كەشە استانادا ەلدىڭ سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىندە القا ءماجىلىسى بولىپ، وعان ەلباسى قاتىسقانى ءبىرقاتار اقپارات قۇرالدارىندا جاريالاندى. القا ءماجىلىسىنىڭ نەگىزگى تاقىرىبى سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى مەن ەلىمىزدىڭ شەت ەلدەردەگى مەكەمەلەرىنىڭ قىزمەتىندەگى سىرتقى ەكونوميكالىق باعداردى كۇشەيتۋ ماسەلەسى بولدى.  

«وندا «ەكسپو-2017» حالىقارالىق مامانداندىرىلعان كورمەسىنە شەت مەملەكەتتەردىڭ كەڭ اۋقىمدا قاتىسۋىن قامتاماسىز ەتۋ جونىندەگى شارالار دا تالقىلاندى. سونداي-اق، ەل پرەزيدەنتى سىرتقى ساياسات ۆەدومستۆوسىنىڭ الدىنا باسقا دا ءبىرقاتار جاڭا مىندەت قويدى جانە ناقتى تاپسىرمالار بەردى» دەلىنگەن رەسمي حابارلاماداردان باسقا بۇل جيىن تۋرالى ەگجەي-تەگجەيلى اقپارات تارالمادى.

قازاقستانداعى ەكونوميكالىق احۋال مەن بيلىك جۇيەسىنىڭ جۇمىس ستيلىنەن حابارى بار ادامعا شەتەلدەگى 90-نان استام ەلشىنى ەلباسىنىڭ الدىنا اكەلگەن جيىننىڭ سەبەبىن ءتۇسىنۋ ءۇشىن بۇدان ارتىق مالىمەتتىڭ دە كەرەگى جوق. «ەكسپو-عا» شەت مەملەكەتتەردىڭ كەڭ اۋقىمدا قىتسۋىن قامتاماسىز ەتۋ» دەگەننەن-اق ءبىراز دۇنيەنى اڭعارۋعا بولادى.

ناقتىراق ايتار بولساق، مەملەكەت باسشىسى بۇل جيىندا ەلشىلەرگە شەتەلدەن اقشا جيناۋدى تاپسىرعان. «ەكسپو-عا» شاقىرۋ، ءتۇرلى ينۆەستيسيالىق جوبالاردى ناسيحاتتاۋ، ەلدە جاپپاي ساتىلىپ جاتقان مەملەكەتتىك كاسىپورىنداردى ساتىپ الۋعا ۇگىتتەۋ سىندى شارالاردىڭ بارلىعىنىڭ تۇپكى ماقساتى بىرەۋ – شاتقاياقتاپ كەتكەن ەكونوميكاعا قاجەت قارجى تابۋ. ينۆەستيسيالار جونىندەگى ارنايى مينيسترلىك، وسى سالاعا تىكەلەي جاۋاپتى ۆيسە-پرەمەر، حالىقارالىق كورمەنى ۇيىمداستىرۋ جونىندەگى ارنايى ۇلتتىق كومپانيا، ءتۇرلى سالاداعى ينۆەستيسيالىق جوبالاردى باسقارىپ جۇرگەن قانشاما حولدينگتەر بولا تۇرا مەملەكەت ەندى ەلشىلەرگە قولقا سالۋدا.

بۇعان دەيىن دە جوعارى دەڭگەيدە قازاقستاندىق ديپلوماتتاردىڭ ەلگە قاراجات تارتۋ ىسىندە سەلقوستىق كورسەتىپ كەلە جاتقاندىعى ايتىلعان بولاتىن. اتاپ ايتساق، وتكەن جىلدىڭ قاراشا ايىندا ۇكىمەتتىڭ كەڭەيتىلگەن وتىرىسىندا ن. نازاربايەۆ شەت ەلدەردەگى ديپلوماتيالىق وكىلدىكتەردى شەتەلدەن ينۆەستيسيا تارتۋ ىسىنە جاردەم جاساماي كەلە جاتقانىن ايتىپ، سىناعان ەدى.

«ەلشىلەر نەمەن اينالىساتىندارىن بىلمەيدى. ءوز ىستەرىن بىلمەگەن سوڭ، ەكونوميكا تۋرالى مۇلدەم حابارسىز. سوندىقتان باسقاشا باعىت بولۋ كەرەك. مينيسترمەن كەزدەسۋدە، القا جيىنىندا ءبىز ءالى سويلەسەمىز»، - دەگەن ەدى سول كەزدە ەلباسى ەلشىلەرگە قاراتا.

سول «سويلەسەتىن كەز» كەشە بولدى. ەلباسى ەلشىلەرگە نەمەن اينالىسۋ كەرەكتىگىن ايتىپ، جۇمىس تاۋىپ بەردى. ەندى ولار ديپلوماتيالىق ماسەلەلەرمەن قوسا، ينۆەستيسيا تارتۋ بويىنشا مامانعا اينالىپ شىعا كەلدى.

سىرتقى ساياساتتا ەلشىلىكتەردىڭ نەگىزگى مىندەتى – ۇلتتىق مۇددەنى شەت مەملەكەتتەرگە تانىتۋ، مەملەكەت اتىنان سويلەپ، شەت ەلدەردە ءوز مەملەكەتىنىڭ مۇددەسىن قورعاۋ. ەلشىلىكتەردىڭ جۇمىسى بىلايعى حالىققا وسى ۋاقىتقا دەيىن كورىنبەي كەلدى. ءتىپتى، قاراپايىم حالىق ولاردىڭ بار-جوعىنان دا حابارسىز ەدى. سويتسەك، تەك حالىق قانا ەمەس، ۇكىمەت باسشىلىعى دا ەلشىلەردىڭ وسى ۋاقىتقا دەيىن نەمەن اينالىسىپ كەلگەنىنەن بەيحابار بولىپ شىقتى. بۇل سوراقىلىققا ەلباسى ارالاسىپ، ەكى قولعا ءبىر كۇرەك تاپپاي جۇرگەن ەلشىلەر قاۋىمىنا جاڭا مىندەت جۇكتەدى. ەندى ولاردىڭ نەمەن اينالىسىپ جۇرگەنىن بىلەتىن سونى مۇمكىندىك تۋدى. ەلشىلىكتەردىڭ جۇمىسىنىڭ ناقتى ناتيجەسى بۇدان بىلايعى ۋاقىتتا تارتىلعان ينۆەستيسيالار كولەمىمەن ولشەنەتىن بولادى. الەمنىڭ ءار تۇپكىرىندە قازاقستاندى تانىستىراتىن 94 ەلشى ەندى بارعان ەلدەرىندە قۇر جۇرمەي، مال تاۋىپ جۇرۋگە مىندەتتەلدى.

ەكونوميكا تىعىرىققا تىرەلگەنىن جالعان اقپاراتپەن بەت باقتىرماي وتىرىپ الماي، ۋاقىتىندا وسىلاي مويىنداۋ دا – ەرلىك. ورتاق ىستەن سىرتتا جۇرگەن ەلشىلەر دە تىس قالماۋى كەرەك. قازىنا قورجىنىنا ولار دا ۇلەس قوسۋعا «قۇقىلى». ءبىراق، ديملوماتيالىق كورپۋسقا ءبىرىنشى باسشىنىڭ كولوداسىنان ءتۇسىپ قالعان كارتالارى باراتىنىن ەسكەرسەك، جوقتان بار جاساپ، ەكونوميكالىق ماسەلەلەردى ۇتىمدى شەشە الاتىن قىزمەتشىنى ەلشىلەردىڭ اراسىنان تابۋ قيىن بولار. ارى-بەرىدەن سوڭ، ەلشىلەردىڭ بارلىعى بىردەي حالىقارالىق ماسشتابتاعى ەكونوميكالىق ماسەلەلەرمەن شۇعىلدانۋعا ماماندانباعانىن دا ەسكەرۋ كەرەك. اراسىندا اگرونومى دا، پەداگوگى دا، ينجەنەرى دە بار ەلشىلىك كورپۋس ينۆەستيسيا تارتۋ تۋرالى پرەزيدەنت مىندەتىن قانشالىقتى اتقارىپ، ەلباسى سەنىمىن اقتاي قويار ەكەن؟

الەمدىك تاجىريبەدە سىرتى ساياسات ۆەدومستۆولارىنا شەتەلدىك ينۆەستيسيالار تارتۋ جونىندە مىندەت ارتۋ ماسەلەسى بۇرىننان بار. ارينە، بۇل ەلشىلەرگە ارتىلاتىن نەگىزگى مىندەت ەمەس، ءبىراق، مەملەكەت مۇددەسى ءۇشىن ماڭىزدى شارۋالاردىڭ ءبىرى. كوپتەگەن ەلدەردە مۇنداي جۇمىستى سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى ينۆەستيسيا تارتۋ جونىندەگى ارنايى اگەنتتىكتەرمەن بىرلەسىپ اتقارادى. مۇنداي اگەنتتىكتەر الەمنىڭ دامىعان كەز-كەلگەن ەلىندە بار. ەلشىلىكتەر سىرت ەلدەردە وكىلدىكتەرى جوق وسى اگەنتتىكتەردىڭ دايىنداعان جوبالارىن شەت ەلدەرگە تانىستىرۋ، حالىقارالىق بايلانىس شارالارىن ۇيلەستىرەدى. سونىمەن قاتار، ول اگەنتتىكتەر ديپلوماتتارعا ينۆەستيسيا تارتىلاتىن ەلدەردىڭ ىشكى احۋالىنان جاقسى حاباردار بولعاندىقتان سەنىم ارتىپ جاتادى. ياعني، ەكى ۇلكەن ۆەدومستۆو سىرتتان قاراجات تارتۋ ىسىندە ءبىرىنىڭ كەم-كەتىگىن ەكىنشىسى تولىقتىرىپ جۇمىس ىستەيدى. ءبىز قازاقستان ەكونوميكاسىن ينۆەستيسيالاۋعا شاقىرىپ وتىرعان اقش، ۇلىبريتانيا، نيدەرلاندى، يتاليا، فرانسيا سىندى ەلدەردىڭ وزدەرى وسى جۇيە بويىنشا ينۆەستيسيالاۋ ساياساتىن جۇرگىزەدى.

ينۆەستيسيا تارتۋ جونىندەگى اگەنتتىك بىزدە دە بار. ول Kaznex Invest ەكسپورت جانە ينۆەستيسيا جونىندەگى ۇلتتىق اگەنتتىك دەپ اتالادى. سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىندە دە ەكونوميكالىق بايلانىستاردى دامىتۋ قىزمەتى بار. ءبىراق، بۇل ەكى قۇرىلىمنىڭ دا وسى ۋاقىتقا دەيىن قانداي دارەجەدە جۇمىس ىستەپ كەلگەنىن ەلباسىنىڭ ءوزى ايتىپ بەردى. شىنىمەن دە بىزدە، ينۆەستيسيا تارتۋ، كاسىپورىندارعا ينۆەستورلار تارتۋ ماسەلەلەرى پرەزيدەنتتىڭ شەتەلدەرگە ساپارى بارىسىندا  شەشىلىپ جاتادى. الەمدىك الپاۋىت كومپانيالاردىڭ باسشىلارىمەن ن. نازاربايەۆتىڭ ءوزى بارىپ كەزدەسكەنىن دە كورىپ ءجۇرمىز. قازاقستان ەكونوميكاسىنا ينۆەستيسيا قۇيۋ تۋرالى تالاي كەلىسىم-شارتتارعا وسىنداي پرەزيدەنت ساپارلارى بارىسىندا قول قويىلعان. الايدا، سول كەلىسىم-شارتتارعا دا وڭايلىقپەن قول جەتكىزىلمەيدى. پرەزيدەنتپەن وتكەن كەزدەسۋلەردە شەتەلدىك كومپانيالار قىزىعۋشىلىق تانىتقانمەن، ناقتى ىسكە كەلگەندە ءبىزدىڭ مەمورگانداردىڭ جۇمىس ستيلىنەن شوشىنىپ، كەيىن شەگىنەتىن كورىنەدى. وسىنداي ءجۇز كەزدەسۋدىڭ تەك ونىندا شەتەلدىكتەر قازاقستانعا قىزىعۋشىلىق تانىتسا، سول وننىڭ بىرەۋى عانا كەلەسىم-شارتقا قول قويۋمەن اياقتالاتىن كورىنەدى. بۇل دا قازاقستاندىق بيلىك جۇيەسىنىڭ، ونىڭ ينۆەستورلارمەن جۇمىس جۇرگىزۋ الگوريتمىنىڭ كەمشىلىكتەرىن كورسەتەدى.

حالىقارالىق تاجىريبەدە شەتەلدىك ينۆەستورلارمەن جۇمىس ىستەۋدىڭ تولىق سيكلى قولدانىلادى. ول سيكل قۋاتتى تالداۋ، مۇددەلى مەملەكەتتەردى زەردەلەۋ دايىندىعى، ماقساتتىق توپتاردى ىرىكتەۋدەن باستالىپ، ينۆەستيسيالىق جوبالاردى جۇزەگە اسىرۋمەن عانا ەمەس، سول ينۆەستورمەن ودان ارعى ۋاقىتتاعى قارىم-قاتىناستاردى نىعايتۋ جۇمىستارىمەن جالعاسادى. ينۆەستيسيا تارتۋدى ويلاعان ەلدەر جەكەلەگەن باسشىلاردىڭ بەت-بەدەلىن پايدالانىپ ەمەس، وسىلاي كەشەندى جۇيەمەن جۇمىس ىستەيدى. ال، بىزدىكىندەي ءبىر كۇنى بار ەلشىنى جيناپ الىپ، تاپسىرما قويۋمەن ماسەلە شەشىلمەيدى. ەلشىلەردىڭ ەلباسىدان العان بۇل تاپسىرمالارى دا ادەتتەگىدەي اقپارات قۇرالدارىندا ءتۇرلى ماقالالار جاريالاۋ، پايداسىز كەزدەسۋلەر وتكىزۋ، ناتيجەسى جوق مەموراندۋمدار جاساۋدان ارىگە بارمايتىنىن ءتۇسىنۋ قيىن ەمەس. سوندىقتان دا، ديپلوماتتارىمىزدىڭ وتاندىق ونەركاسىپكە قارجى تارتۋعا ارەكەتتەنۋى سىرت كوزگە ينۆەستيسيالىق ساياساتتان گورى، قايىر سۇراۋعا كوپ ۇقساپ كورىنۋى مۇمكىن.

دارحان مۇقان