حالىقارالىق رەيتينگتەر ۇزاق ۋاقىت بويى جاھاندىق گەوساياسي قۇرالنامانىڭ ءبىر بولىگى بولدى. تءۇرلى ۇەۇ مەن عىلىمي ورتالىقتار جاريالاعان، ءبىر كوزبەن قاراعاندا، زيانسىز بولىپ كورىنەتىن تىزىمدەر دەموكراتيا مەن باسپا ءسوز بوستاندىعى دەڭگەيىنەن باستاپ اسكەرلەردىڭ جاۋىنگەرلىك دايىندىعى مەن سىبايلاس جەمقورلىقتى قابىلداۋعا دەيىن بارلىق سالانى قامتيدى. الايدا، كوزگە كورىنەرلىك وبەكتيۆتىلىكتىڭ ارتىندا قىسىم، اسەر ەتۋ جانە مانيپۋلياسيانىڭ نەوكولونيالدى قۇرالى جاتىر.
بۇعان مىسال رەتىندە جىل سايىن «الەمدەگى ەڭ قۋاتتى ارميالاردىڭ» رەيتينگىن جاريالايتىن Global Fireرower (GFP) يندەكسىن كەلتىرۋگە بولادى. بۇل مالىمەتتەردى بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى بەلسەندى پايدالانادى، الايدا ونى بىردە-بىر حالىقارالىق اسكەري قۇرىلىم مويىندامايتىنىن جانە ونى باستاپقىدا امەريكالىق بلوگەر دانيەل پۋچەك ازىرلەگەنىن كوپشىلىك بىلە بەرمەيدى. GFP ادىستەمەسى اكادەميالىق ستاندارتتارعا سايكەس كەلمەيدى: باعالاۋ كۇردەلى، ءبىراق ول اسكەرلەرگە فلوتتار، ادامي رەسۋرستار، گەوگرافيا جانە لوگيستيكا ءۇشىن ۇپاي بەرەءتىن نەمەسە الىپ تاستايتىن مۇلدەم جابىق فورمۋلا بويىنشا قۇراستىرىلادى. مىسالى، كوپتەگەن تانكءىسى بار موڭعوليا ارمياسى رەيتينگتە كانادادان تومەن ورنالاسۋى مۇمكىن، ويتكەنى كانادا تەڭىز فلوتىنا يە. رەيتينگءتى قۇراستىرۋ كەزىندە ناقتى قاۋىپ-قاتەردىڭ بولۋ-بولماۋى، مەملەكەتتەردىڭ ستراتەگيالىق مىندەتتەرى مەن قورعانىستا باسىمدىق بەرىلەتىن تەتىكتەر ەسكەرىلمەيدى. اسكەري ساراپشىلار ءادىستىڭ ميعا قونىمسىزدىعىن بىرنەشە رەت اتاپ ءوتتى. GFP - بۇل بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنا ارنالعان كءوز بوياۋشىلىق قانا.
قوس ستاندارتتاردىڭ جارقىن مىسالى رەتىندە Freedom House جاريالاعان Freedom in the World رەيتينگىن كەلتىرۋگە بولادى. بۇل ۇيىم ءوزىن دەموكراتيالىق بوستاندىقتاردىڭ قورعاۋشىسى رەتىندە تانىتادى، ءبىراق ونىڭ زەرتتەۋ ادىستەمەسى ماڭىزدى سۇراقتار تۋعىزىپ وتىر. اقش، ۇلىبريتانيا، فرانسيا ەلدەرىندە ادام قۇقىقتارىنىڭ جۇيەلى بۇزىلۋى (نارازىلىق شەرۋلەرىن كۇشتەپ تارقاتۋ، جاپپاي ۇستاۋ، تراۆماتيكالىق قارۋدى، سۋ اتقىشتاردى قولدانۋ) جۇيەلى تۇردە ايتىلماي قالىپ نەمەسە وعان جەڭىل باعا بەرىلگەن مەزەتتە، ورتالىق ازيا، تاياۋ شىعىس نەمەسە افريكا ەلدەرى «بەلسەندىلەر» دەپ تانىلعان ازاماتتارعا قارسى ۇيىمداستىرعان كەز كەلگەن شارا ءۇشىن قاتاڭ سىنعا ۇشىرايدى. سونىمەن بىرگە، باتىستىق «ساراپشىلار» كوپتەگەن «ساياسي تۇتقىن» دەپ اتالىپ كەتكەندەردىڭ بوپسالاۋ، جالعان اقپارات تاراتۋ، سىبايلاس جەمقورلىق قىلمىستارى نەمەسە راديكالدى، كەيدە تەرروريستىك ۇيىمدارعا قاتىسۋ سياقتى ناقتى قىلمىستىق باپتار ءۇشىن سوتتالعانىنا ادەيى نازار اۋدارماي وتىر. مۇنداي «رەيتينگتەر» شىندىقتى كورسەتپەيدى، ولاردىڭ ماقساتى - تۇرمىستىق قىلمىس جاعدايلارىنا ساياسي استار بەرىپ، بەلگىلى ءبىر مەملەكەتكە حالىقارالىق قىسىم كورسەتەتىن ۇگىت-ناسيحات قۇرالىنا قول جەتكىزۋ.
Amnesty International جانە Human Rights Watch تە جۇيەلى تۇردە ءبىر جاقتى ءتاسىلدى قولدانادى. 2021 جىلى Amnesty الەكسەي ناۆالنىيدىڭ ەكسترەميستىك مالىمدەمەلەرىنىڭ دالەلدەرى پايدا بولعاننان كەيىن ونى «ار-وجدان تۇتقىنى» دەپ اتاۋدان باس تارتتى، ءبىراق سودان كەيىن اۋديتوريانىڭ قىسىمىمەن ءوز شەشىمىن وزگەرتتى. باسىندا بۇل شەشىم Amnestyء-دىڭ زورلىق-زومبىلىققا شاقىرعاندارعا «ار-وجدان تۇتقىنى» مارتەبەسىن بەرۋگە تىيىم سالاتىن ىشكى ەرەجەلەرىنە نەگىزدەلگەن. وسىنداي رەپۋتاسيالىق وزگەرىستەر بەيتاراپتىقتى ەمەس، ساياسي جاعدايعا جانە باتىستىق مەديا ورتاعا تاۋەلدىلىكتى كورسەتەدى.
مۇنداي تاڭداۋلاردىڭ ءبىر مىسالى - Reporters Without Borders (RSF) باسپا ءسوز بوستاندىعى يندەكسى. وسى رەيتينگكە سايكەس، تاۋەلسىز مەديا نارىقتىڭ ايتارلىقتاي كەڭەيۋىنە قاراماستان، قازاقستان جىلدار بويى تۇراقتى تۇردە اۋتسايدەرلەر قاتارىندا تۇر. جەكە جانە وڭىرلىك ب ا ق سانى مەملەكەتتىك ب ا ق ۇلەسىنەن اسىپ ءتۇستى، شەتەلدىك ب ا ق تىركەلءىپ، ەركىن جۇمىس ىستەيدى. ءدال وسى كەزدە جىل سايىن جۋرناليستەردىڭ جاپپاي ۇستالۋى تىركەلەءتىن اقش، ۇلىبريتانيا جانە فرانسيا (اقش-تا تەك 2022 جىلى نارازىلىق شەرۋلەرى تۋرالى اقپارات جاريالاعان 100-دەن استام جۋرناليست ۇستالدى) «دەموكراتيانىڭ تىرەگى» دەپ اتالادى. ۇلىبريتانيادا 2023 جىلى Online Safety Act زاڭى بويىنشا الەۋمەتتىك جەلىلەردە «مەملەكەتكە قارسى» پوست جازعان ازاماتتارعا قاتىستى 2000-نان استام سوت شەشىمى تىركەلدى. الايدا، RSF بۇل ەلدەردىڭ رەيتينگىن تومەندەتۋگە اسىقپاي، جۇيەلىك ماسەلەلەرگە كوز جۇمۋدى ءجون كورەدى. باتىس ءاردايىم «بارشاعا ۇلگى» بولسا، قالعان ەلدەر ناقتى احۋالعا قاراماستان ۇنەمى قۇقىق بۇزۋشىلار بولىپ قالا بەرەدى.
Transparency International كومپانياسىنىڭ سىبايلاس جەمقورلىقتى قابىلداۋ يندەكسى دە ەرەكشە نازار اۋدارۋعا لايىق. مۇنداعى باعالاۋ تەرگەۋلەرگە نەمەسە سوت شەشىمدەرىنە ەمەس، «ساراپشىلار» مەن بيزنەس وكىلدەرىنىڭ ساۋالنامالارىنا نەگىزدەلگەن. ەل ناقتى رەفورمالار ءۇشىن ەمەس، كوبىنە، تەك ءوز پوزيسيالارىن قورعاۋعا مۇددەلى وليگارحيالىق كاپيتال ەسەبىنەن قارجىلاندىرىلاتىن تۇسىنىكسىز «ساراپشىلاردىڭ» پىكىرى ءۇشىن جوعارى بالل الادى. ءدال سول كەزدە ەو-داعى ءىرى سىبايلاس جەمقورلىق جانجالدارى - مىسالى، 2022 جىلى ەۋروپارلامەنتتەگى Qatargate ءىسى - بەلگيانىڭ نەمەسە يتاليانىڭ رەيتينگتەگى پوزيسيالارىنا مۇلدەم اسەر ەتكەن جوق. ءبىراق تا باعالاۋ مەجەلەرى زاڭسىز شىعارىلعان اكتيۆتەردى قايتارۋ، كىرىستەردى دەكلاراسيالاۋ، مەملەكەتتىك قىزمەتتەردى سيفرلاندىرۋ جانە سىبايلاس جەمقورلىققا ۇشىراعان شەنەۋنىكتەرگە قاتىستى اشىق سوتتار تۋرالى زاڭدار قابىلداعان قازاقستانعا قاتىستى وزگەرىستەردى تىركەگەن جوق.
كوپتەگەن رەيتينگ باستاپقىدا عىلىمي ءونىم رەتىندە ەمەس، نەوكولونيالدىق ساياساتتىڭ ساياسي قۇرالى رەتىندە قۇرىلدى. 2010- جىلدارى بوستاندىق پەن دەموكراتياعا قام جەپ وتىرعان كەيبىر بەلسەندىلەردى اقش پەن ەو-نىڭ ءۇكىمەتتىك جانە جەكە قورلارىمەن ۇلەستەس قۇرىلىمدار تىكەلەي قارجىلاندىراتىنى بەلگىلى بولدى. رەزونانستىق جاعداي - The Economist Intelligence Unitء-تىڭ «Democracy Index» بايانداماسىن دەموكراتياعا «ۆيكتورياندىق كوزقاراسى» جانە «سايلانعان ليبەرالدى دەموكراتيا» مودەلىن جالعىز دۇرىس دەپ تانىعانى ءۇشىن، ءتىپتى باتىس ساياساتتانۋشىلارى دا سىنعا الدى.
كوپتەگەن جاعدايدا حالىقارالىق رەيتينگتەردى سىنايتىندار مىنانى اتاپ كورسەتەدى: مەملەكەتتەر، اسىرەسە، دامۋشى مەملەكەتتەر، ەرەجەلەرءىن بەيتاراپ تورەشى ەمەس، يدەولوگيالىق تۇرعىدان ءۋاجدى تاراپ جازعان ويىنعا تارتىلادى. وسى يندەكستەرگە سايكەس كەلۋ ارەكەتتەرى ناقتى رەفورمالاردى «تۇرتپە» مەن «ۇپايلار» ءۇشىن سيمۋلياسيامەن الماستىرۋعا اكەپ سوقتىرادى. ال، وسى ۇەۇ اتىنان سويلەيتىن باتىس ەلدەردءىڭ ازاماتتارى، كوبىنە، بۇل رەيتينگتەر تۋرالى بىلمەيدى دە. Pew Research Center ساۋالنامالارىنا سايكەس، اقش پەن ەو ازاماتتارىنىڭ 60% - دان استامى Freedom House نەمەسە Reporters Without Borders تۋرالى ەستىمەگەن جانە ولاردى ىشكى ساياساتقا اسەر ەتەتىن رەسۋرس دەپ قابىلدامايدى.
وسىلايشا، بۇل رەيتينگتەرگە تولىق سەنىممەن قاراۋ ينتەللەكتۋالدى نەوكولونياليزمگە، ياعني ءوز ساياساتىنىڭ ەگەمەندىگىن جوعالتۋعا اپاراتىن تىكەلەي جول بولىپ تابىلادى. بوتەن، تاۋەلدى ولشەۋ جۇيەلەرىندەگى ۆيرتۋالدى ۇپايلار ءۇشىن جارىس بىزگە جات ۇەۇ ديكتاتۋراسىنا جانە ولار ەنگىزگەن گەوساياسي كۇن ءتارتىبىن قابىلداۋ دەگەندى بىلدىرەتىنىن ءتۇسىنۋ قاجەت. تاۋەلسىزدىك - بۇل جاھاندىق ترەندتەردى ەلەمەۋ ەمەس، ءبىراق قوس ستاندارتتارعا قۇل بولۋ دا ەمەس. بۇل - پروگرەسس جانە دەگراداسيانىڭ نە ەكەنىن انىقتاۋعا، دەمەۋشىسىنە بايلانىستى كريتەرييلەرى دە وزگەرءىپ وتىراتىن «شەتەلدىك ساراپشىلاردى» ەمەس، ءوز حالقىن تىڭداۋعا جانە ولاردىڭ قاجەتتىلىكتەرىنە بەت بۇرۋ قۇقىعى.
