قازاق فولكلورىندا جەكە ادامدار تارابىنان قانداي ءبىر ادەت-راسىم، ەڭبەك-كاسىپ، ءىس-شاراعا تاپ بولعاندا  وعان ساتتىلىك، تابىس تىلەۋ ماقساتىندا ايتىلاتىن قىسقا تاقپاق نەمەسە قارا سوزدەن قۇرالعان ارناۋلى سوزدەر بار.  رياسىز اق كوڭىلدەن ايتىلاتىن ونداي اقجارىلعاپ سوزدەردى ءبىز تىلەك دەگەن جەكە جانرعا توپتاعان ءجون دەپ سانايمىز.

 راس، بۇل سوزدەر راسىمدىك قۇتتىقتاۋلارعا قاتتى ۇقسايدى. ماسەلەن، تاتار عالىمى ي.ن.ناديروۆ «تەلاكلار» دەپ «سالتتىق قۇتتىقتاۋلاردى» ايتسا، تاعى ءبىر تاتار عالىمى ح.ش.ءماحمۇتوۆ  «الكىش يزگە تەلاك، كارگىش يامان تەلاك» دەگەن پىكىر بىلدىرەدى.

تىلەكتىڭ العىسپەن دە، قۇتتىقتاۋمەن دە قابىسىپ تا، تابىسىپ جاتاتىن تۇستارى بار، ءبىراق ونىڭ جانرلىق ەرەكشەلىگىن دارالاپ تۇراتىن قاسيەتتەرى مول ەكەندىگىن وسى ماقالادا كورسەتپەكپىز.  ءبىر ەسكەرتەتىن جايت، جانرارالىق بايلانىستار، توعىسۋلار-ىعىسۋلار، اۋىس-قيىستار، الشاقتاۋلار فولكلور تابيعاتىنا ءتان تۇراقتى بولىپ تۇراتىن قۇبىلىستار.  بۇل تۋرالى عالىم ب.ن.پۋتيلوۆ بىلاي دەپ جازادى «ءبىر جانرلىق جۇيەدەگى شىعارما كەلەسى جانرعا تاسىمالدانۋى مۇمكىن (ءان اڭىزعا اينالادى)، سونىمەن بىرگە  جانرارالىق ءوزارا اسەر بولۋى دا ىقتيمال (ءاپسانانىڭ ءبىر سارىنى انگە ءسىڭىسۋى كادىك). بۇنداي قۇبىلىستاردىڭ بارلىعىن فولكلوردىڭ ءومىر ءسۇرۋىنىڭ تابيعي شارتى دەپ تانىعان ابزال، سەبەبى ەشقانداي دا جانر «تاپ-تازا» كۇيىندە ەشقاشان بولمايدى»

البەتتە، اق تىلەك العىس-باتانىڭ ەڭ قىسقا دا قارابايىر ءتۇرى، كەلتە سىلەمى، دالىرەك ايتقاندا ءدانى دەۋگە بولادى. ال، ءبىز ەل اۋزىندا ەجەلدەن ايتىلىپ كەلە جاتقان تىلەك دەگەن سوزگە عىلىمي جاڭا ماعىنا بەرىپ، جانردىڭ اتاۋى ەتىپ قولدانىپ وتىرمىز. الدىمەن تىلەك پەن باتانىڭ ەرەكشەلىكتەرىن ايتا كەتەيىك.  اق باتانى ەكىنىڭ ءبىرى ەمەس، تەك قانا باتاگوي اقساقال القالى توپتىڭ اتىنان قالىپتاسقان  فورمۋلالى ولەڭدى پايدالانا وتىرىپ بەرەتىن بولسا، كەرىسىنشە كەز كەلگەن قاراپايىم ادام قانداي ءبىر ءىستىڭ ۇستىنە تاپ كەلگەندە  وڭ نيەتىن ءبىلدىرۋ ماقساتىندا جاتتاپ العان تىلەك سوزدەرىن ەسىنە ءتۇسىرىپ، شاما-شارقىنشا ايتاتىن ادەت بار. باتانىڭ كولەمى نەداۋىر ۇلكەن، قۇرىلىمى كۇردەلى بولسا، تىلەكتىڭ كولەمى قىسقا، بىر-ەكى جولدان قۇرالعان ىرعاقتى قارا ءسوز، نەمەسە تاقپاقتان تۇرادى. باتا اياقتالعاندا قالىڭ قاۋىم ءبىر اۋىزدان «ءاۋمين. ايتقانىڭىز كەلسىن!» دەگەن سوزدەردى ايتىپ قوشامەت-قولداۋ بىلدىرسە، اق تىلەكتى ەستىگەن ادام وعان قارىمتا جاۋاپ قايتارىپ، كوڭىل-كۇيىن جەدەل ءبىلدىرۋى ءتيىس. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، تىلەك ەكى ادامنىڭ ديالوگى رەتىندە ورىندالادى. مىسالى، ايتىلعان اق تىلەكتى قابىل الۋشى «ايتقانىڭىز كەلسىن»،  «اۋزىڭا ماي، استىڭا تاي»، «ءوز باسىڭا دا سول كەلسىن»،  «قۇدايدىڭ قۇلاعىنا شالىنسىن»، «اللا رازى بولسىن»  دەگەن داعدىلى جاۋاپتاردى بەرەدى.

تىلەك تۇراقتى قايتالاناتىن قاساڭ تىركەستەردەن قۇرالادى. ونىڭ ماعىناسى  سول اتقارىلىپ جاتقان ىسپەن تىكەلەي ۇيلەسىپ تۇرادى. مىسالى، اۋىل جاڭا جۇرقا قونعاندا «قونىس جايلى، كەرەگە باسى مايلى بولسىن»، جولاۋشى ساپارعا اتتانعاندا «جولىڭ بولسىن، جولداسىڭ قىدىر بولسىن»، اڭشىعا «قانجىعاڭ قاندى بولسىن»، شام جاققان بالاعا «كوزىڭنىڭ وتى جانسىن. بالاڭنىڭ اتى ­– تاڭجارىق بولسىن» ت.ب تىلەكتەردى ايتۋ داستۇرگە اينالعان.

ادەمى دە ءارلى سوزدەرمەن تىلەك ايتا ءبىلۋ ادەپتىلىكتىڭ بەلگىسى سەكىلدى سانالعانىمەن بۇل جانردىڭ ارعى تەگى ءسوز ماگياسىنا سەنۋدەن تۋرا تامىر تارتىپ تۇرعانى بايقالادى. وسى ويىمىزعا تومەندەگى سوزدەر دالەل بولا الادى. مىسال كەلتىرسەك: بالا جاڭا كيىم كيگەندە ۇلكەندەر «كيىمىڭ توزعىش بولسىن، ءومىرىڭ وزعىش بولسىن»، نەمەسە  «جانىڭ بەرىك، كيىمىڭ بوس بولسىن»، بيە بايلاپ جاتقاندا «جەلى باۋ قۇتتى بولسىن. بيىل از بايلاساڭ، كەلەسى جىل كوپ بايلا»،  قوي قىرقىپ جاتقاندا «قىرقار مولايسىن. بيىل از قىرقساڭ، كەلەسى جىل كوپ قىرق»، جولاۋشىعا  «جەڭىل بارىپ، اۋىر قايت» دەگەن سوزدەر ايتىلادى. وسى تىلەكتەردىڭ ارعى استارىندا اتقارىلىپ جاتقان يگىلىكتى ىستەردى تىل-كوزدەن قورعاۋ، جاسىرۋ، ودان كەيىن تىلسىم كۇشتەردى  الدارقاتۋ،  استامشىلىق، توقپەيىلدىك، كەسىردەن ساقتانۋ سارىندارى بار. اق تىلەكتىڭ وسى قىزمەتى جالبارىنۋعا توعىسىپ تۇر. (جالبارىنۋ جانرىنىڭ ەرەكشەلىكتەرى تۋرالى قاراۋىڭىزعا بولادى. ناقتىراق ايتقاندا، جالبارىنۋداعىداي  تىلەكتىڭ كوركەمدىك جۇيەسىندە دە يشارالاۋ، تۇسپالداۋ، شەندەستىرۋ تاسىلدەرى مول قولدانىلعان. مىسالى، ءبىز كەلتىرگەن ۇلگىلەردى «ومىر-كيىم»،«وزعىش-توزعىش»، «جان-كيىم»، «بەرىك-بوس»، «از-كوپ»، «اۋىر-جەڭىل» دەگەن قاراما-قارسى ۇعىمداردى قاساقانا شەندەستىرۋ ارقىلى زياندى كۇشتەردەن ساقتانۋ، ەڭ الدىمەن ءتىل-سۇقتان قورعانۋ امالى كوزدەلگەن. بۇل سوزدەر كەيدە كيەلى زاتتارمەن سۇيەمەلدەنەدى. ماسەلەن، بالا جاڭا كيىم كيىپ، كورىمدىك سۇراعاندا، اق جاۋلىقتى اپالار الگى ءسوزدى ايتادى دا ونىڭ كيىمىنە تۇيمە-تەڭگە، ۇكى، جىلانباس سەكىلدى قاسيەتتى زاتتاردى تاعىپ بەرەدى.

 كوپتەگەن تىلەكتەر حالىقتىڭ ىرىم-تىيىمىمەن تىعىز ساباقتاسىپ تۇرادى. مەيلى مىڭ قوي قىرقىلىپ، قىرىق قۇلىن بايلانىپ جاتسا دا ونى كورگەن ادام «بيىل از بولسا، كەلەسى جىلى بۇدان دا كوپ بولسىن» دەگەن ماعىناداعى جاتتاندى تىلەكتى ادەيى ايتاتىن بولعان. ويتكەنى،  جاس تولگە ءتىل-سۇق امىراق دەپ باقتاشى قاۋىم ونىڭ سانىن ايتۋعا تىيىم سالعان. «كوپ مالدى تۇگەندەمەيدى، تۇيەنى جۇگەندەمەيدى» دەگەن سەنىممەن  ءتولدى داۋىستاماي، ىشتەي ساناپ، ونىڭ تۇگەل ەكەندىگىن  ءبىلۋ ءۇشىن «بايىدى ما؟» دەپ سۇراعاندا، ساناۋشى تۇگەل بولسا، «بايىدى»، كەرىسىنشە بولسا «بايىعان جوق» دەپ يشارامەن جاۋاپ بەرەتىن بولعان.

الايدا تىلەكتىڭ ارعى تەگى وسىلايشا كونە دۇنيەتانىممەن استاسىپ جاتقانىمەن ول بەرتىن كەلە قانداي ءبىر شارۋا اتقارىلىپ جاتقاندا ايتىلاتىن ارنايى سالەمنىڭ تۇرىنە اينالىپ، يناباتتىلىقتىڭ، ىزەتتىلىكتىڭ بەلگىسى  سانالا باستاعان. مىسالى، بيدايدى قىزىلداپ جاتقان ديقانعا «قىرمانىڭ قىرداي، ءجۇزىڭ نۇرداي بولسىن»، مۇراپقا «قۇدىعىڭ ءسۇتتى بولسىن»، ءجۇن ساباۋشىلارعا «ساباۋ تاسىسىن»، سوعىم سويعاندارعا  «سوعىم شۇيگىن بولسىن»، بازارشىعا «ساۋداڭ كۇسەت بولسىن» دەگەن تىلەكتەر ايتىلۋعا ءتيىس.

 كەيبىر تىلەكتەر ايشىقتى ناقىلعا دا اينالىپ كەتكەن.  مىسالى، «تالابىڭ تاۋداي بوپ، ونەرىڭ ورلەي بەرسىن»، «شىنى-اياقتىڭ سىلدىرى، قاس-قاباقتىڭ كىربىڭى بولماسىن»، «ءىشىڭدى ىلكۋ قالماسىن، سىرتىڭدا سىلكۋ قالماسىن»، «ايداي اشىق، كۇندەي ىسسى بول»، «تارىداي تاستىر، بيدايداي ءبورتتىر»، «شاراڭ ۋىزعا، ساباڭ قىمىزعا تولسىن»، «قازداي قالقىپ، قۋداي ءجۇز»  ت.ب.

تۇيىندەسەك، ءاۋ باسىندا ءسوز قۋاتىنا سەنۋمەن استارلاس پايدا بولعان تىلەك كەيىن كەلە ەتيكالىق قىزمەت اتقارىپ، كوركەمدىككە قاراي ويىسا تۇسكەنى بايقالادى. ايتكەنمەن، «جاقسى ءسوز-جارىم ىرىس»، «التىن الما، العىس ال» دەپ يلانعان حالىق ارنايى ايتىلعان اق تىلەكتەردىڭ ورىندالاتىنىنا ءازىر دە نانادى. باتادان گورى تىلەكتى كەز كەلگەن ادام ايتۋعا ءتيىس بولعاندىقتان ول كوپشىلىكتىڭ كوڭىل-كۇيىن بىلدىرەتىن شۇعىل قولدانىستىق سيپاتقا يە. وسى شاعىن جانردىڭ ومىرشەڭ بولۋىنىڭ دا ءبىر سىرى، مىنە، وسى. ارينە، كەيبىر تىلەكتەر اق باتانىڭ دا قۇرامىندا دا ايتىلا بەرەدى. ويتكەنى، ەجەلگى قاراپايىم  اق تىلەكتەر كۇردەلى دە كولەمدى، كوركەم دە ورامدى باتا جانرىنىڭ قالىپتاسۋىنا نەگىز بولعان باسپالداقتاردىڭ ءبىرى ەكەندىگى انىق.

اقەدىل تويشان ۇلى،

 فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى،

م.و.اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىنىڭ جەتەكشى عىلىمي قىزمەتكەرى.

سۋرەت: alashainasy.kz