاۆلودار جانە ماڭعىستاۋ وبلىستارىندا بولىپ، 30-دان اسا جەرگىلىكتى كومپانيانىڭ وندىرىستىك مۇمكىندىكتەرىمەن تانىستى. 
– جەرگىلىكتى قاۋىمداستىقتى كەلەشەك كەڭەيۋ ۇڭعى ەرنەۋىندەگى قىسىمدى باقىلاۋ (ككج-ۇەقبج) جوباسىنىڭ كوبىرەك قى­زىق­تىراتىنى ءسوزسىز. وسى رەتتە اتالعان جوبا قازاقستاندىق كادرلاردى، تاۋارلار مەن قىزمەتتەردى كەڭ اۋقىمدا پايدالانۋعا مۇمكىندىك بەرەدى دەگەندى ءجيى ەستيمىز...
– ءبىر عانا مىسال كەلتىرەيىن، 2014 جىلى وتكەن جىلعى قازاقستاندىق تاۋارلار مەن قىزمەتتەرگە جۇمسالعان 2،4 ميل­ليارد­تان استام اقش دوللارىنىڭ شامامەن 321 ميلليونى (اقش دوللارى) ككج-ۇەقبج ەنشىسىنە ءتيدى. كاسىپورىندا جوبا بويىن­شا قازاقستاندىق كادرلاردى، تاۋارلار مەن قىزمەتتەردى جۇمىلدىرۋعا باعىتتالعان مۇمكىندىكتەردى انىقتاپ، دامىتۋ ءۇشىن قا­زاقستاندىق قامتۋ توبى قۇرىلدى. ايتا كەتۋ كەرەك، كاسىپورىن، ەڭ الدىمەن، حا­لىقارالىق ستاندارتتارعا ساي، مۇناي-گاز نارىعىنداعى يمپورتتىق تاۋارلار مەن قىزمەتتەردى الماستىرۋعا الەۋەتتى جەر­گىلىكتى تاۋارلار مەن قىزمەتتەر بويىنشا مۇمكىندىكتەر قالىپتاستىرۋعا مۇددەلى. اتالعان جوبا بويىنشا ينجەنەرلىك-تەحنيكالىق جوبالاۋدىڭ باستاپقى جۇ­مىستارى ءۇشىن قازاقستاندىق كومپانيالار جۇمىلدىرىلدى. ەسكيزدىك جوبالاۋ مەر­دىگەرى رەتىندە قۇرامىنا كينگ جانە كگنت كىرەتىن «Kazakhstan Project Joint Venture Ltd.» («كەيپيدجەيۆي») كوم­پانياسى قۇرىلدى. «كازگيپرونەفتەترانس» (كگنت) مەكەمەسى ەسكيزدىك جوبالاۋ جانە قازاقستاندىق الەۋەتتى دامىتۋ بويىنشا مەردىگەر دەپ تانىلدى. مودۋل جاساۋ سالاسىندا دا ۇلتتىق قۋاتتاردى دامىتۋعا ءمان بەرۋدەمىز. قازاقستاندىق قىزمەت­كەرلەردىڭ كاسىبي داعدىلارىن ارتتىرۋ، سونداي-اق قازاقستاندا وندىرىلگەن جاب­دىقتار كولەمىن بارىنشا كوبەيتۋ كۇن تارتىبىنەن تۇسپەك ەمەس.
– ادەتتە قانداي جوبا بولماسىن، جەر­گى­لىكتى قاۋىمداستىقتى جاڭا جۇمىس ورىن­دارىنىڭ اشىلۋىمەن ۇمىتتەندىرەدى. ولاي بولسا، كەلەشەك كەڭەيۋ جوباسىنا قاتىستى قانشا جۇمىس ورنى اشىلادى دەپ كۇتىلۋدە؟
– ككج-ۇەقبج جوباسىنا جەرگىلىكتى مامانداردى بارىنشا كوبىرەك تارتۋ ماقساتىمەن قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ەڭبەك نارىعىنا زەرتتەۋ جۇرگىزدىك. جالپى، جوبا شەڭبەرىندە قۇرىلىس كەزىندە مىڭ­داعان جۇمىس ورىندارى سۇرانىسقا يە بولسا، قۇرىلىستىڭ شارىقتاعان كەزىندە ونىڭ سانى 20 000-نان اسادى دەپ كۇتىلۋدە. كەيىن جاڭا نىسانداردى پايدالانۋ ءۇشىن شامامەن 800-دەي جاڭا تۇراقتى جۇمىس ورىندارى اشىلادى.
ءبىرقاتار سالالار بويىنشا، اتاپ ايت­قاندا، جوبانى باسقارۋ، جوبالاۋ، مودۋل جاساۋ جانە قۇرىلىس سالالارىنا قاجەتتى ماماندار دايارلانادى. كاسىبي قۇرىلىسشى داعدىسىن بەرۋ ءۇشىن ارنايى وقىتۋ ۇيىم­داستىرىلادى، ول حالىقارالىق ستاندارت­تارعا سايكەس جۇرەدى. ال كوپتەگەن جۇمىس كۇشىنە ۋاقىتشا قاجەتتىلىكتىڭ تۋىنداۋىنا بايلانىستى مەردىگەر ۇيىمدار جۇمىل­دىرىلاتىن بولادى.
– اڭگىمەڭىزگە راقمەت! كورمەگە كەلۋ­شىلەر «تەڭىزشيەۆرويل» پاۆيلونىنان قا­زاق­ستان­دىق قامتۋعا قاتىستى سۇراقتارعا تولىق جاۋاپ الادى دەگەن سەنىمدەمىز.

دەرەككوز: "تۇركىستان" گازەتى