Jaqynǵy kezderi qoǵamda, buqaralyq aqparat quraldarynda dinı ekstremızm máselesi basty taqyryptardyń birine aınaldy. Ásirese, sarapshylar men baqylaýshylar dinı senim bostandyǵy týraly zańnamany qataıtý, mádenıetimiz ben tarıhymyzǵa jat, tipti, táýelsizdigimizge qateri bar destrýktıvti dinı sektalar men aǵymdarǵa zań turǵysynan shekteý qoıýdy usynýda. Soǵan baılanysty birneshe dintanýshy, saıasattanýshy azamattardyń pikirin jarıalaýdy jón kórdik- dep jazady Qamshy.kz .
Dintanýshy ǵalym Muhan Isahan:
Teologıalyq negizderi Táńir-Taǵalany tirshilik ıelerine uqsatýshy Múshabbahıa-Mújassımıadan (İH ǵ) bastaý alatyn, al kanondyq ustyndary dinniń maqsatyn tek syrtqy pishinnen izdegen Hashaýıa-Zahırıa (H ǵ) ilimine baryp tireletin ýahabshyldyq ilimdi Hİİİ ǵasyrda teolog Ibn Taımıa doktrınaldyq turǵyda jetildirse, odan ári qaraı ıbn Kaıým ál–Jaýzıa, ıbnýl Ýázır, Sháýkanı sekildi teologtar jan-jaqty damytty.
Haq dinniń ózegi sanalatyn áhlý-sýnna ilimine múlde qarama-qaıshy keletin osy jalań ilimmen HVIII ǵasyrda Saýd Arabıasynda ómir súrgen sheıh Muhammed Ábdýlýahab jáne onyń izbasary Muhammed Sýýd qarýlana otyryp, Osman bıligine qarsy turdy. Aǵylshyn alpaýyttarynan qoldaý taýyp, áýelgi «taza ıslamdy» kózboıaý etip urandatqan ýahabshyldyq qozǵalystyń dinmen qatar saıası ditiniń bolǵanyn da joqqa shyǵarýǵa bolmaıdy. Onyń eń bastysy da Nájıt aımaǵyndaǵy ýahabshyldyq ıdeologıanyń negizinde arabtardyń saıası derbestigin qurýdy kózdegeni belgili.
Ádepkide, óz maqsattaryna ıek arta almaǵanmen, HH ǵasyrdyń basyndaǵy İ-Dúnıejújilik soǵysta Osman ımperıasynyń kúıreýimen Nájıt arabtary ýahabshyldyq ıedologıanyń negizinde óz táýelsiz ıeligin qurdy. Joǵary saıası uıymǵa aınalǵannan keıin ýahabshyldyq ilim Arab túbeginen shyǵyp, ózge musylman memleketteriniń keńistigine de jylystaı bastady. Egemendikten keıin syrtqa esik ashylǵan sátte Saýd-Arabıasyna baryp dinı bilim alǵan jastar elge oralǵannan soń Qazaqtanda ýahabshyldyqtyń keń óris alýyna qyzý jumys jasady. Bul kezde ýahabshyldyq ilim elimizge Sýrýrıa jáne Madhalıa tarmaǵymen taraldy. Zadynda, bul dinı tarmaqtar Saýd Arabıasynda 1990-shy jyldary paıda boldy.
Olardyń tarıh sahnasyna shyǵýynyń sebebi, toqsanynshy jyldary Irak bıleýshisi Saddam Hýseınn Kýveıtti okýpasıalaǵannan keıin, Saýd Arabıasy Baǵdattyń áskerı áreketinen qaýiptenip, AQSH-pen aýyz jalasty. Iaǵnı, Irak Hızaj aımaǵyna áskerı shapqynshylyq jasar bolsa, AQSH Saýdıany qorǵaıtyn bolyp kelisim jasaldy. Osynyń nátıjesinde qasıetti Qaǵbaǵa ıelik etken el Protestanttyq alpaýyt memleketke (AQSH) protektorat retinde baǵynyshty boldy. Saýdıa úkimetiniń bul sheshimine narazy bolǵan Ahmet Sýrýrı bastaǵan dinı azshylyq top koról bıligin «kápirge» shyǵardy. Olardyń paıymynsha musylman memleketi ózge din ókilderimen aýyz jalaspaı, ózindik musylmandyq múddeni qorǵaýǵa tıisti-tin. Al, bıliktiń saıasatyn jaqtaǵan Muhammed Radıǵ Madhalı bastaǵan toby Sýrýrıanyń ustanymyn teristep, olardy «Úmbettiń Haýarıjderi» dep atady.
Bizdiń elimizdegi jaǵdaıǵa keletin bolsaq, Alash balasynyń san ǵasyrlyq senim-nanymy men salt-dástúrin teriske shyǵarýshy bul qaradúrsin qozǵalys á degennen-aq ult janashyrlarynyń qatań synyna ushyrady. Degenmen, elimizdegi ýahabshyldyq ilimniń tehnologtary qıynnan jol tabýǵa kiristi. Olar Qazaq qoǵamyna syıymdy bolýy úshin ázirge orsaq tisterin kórsetpeı, shynaıy qubyjyq beınesin qashan asyl murattaryna ıek artqanǵa deıin jasyra turýdy jón sanady. Sóıtip, ýahabshyldar «qalypty salafıtter» degen ǵylymı negizsiz, jalań tujyrymmen jumys jasaýǵa kóshti.
Ýahabshylardyń bul ádis-aılasy teologıa ǵylymynda «tahıa» (jasyryný) dep atalady. Iaǵnı, olardyń bul ánji ádisinen elimizde ýahabshyldyqtyń «tahıashylar» atty tarmaǵy ortaǵa shyqty. İshki qalaýy aıparadaı aıqyn kórinbegenimen, osy tahıashylar ýahabshyldyq qozǵalystyń ishindegi eń qaýipti tarmaǵy sanalady. Óıtkeni, tahıashylar qalyń buqaranyń qamyn jegen bolyp, dástúrge-dármen, páktikke-pármen bergensip, kópshiliktiń senimine kirip, sáti soqqanda, óz ıdeologıalaryn tyqpalaýǵa tyrysyp baǵady. Ókinishke qaraı, Qazaq qoǵamy ýahabshyldyq ilimdi birshama teristegenmen, onyń kóleńkesi osy tahıashyldyqqa qarsy turatyn ımýnıtet qalyptastyra almady. Osynyń áserinen onyń ýyty tutas qoǵamdy sharpı bastady. Jalpy, «tahıashylardyń» tehnologtary buqaralyq sıpatqa ıe bolý úshin Qazaq qoǵamynyń barlyq ókilderine tıimdi sharttardyń negizinde óz ıdeologıasyn nasıhattaýdy oılastyra bildi.
Nátıjesinde aınaldyrǵan bes-on jyldyń ishinde aǵym músheleriniń sany kúrt artyp, ottaı qaýlap ósip, kóbeıgen ústine kóbeıe tústi. Dál qazir ýahabshyldyq qozǵalystyń ókilderi qoǵamnyń barlyq salasynda kezdesedi desek, asyra aıtqandyq emes. Ásirese, qara halyqqa ekpindi yqpal ete alatyn kóptegen óner ıelerin, sportshylardy, jýrnalıserdi, aqyn-jazýshylardy, iri kásipkerlerdi, keıbir moldalardy da osy aǵymnyń sapynan kórýge bolady. Tipti, ýahabshyldyq qozǵalysqa qormal bolyp júrgen bazbir memlekettik qyzmetkerler men saıasatkerlerimiz de barshylyq. Tahıashylar sany men sapasyn odan ary qaraı arttyra túsý úshin kúndik, aılyq, toqsandyq, jyldyq josparmen, bir sózben aıtqanda aldyn-ala jan-jaqty saralanǵan keshendi mehanızmmen qyzý áreket etýde. Osy ekpinmen qarasyn qalyńdata tússe, aldaǵy on-jıyrma jyldyqtaǵy Alash balasynyń denin osy tahıashylar tarmaǵy quraıtyny aıtpasa da túsinikti jaıt. Al, bul bizge ne beredi? Kósegemizdi kógerte me, joq álde zaýzatymyz túp-tuqıanymen ózgerip, «Musylman Qazaq elimiz» degen qur atymyz ǵana qala ma?
Bizden buryn bul indet taralǵan postkeńestik memleketterdiń tájirıbesine kóz júgirtsek, ýahabshyldyq qozǵalys Soltústik Kavkazdaǵy Sheshenstandy meldeginen qanǵa bóktirdi. Tájikstan men Daǵystan tárizdi elderdiń tynyshyn alyp, tunyǵyn laılady. Bul elder áli kúnge deıin es jıa almaı, qazirgi shaqta sonyń saldarymen kúresip, sarsańǵa túsýde. Ózbekstan bıligi dúmpýlerdi tasqursaý tártiptiń arqasynda kúshpen basyp, ýahabshyldyqty der kezinde aýyzdyqtaı aldy. Ýahabshy sodyrlar qońsy Qyrǵyzstannyń ońtústiginde oqtyn-oqtyn qarýly qaqtyǵys jasady. Ótken jyldary Tatarstanda ózderine qarsy kelgen talaı jannyń ǵumyryn qıdy. Ýaǵynda ýahabshyldyqtyń kanondaryn ustanbaq bolǵan «talıbandar» Aýǵan mádenıetiniń kúlin kókke ushyra jazdady. Al, ýahabshyldyq ilimmen ýlanǵan «Ál-Kaıda» uıymy álemde terakt jasaýdan ózge eshkimge júlde bergen emes. Endeshe, jahanda búlik uıymdastyrýdan aldyna qara saldyrmaǵan ýahabshyldyq qozǵalys Qazaqıany qaıtip jarylqamaq?
Búgingi kúni qut-berekesi qashyp otyrǵan Mysyr bıligi de ýaqytynda «tahıashy» ýahabtardyń áreketin náregeı iske balap keldi. Memlekettik qadaǵalaýdyń jibi bosap, bıliktiń bir sát múlgip ketkenin qalt jibermegen ýahabshylar qysqa merzimniń ishinde-aq óz jaqtastarynyń sanyn aıtarlyqtaı arttyryp, memleketke yqpal ete alatyn zor saıası kúshke aınalyp úlgerdi.
Atap aıtar bolsaq, ýahabshylar qurǵan «Hızb-Nur» partıasy ótken jylǵy saılaýda jalpy halyqtyń 24 paıyz daýysyn ıelendi. Qazirgi memlekettik keńeste 20 paıyzdyq oryn ıelenip, «Ihýan-Múslımın» partıasynan keıingi ekinshi saıası uıymǵa aınalyp otyr. «Hızb-Nur» partıasy memlekettik bılikke aralasa bastaǵannan «perǵaýyndar» patshalyǵynyń basyna qoıý qara bult úıirildi. Ýaqyptar ýázirliginiń oryntaǵyna óz adamyn ákeldi. Tipti, myńjyldyq tarıhy bar áıgili «Ál-Azhar» ýnıversıtetiniń júıesin ózgertýge baryn salyp jatyr. Barlyq meshitterde ýahabshyldyq ilimniń nasıhattalýyna zańdyq turǵydan jol ashyldy. Kaır meshitterindegi 5000 ımamdy qyzmetinen ketirip, ornyna óz kadrlaryn ákelýdi uıǵaryp otyr. Sonaý qıandaǵy Mysyrdan mysal berýdegi aıtpaǵymyz, bizdiń bılik te «qalypty salafızm» degen sandyraqqa ılanyp, tahıashyldyq qozǵalysqa kózjumbaılyqpen qaraýyn jalǵastyra berse, túptiń túbinde Qazaqstanda da «Mysyr sındromy» qaıtalanýy bek múmkin. Al, Mysyrdyń taz kepeshin kıgen jaǵdaıda, kórer kúnimiz ne bolmaq? Baq-berekemiz arta ma, joq álde sorymyz qaınaı ma?
Eger, Qazaq qoǵamynda ýahabshyldyq qozǵalys ústemdikke ıe bola qalsa (Qudaıym onyń betin ary qylsyn), halqymyzdyń myń jyldan beri ustanyp kele jatqan dástúrli súnnıttik baǵyttaǵy Hanafıa mazhabynyń kanondyq qaǵıdalary kúıreýge ushyrap, Hanafıa-Matýrýdıa senim-nanym negizderi kúpirlikke balanady. Alash qaýymynyń san ǵasyrlyq mádenıeti mansuqtalyp, ultymyzdyń salt-dástúri men ádet-ǵurpy «shırkke» teńestiriledi. Tek ılahı absolúttik úkimder (naql) basshylyqqa alynyp, zamanaýı qundylyqtardy qorǵaýǵa baǵyttalǵan memlekettik nızam júıesine moıynsuný kúpirlik sanalady. Dinı bostandyqty pash etýshi memlekettiń zaıyrlyq turpaty teristelip, onyń ornyna jalań teokratıalyq sıpattaǵy tırandyq bılik ornaıdy. Demokratıa, jarıalyq, adam quqyǵy t.b. qundylyqtar aıaqasty etilip, Qazaqıanyń boz betege, sur soqpaǵy qanǵa bóktiriledi. Eń bastysy, ult jáne memleket retinde ishki máninen aıyrylǵan arabı sıpattaǵy áıteýir bir qaýym bolyp kún keshýimiz ǵajap emes. Endeshe, Alash balasyn aldaǵy ýaqytta zor qasiretke ushyratar ýahabshyldyq ilim bizge sonshalyqty nesimen qundy bolyp otyr? Nege pyshaq kesti tyıym salmaımyz?
Túptep kelgende aıtpaǵymyz, ultymyzdyń janazasyn shyǵaryp, memlekettiligimizdi jarǵa jyǵatyn ýahabshyldyq qozǵalysqa memlekettik turǵyda dereý tyıym jasalýy tıis. Ýahabshyldyqtyń radıkaldi tarmaqtaryna ǵana emes, saıası-áleýmettik mehanızmi jetilgen «tahıashylar» tarmaǵyna da qatań toqtam jasalýy shart. Eger, kózge túsken tentegi men tebizin ǵana tyıyp, momaqan, jýas bolyp kórinip, tasada turyp talmatusymyzǵa tas atatyn «tahıashylardy» aýyzdyqtaı almasaq, ulttyq múddemizge tóngen qaýipti báribir birjolata seıilte almaımyz. Sondyqtan, dinı ustanymy boıynsha metodologıalyq ár-alýandyqqa boıalǵan ýahabshyldyq ilimmen tájirıbelik turǵyda jan-jaqty ymyrasyz kúresý úshin memlekettik keshendi baǵdarlama qabyldaýymyz qajet. Alash balasyn qaraquıyn páleketten aman alyp qalýdyń jalǵyz ǵana joly – osy!
Saıasattanýshy Aıdos Sarym:
Eger baqylaýshylardyń kópshiligi ıslamdy arab rýhynyń keremet talpynysymen baılanysta týyndaǵan renesanstyq qubylys dep sanasa, salafızmniń paıda bolýy, kerisinshe, kúızelistik qubylys. Salafızm – ıslam tarıhyndaǵy apokalıptıkalyq kúńgirt dúnıetanym zamanynyń týyndysy. Bul ózinshe bir, buǵaýlanǵan, jábirlengen arab sanasy jaıynan aqparat beretin ýaqyt kapsýlasy ispettes. Salafıtterdiń bastamashysy ári qozǵaýshysy sheıh ıbn Taımıa (1263–1328) boldy. Osy bir túnekti tulǵa sol kezdegi túrik-mońǵoldardyń Hýlagý ulysynyń qaramaǵynda bolǵan soltústik Sırıada týyp-ósken. Ol keshegi damyǵan ıslam memleketteriniń birinen soń biriniń qulaýyna, qalalardyń, aýyldardyń buzylýyna, bútin bir aýmaqtardyń bos qalýyna, ıslam ǵylymy men mádenıetiniń quldyraýyna kýáger boldy.
Sodan Ibn Taımıa jáne onyń zamandastary mońǵoldar basqynshylyǵyn «Qudaıdyń qarǵysy», «aqyr zaman», «kúnálár úshin jaza» retinde qabyldady. Sheıh pen onyń jaqtastary osynyń bári bıliktegilerdiń «aqıqı ıslamnan» alshaqtap, «shyqqan bastaýlaryn umytqannan» dep sanady. Óıtkeni, adamdar «týra jolda» bolǵan kezde arab álemi keńip, álemdi jaýlamap pa edi?!. Endeshe, «qaınar bastaýymyzǵa», Paıǵambar (s.ǵ.s.) men onyń tórt halıfynyń zamanyna qaıta oralýymyz kerek dep sanady olar. Osylaısha, osy dinı baǵyttyń ıdeologıalyq bazasynyń negizi bolyp tarıhı ýtopızm men ótkendi synı turǵydan qabyldamaıtyn túsinik qalandy. Anyǵyn aıtqanda, kez kelgen ýaqyttaǵy barlyq ult-azattyq qozǵalystar osy jolmen júrgen. Biraq, taǵdyrdyń tálkegi bolar, arabtardyń sol sáttegi dinı sanasy jappaı, obyr, totaldy sana boldy. Soǵan sáıkes, azattyq qozǵalys dinniń atyn berik jamyldy.
Al, «salaf» sóziniń maǵynasy «áýelgi babalar» degendi bildiredi. Alǵashqy salafıtter jáne onyń sansyz izbasarlary, ózara jaýlasqanyna qaramastan, negizgi úsh qaǵıdaǵa ımandaı sendi: taýhıd – birqudaılyqty qatań ustaný; bıdǵa – dindegi jańalyqtardan bas tartý; tahlıdke (qandaı da bir ıslam mektebiniń nemese bedeldi ǵalymnyń izin qýýǵa) qarsylyq.
Salafıler dindi ıslam álemindegi túrli halyqtyń etnomádenı, tarıhı jáne ózge de erekshelikterine negizdelgen barlyq «jat», «kirme» túsinikter men tájirıbelerden tazartý jolynda joıqyn kúres júrgizýdi ózderine maqsat etip qoıdy. Salafızm ıslamdaǵy barlyq jańalyqtan bas tartýdy, áýelgi dogmalarǵa qaıta oralyp, onyń qatań túrde, dálme-dál oryndalýyn talap etti. Damýdyń kez-kelgen túrine jol joq. Bul bizge qoldanýǵa bolmaıtyn nárse, óıtkeni mundaı jaǵdaıda progresten bas tartýymyzǵa týra keledi.
Salafızm jıhad uǵymyn burmalap, ony qarýly kúres retinde, birjaqty ǵana tápsirleıdi. Sondaı-aq, olar bul kúresti barlyq musylmandardyń ómir súrýiniń jalǵyz, ári shynaıy formasy retinde qoǵamǵa tańyp otyr. Al jıhadtyń dástúrli maǵynasy – ózińniń nápsánı kem-ketikterińmen kúresý. Áý bastan-aq dogmatızmi men radıkalızmi úshin synǵa alynǵan salafıler, Alla men adam arasyndaǵy kez-kelgen «dánekerlikti» joqqa shyǵarady. Osylaısha barlyq súnnıttik mazhabtarmen qaqtyǵysqa túsedi.
Qazaqstan men Ortalyq Azıa memleketteri úshin ıslamnyń dástúrli formasy qorshaǵan álemdi ıntellektýaldyq turǵyda qabyldaýdy baǵdar etken hanafıttik mazhab pen dalalyqtardyń ata-babalaryna degen kıeli qatynasynan bastaý alatyn áýlıeler dástúrine negizdelgen «túrkilik» sopylyq ekenin bárimiz de bilemiz.
Mazhabty ustanatyn elder men memleketter álemdik mádenıet pen ǵylymnyń qazynasyna qomaqty úles qosty. Mysaly, hanafızmde dáriptelgen oı erkindiginiń nátıjesinde ál-Farabı, Ibn Sına sekildi álemdik oı-pikirdiń alyp tulǵalary dúnıege keldi. Olardyń álem órkenıetine qosqan úlesi tek ıslam topyraǵynda oqshaýlanyp qalǵan joq. Bul týraly fransýz fılosofy Aleksandr Koıre: «Musylmandar latyndyq Batystyń ustazdary men tárbıeshileri boldy…», – degen. Bul turǵydan kelgende, qazaqtar úshin dástúrli hanafı mazhaby eldegi jańa bilimniń kúltin qalyptastyrýdyń, kemeldenýdiń jáne damyǵan memleketter qaýymdastyǵyna umtylýdyń tamasha ıdeologıalyq platformasy bolyp tabylady.
Atam zamannan beri tyń kózqarastarǵa beıim, zıatkerlik suhbatqa daıyn Uly dala turǵyndaryna qatań dogma men dinı radıklızm — jat qubylys. Sonymen birge, naǵyz qazaq óziniń shejiresin, joq degende jeti atasyna deıin bilýi tıis, al salafızm bolsa qazaq halqynyń salt-dástúri men ádet-ǵurpyna (ólgenge quran baǵyshtaý, arýaqqa sený jáne t.b.) úzildi-kesildi qarsy. Dalalyqtardyń dindi soqyr senim etkisi keletinderdi synaǵany jóninde qazaq aýyz ádebıetinen nebir úlgiler keltirýge bolady. Mysaly, bıyl týǵanyna 170 jyl tolatyn Qashaǵannyń keremet termesi bar. Ol áýez ben dombyrany ıslamǵa jat dep sanaıtyn salafıge aıbarly toıtarys beredi. Múmkin, salafılerdiń sopylardy ózderiniń negizgi básekelesi sanaıtyny tegin emes shyǵar.
Dintanýshy Bolatbek Qurmetuly:
Sáláfıtterdiń alǵashqy ýaǵyzdary qadymshylardykine óte uqsaıdy. Árbirden soń Túrkıa ımamdarynyńda birazy vahaptyq vırýske ushyraǵan. Olardyń Túrkıaǵa jáne Orta azıaǵa kire bastaýy 19 ǵasyrdyń sońy.
Biz jalpy din taratýdyń qadymdyq jolynan múlde bas tartyp jádıttik baǵytty ustanýymyz kerek. Áıtpese salafıttikten tolyq aryla almaımyz. Bulardyń túpki maqsaty memlekettik tóńkeris jasaý. Súıtip óz degenine júretin áýletti bılikke ákeledi.
Eger arabta júrgen sheıhteri olardy «azaptalýshylar» dep pátýa berse onda tolyqqandy jarylystarǵa shyǵady. Bular orys tildi jáne qazaq tildi bolyp eki topqa bólinedi Hám qazaq tildilerdiń ózi salafıttikke kirmes buryn ulttyq qundylyqtardy qasterlegen ne qasterlemegender bolyp jikteledi. Jalpy orys tildiler men ulttyq qundylyqtardy qasterlemegender óte radıkal keledi. Elimizde bolyp jatqan atys shabystyń basy qasynda júrgender mine osylar.
Jalpy bular quran men hadıspen júremiz dep aıtady. Súıtip aldanyp sheıhterdiń artynan erip ketkenin ańǵarmaı qalady. Júrekterinde «qasıetti» jáne «obal» uǵymdary qalmaıdy. IQ-i tómen nashar oqyǵandar men jekpe-jek sportynyń ókilderi kóptep kiredi. Estetıkadan maqurym jandar qatarlaryn tolyqtyrady. Sheıhterin tyńdaı-tyńdaı qurannan góri hadısti birinshi deńgeıge shyǵaryp alady. Osydan keıin elimizde qaýip-qaterler túıini daıyn boldy degen sóz.
Ularbek DÁLEIULY
