qamshy.kz-tiń elektrondy poshtasyna Serik Samarqanovtyń atynan hat kelip tústi. Maqalany nazarlaryńyzǵa usynamyz.
Adaıdyń uly Serikbol Qondybaı marqumnyń arǵyqazaq mıfologıasy atty ǵylymdy engizip ketkeni belgili. Mine, osy ǵylymnyń negizinde qazaqtyń naqty tarıhyn tanýǵa bolady. Serkiboldyń jazyp ketken «Arǵyqazaq mıfologıasy» kitábinen dáris alyp, tarıhshy retinde, shejireshiniń balasy, nemeresi, shóberesi retinde «Qazaqtardyń qupıa shejiresi» atty kitápti jazý ústindemin. Alǵashqyda usynys Jetisý tóreler qaýymdastyǵynyń tóraǵasy, Qazaqstannyń mádenıet qaıratkeri, «Shyńǵys han» ordeniniń ıegeri Muhtarhan Abaǵannan túsken edi. Iaǵnı, Shyńǵys hannyń túrik ekenin dáleldeý kerek boldy. Alaıda, zertteý barysynda túriktiń bólek, qazaqtyń bólek massıvter ekeni aıqyndaldy. Sondyqtan túrikshil tóreler meniń aıtqandarymmen kelispedi. Bálkim, olarǵa babalarynyń túbiniń «tıtýldi rýlardan» -úısinnen, dýlattan bolǵany kerek shyǵar? Óıtkeni, Q.Baıbatshanyń jazǵan «Qazaqstannyń antropogendik tarıhy» atty kitábinde Túrik qaǵanattarynyń ejelgi Úısin memleketiniń zańdy murageri ekeni aıtyldy. Túrik atasy degen Ashınanyń Dýlat ekeni aıtylady. Shyńǵys han adaı halqynyń uly bolǵan soń, Aqtaýdaǵy joldastarym bul kitápti adaılardyń qarjylanǵandarynyń durys bolatynyn aıtqan edi. Anyǵynda, bul kitáp jalǵyz Shyńǵys hannyń tarıhyna qatysty emes, jalpy qazaqtyń tarıhyna qatysty. Óıtkeni, Shyńǵys hannyń tarıhyn qazaqsyz, qazaqtyń tarıhyn Shyńǵys hansyz aıtý múmkin emes. Adaı aǵaıyndar qalamaqy men baspalyq qarjyǵa kelisim bergen edi, alaı da, olardyń qarjygerdi tabýy uzaqqa sozylyp ketti. Kitápti laıyqty túrde jazyp shyǵý úshin Mańǵolıaǵa baryp Qaraqorymdy kórip, maǵol halqynyń quramyndaǵy baıattardyń shejiresimen tanysý kerek edi. Bulardyń, maǵoldardyń arasynda qalyp qalǵan baıuly adaılar ekenderi talaı jerde aıtylǵan. Baıattar maǵol tilinde sóılese de, dıalekterinde qypshaq tiliniń elementterin saqtap qalǵandar. Jáne de, maǵoldaǵy naqty baıattyń tuqymynyń DNK belgisin bilýimiz kerek. Maǵol genetıkteri 30% maǵol halqynyń DNK belgisiniń qazaqtaǵy Álimuly men Baıulynyń 18 taıpasynyń adamdarynyń DNK belgisimen sáıkes ekenin aıtyp otyr. Alaı da, bul 30 paıyzdyń ata-teginiń kimder ekenin jasyryp otyr. Shyńǵys hannyń halha-maǵol bolmaı shyǵatynynan qorqyp otyr. Osyny anyqtaý úshin shejireshiniń aıtqany boıynsha DNK saraptamysyn júrgizý kerek. Iaǵnı, Shyńǵys hannyń shyǵý tegine qatysty sońǵy núkteni bizder genealogıalyq (shejirelik) jáne genetıkalyq zertteýlerdiń nátıjesinde ǵana qoıa alamyz. Osy istiń bári de qarjyny talap etedi. Mańǵystaýdyń qaltaly, patrıot azamattarymen kelissóz júrgizsek pe deımin. Tómende bolashaq kitáptan qulaqqaǵys retinde qysqasha mazmun jiberdim.
Serkibol Qondybaıdyń eńbeginde aıtylaǵandardy qazirgi tańdaǵy ǵalymdardyń ózderiniń uǵa almaıtynyn onyń jaqtastary aıtqan edi. Máselen, osy Serikboldyń qoljazbasymen tanysyp Imanǵalı Tasmaǵambetke jetkizgen Memlekettik syılyqtyń ıegeri, Qazaqstan respýblıkasynyń eńbegi sińgen qaıratkeri Qoıshyǵara Salǵaraulynyń ózi Serikboldy uqpaǵan. Sondyqtan da, óziniń jazǵan maǵoldar jónindegi kitábinde myǵuldardyń túbin Azaý teńizi jaǵynan tartqanda, ol jaqta qasıetti jer uıyǵy, ańyzdaǵy Ergene qońnyń bar-joǵyn bilmegen. Myńǵuldyń túbin Ergene qońdy tappaı aıtý bos áńgime. Men bolsam, Serikboldyń eńbegimen tanysqannan keıin, kúlli túrik álemi, kúlli maǵol álemi ǵasyrlar boıy izdegen, Asan qaıǵynyń ózi alty atanǵa júk artyp, alty jyl el kezip, jer kezip júrip taba almaǵan Eregen qońdy taptym. Sondyqtan da ǵalamtorda jaryq kórgen bir maqalamda, Serikbol bolmasa, men bul jańalyqty asha almasymdy aıtqan edim. Ergene qoń tabylǵannan keıin, qazaq ǵalymdaryn eren eńbek kútip tur. Ol eńbektiń nátıjesi – qazaqtyń naqty tegin kúlli álemge pash etý bolmaq. Eń joǵarǵy násildik, arıılik tegin.
Qaırat Zaryphan. Shejiretanýshy. «Bóri naıman», Plemá volkov» aty shejire-kitáptardyń avtory. Pýblısıs. «Ult aqparat» jáne de «Abaı aqparat» portaldarynda jaryq kórgen 15 shaqty maqalanyń avtory. Óz elinde shejireshi, áleýmettik júıe keńistiginde shyńǵystanýshy retinde tanymal. Qazaqtyń has batyry Kókjal Baraqtyń qara shańyraǵyndaǵy tóte urpaǵy.
Shyńǵys han týdy arqardan
Dala aýyz tarıhy bar halyq bolǵandyǵymyzdan bizderdiń túp-tamyrymyzdy shejire derekteri ǵana naqty aıta alady. Alaı da, shejireniniń jasyryn maǵynalaryn túsine bilý úlken tájirbıeni talap etedi. Shejireniń syrlaryn kóre alatyn kóz, seze alatyn júrek kerek. Bizderdiń tarıhymyz tańbaly tastarda, shejire ańyzdarynda, ańyz-áfsanalarda, tipti, ertegilerde saırap jatyr. Osyny túsiný úshin bizder qazaqtaǵy jańa ilim – arǵyqazaq mıfologıasyn jete zertteýimiz kerek. Sondyqtan da qazaqtyń shyǵý tegin shejire derekterinen qarastaraıyq. Shejirede Alash pen Naýryzdyń aǵaıyndar bolǵany, Naýryz erte qaıtys bolyp, kóz jumarynda: «Jyl saıyn meni eske alý úshin jylqy soıyp as berersiń» dep ketkeni jóninde aıtylady. Artynan urpaq qalmaǵan eken-mys. Naýryz degenimizdiń parsysha «jańa kún» ekeni belgili. Sonda, parsy tilindegi ataý qazaqtyń arasynda qaıdan júr? degen suraq týyndaıdy. Jáne de, ol nege alashqa, ıaǵnı qazaqqa aǵaıyn bolady? Alash degen kim? Mine, arǵyqazaq mıfologıasy degenimiz osy suraqtardyń bárine jaýap bere alady. Al endi, arǵyqazaq degenimiz eń joǵarǵy násil - arııler bolady. Qazaq ǵalymy profesor Erenǵaıyp Omarov pen genetık ǵalymy Jaqsylyq Sábıtovtar mıfologıa men qazba jumystarynyń negizinde qazaqtardyń babalarynyń arııler ekenderin dáleldep bergen edi. Qazaqtyń arys degeni – arıılik (arıes) degen maǵynada aıtylǵan. Sondyqtan da qazaq shejiresi úsh júzdi – Aqarys, Janarys, Bekarystardan taratady. Arıılerdiń qasıetti kitábi «Avestadan» bizder qazaqtardy kóre alamyz. Ótken dáýirdiń 10-8 ǵasyrlarynda on eki myń sıyrdyń terisine altynmen jazylǵan bul kitápta, arıılerdiń kóńil kóterý úshin haoma ishimdigin daıyndap ishetinderi jóninde aıtylady. Osy haoma sóziniń búgingi qazaqtyń qymyz sózimen úndes ekeni aıdan anyq. Hooma-hoomyz. Tarıhı derekterdegi sakı-haomavargı degenderimizdiń qymyz ónidertin saqtar ekenderin túsinýge bolady. Al endi saqtardyń arıılermen baılanysynyń bar ekeni ǵylymda eshbir daý týǵyzbaıdy. Saq degenimiz parsy tilinen kelgen – saǵy, ıaǵnı ıt degendi bildiredi. Iaǵnı, saq degenimiz «ıt eli» degen maǵynany berip tur. Sondyqtan da qazaqtar ıtke qatysty saq, saqqulaq degen sózderdi qoldanady. Al endi ıt bolsa, ejelgi arıılerdiń áýlıege teńelgen janýary bolady. Sondyqtan, arııler jónindegi áńgimemizdi, babalarymyz jeti qazynanyń birine sanaǵan ıt janýarynan bastalyq.
Ońtústik Qazaqstandaǵy Arpaózen mańyndaǵy tańbaly tastarda, arıılerdiń zamanynda salynǵan sýretten bizder arıılerdiń qosaıaq arbalarynyń qasynda tazy ıt pen tóbetterdiń júgirip kele jatqandaryn kóremiz. Eń alǵashqy qosaıaq arbalar arıılerde bolǵan, jáne de bul arbalar – soǵys arbalary bolǵan. Arıılerdiń qosaıaq arbaǵa mingen zamandary tarıhta «qaharmandyq zaman» (geroıcheskıı vek) dep atalady. Iaǵnı, qosaıaqty arba ıt janýary sıaqty arıılerdiń endi bir belgisi bolady. Al endi, tazy ıtti ırandar, ıaǵnı Orta Azıadaǵy arııler jóninde jazǵan Ferdoýsı sol qalpynda – tazy dep ataıdy. Avestada bolsa, tazy ıtin «dýjaka» dep ataǵan. Mine, ǵasyrlar boıynda osy dýjaka ataýy –dýja, dojy, dajy, tazy bolyp rekonstrýksıaǵa túsken, arıılerdiń qasıetti janýaryn bildiretin ataý. Arıılerdiń uǵymynda sary tústi tazy jyn-sháıtándi qýatyn bolǵan eken. Sondyqtan da arııler tazy ıtterin kıiz úıdiń ishinde ustap, solarmen bir dastarhannyń basynda tamaq ishetin bolǵan. Al endi, bizdiń babalarymyz bolsa, osy saltty ustanyp, tazy ıtterin kıiz úıdiń ishinde jastyqqa jatqyzyp ustaǵandary belgili. Qazaqtardyń tórtkóz ıtterdi ustamaıtyndary belgili. Ejelgi arıılerdiń uǵymynda, tórtkóz ıt óz ıesin o dúnıege ertip áketetin bolǵan eken, sondyqtan olar bundaı ıtti ustamaǵan. Arıılerde ıtti óltirý úlken kúnáǵa jatatyn bolǵan. Tipti, tóbet pen qanshyq qasqyrdan týǵan kúshikti óltirý kúná bolǵan. Tek qana, qasqyr men qanshyq ıtten týǵan kúshik qana óltiriletin bolǵan eken. Al endi, qasqyr, ıaǵnı bóri bolsa, qazirgi qazaqtarǵa sıaqty, arıılerde adamnyń naǵyz jaýy sanalǵan. Sondyqtan bolar, qazaqtardyń bórini – «qas», sondyqtan «qyr» degen uǵymda qas+qyr dep ataǵandary. Arııler tasbaqany da jek kórip, ony «zıamınýra» dep ataǵan. Osydan qazaqta «zymıan» degen sóz qalǵan. Tasbaqany óltirý úlken saýabqa jatatyn bolǵan. Arıılerdiń endi bir jaýy aıdahar edi. Qazaqtyń aıdahar degeni arıılerdiń tilindegi «ajıdaha» degennen qalǵan. Arııler aqboz atty qurbanǵa shalyp, bul isti «ashvamedha» dep ataǵan soń, qazaqtyń «as» sózi osydan bolǵan. (as berý). Arııler as bergende tek qana aǵash ydystardy qoldanǵan. Aǵash tabaq ta, arıılerdiń belgileriniń biri bolady. Mine, osy aqboz atqa qatysty Alash ataýy paıda bolǵan. Iaǵnı, Naýryzdyń baýyry degen Alash ataýy arıılerdiń zamanynan beri kele jatyr. Onyń mánisi mynada.
Qazirgi tańda aqyldary taıaz zertteýshiler alash degendi dýlattar qurǵan Túrkesh alachý zamanynan beri kele jatqanyn aıtady. Bul jerdegi «alachý» degenimiz pás, alasa, tómen degen maǵynada aıtylǵan. Iaǵnı, kishi qaǵanat degendi aıtyp turǵan bolsa kerek. Bul alachýdyń ańyzdaǵy aqbas (alabas) balaǵa eshbir qatysy joq. Qazaq mıfologıasy Qyzyl Arystan hannyń áıeli alabas balany týǵanda ony aı dalaǵa aparyp tastalǵany jóninde aıtady. Bala jat jerde er jetip, keıin ákesin taýyp alady eken-mys. Bul jerdegi Qyzyl Arystan degenimiz – qyzylbas, ıaǵnı parsy degendi bildirip tur. Arıılerdiń ıran zamanyndaǵy aıtylatyn ańyzda Samnyń áıeli aqbas balany tabady eken. Onyń atyn Zal qoıady. Ákesi aqbas baladan shoshynyp, ony «pátnıstyı leopard» atap, taýǵa apartqyzyp tastaǵanynda, sábıdi samuryq qusy asyrap alyp er jetkizedi. Keıin, bala batyrǵa aınalǵanda ákesin taýyp alady. Patsha oǵan arabtardyń aqboz atyn syılaıdy. (teńbil kók). Zaldyń ózi de, qol astyndaǵy áskeri de kileń aqboz attarǵa minip týrandardy shapqanda, olar arıılerdi «alaatshyn», ıaǵnı ala at mingender atap ketedi. Mine, osy «alaatshyn» degennen alash ataýy shyqqan. Iaǵnı, túrik dáýirinde alaatshyn degenimiz alachın dep aıtylyp, alachın, alach, alashqa aınalǵan. Alshyn degenimiz de, osy ala at mingender bolady. Demek, alash degenimiz arııler qasterlep qurbandyqqa ataǵan qazaqtyń aqboz aty. Aqboz atty ala at dep te aıtýǵa bolatyny belgili. Al endi, Ákim Tarazıdiń aıtqanynda, ertede «aq» pen «ala» degenimiz bir sóz bolǵan eken. Atam qazaq: «Alash, alash bolǵanda, ala taı at bolǵanda» dep, alashty atsyz aıtpaǵan.
Qazaqtardyń samuryq qusty qasterlep, «Máńigilik el» monýmentiniń ústinde samǵatyp qoıǵandarynyń, osy arıılerdiń zamanyndaǵy Zalǵa, ıaǵnı Alashqa qatysy bar ekeni aıtpasa da túsinikti. Qazaqtyń, ıaǵnı alashtyń qamqorshysy degendi bildirip tur. Al endi, «kóktúrikshiler» tabynyp júrgen qazaqtyń jaýy kók bóriniń Astanamyzda birde-bir nyshany joq. Óıtkeni, qazaqtardyń túbi bórini qasterlegen ǵun-túrik emes, ıt janýaryn qasterlep jeti qazynaǵa sanaǵan - arııler!
Joǵarǵy Zal týrandardy jeńgen soń, ıran eline patsha kerek bolǵanda, ákesiniń tapsyrmasymen Albýrz (Elbýrs) shyńynan Keı Kývadty alyp keledi. Osy Keı Kývad arıılerdiń patshalar áýletiniń atasy (rodonachalnık) bolyp keledi. Bul áýlettti ǵylymda «keıanıdy» dep ataıdy. Iaǵnı Keı, Kaı áýletiniń ókilderi degen maǵynada. Keı Kývad degenimiz qazaq mıfologıasyndaǵy, atap aıtqanda «Alpamys» jyryndaǵy Alpamys batyrdy zyndannan shyǵaryp alǵan Keıqýat bolady. Profesor Erenǵaıyp Omardyń aıtqanynda, Alpamystyń Keıqýatty ıran eline patsha qoıǵanynyń tarıhı negizi bar. Qazaqtardyń handy kótergende aq kıizge salatyny, aq kıiz taýdyń basyndaǵy aq muzdy shyńdy bildiretin bolǵannan. Óıtkeni, arıılerdiń uǵymynda, Kók Táńiri jibergen patshalar áýleti taýdyń basyndaǵy shyńnan túsken. Osydan bizder Shyńǵys hannyń laqab atynyń anyǵynda Shyń+quz bolǵanyn túsinemiz. Bul sóz Temýjınge qatysty «taýdyń basyndaǵy shyńnan, quzdan túsken» degen maǵynany berip tur. Iaǵnı, «patsha» degen maǵynada. Endi, «Alpamys» jyryndaǵy «Qaraqan taýda qamalym» degen sózdi taldalyq.
Arǵyqazaq mıfologıasynda Ergene qoń degen jer ataýy bar ekeni belgili. Túrik ańyzynda osy Ergene qońǵa jaýlarynan jasyryný úshin Qaıan men Toǵyz, endi bir nusqasynda Qıan men Núkúz eki áıelin ertip ketip qalady eken-mys. Keıin, 450 jyldan soń, olardyń urpaqtaryn bastaǵan Bórte shene men Qýa Maral ana, Ergene qońnyń jalǵyz qaqpasyn jaýyp tastaǵan tas bógeýdi ot qoıyp jaryp shyǵyp, talaı-talaı teńiz-darıany keship, Maǵol ústirtindegi Burqan-Qaldan taýyna kelip qonys tebedi. Mıfologıa Ergene qońnyń Altaı taýlarynda ekenin aıtady. Sondyqtan da, barlyq zertteýshiler, sonyń ishinde Álkeı Marǵulan da bar, bul jer jumaǵynyń Altaı taýlarynda ekenin aıtady. Birinshiden, masasy men qary qalyń, aıazy qatty Altaı taýlarynyń qaı jeri bolsa da, jer jumaǵy bolýy múmkin emes. Ekinshiden ańyzda olardyń Altaı taýynan ketkende Ergene qońǵa jetý úshin aılap, jyldap júrgenderi aıtylady. Jáne de olar Ergene qońdy arhardyń izimen tapqan. Demek, olar jyldar boıy júrse, onda Altaı taýlarynan shyǵyp ketken. Zertteýshilerden tek qana Qaırat Zakıránov aǵamyz Ergene qońnyń Mavrennahrda, ıaǵnı Syrdarıa men Amýdarıa mańynda ekenin aıtqan. Alaı da, ol kisi bul jer jumaǵanyń geografıalyq tusyn durys aıtsa da, Ergene qońnyń qaı jer ekenin aıta almaǵan. Ergene qoń degenimiz qazirgi Ferǵana taý ańǵary bolady. Burynǵy tájikshe, ıaǵnı arıılershe ataýy – Iargana, Ergenemen úndes ataý. Myrzashólge qaraǵan jalǵyz qaqpasy bar, ańyzda aıtylǵandaı ortasynan darıa ózen, ıaǵnı Syrdarıa aǵyp jatyr. Jer jumaǵyna tán baý-baqsha, júzim ósedi. Egin men mal jylyna eki ónim beredi.
Mine, ańyzdaǵy Qıan men Núkúzden 450 jylda urpaq kóbeıgen jeri osy Ferǵana ańǵary, taý shatqaly bolady. Bul ańǵar teń qabyrǵaly úshburysh sıaqty bolyp keledi. «Alpamys» jyryndaǵy Jıdeli-Baısyn da osy mańda ekenin eskeretin bolsaq, jyrdaǵy «Qaraqan taýda qamalym» degendegi qamaldyń osy Ferǵana ańǵary ekenin túsinemiz. Alpamystyń eli Qońyrattyń osy Ergene qońnan shyqqany anyq. Qaraqan taýdaǵy qamal degeni, Avestada aıtylatyn Kangha qamaly bolsa kerek. Olaı bolsa, Ergene qoń degendegi «qoń» sózi, Serikbol aıtqan «qońǵ», qańǵ» ıaǵnı qańly bolady. Osy jóninde orys zertteýshisi S.G. Kláshtornyı óziniń zertteýlerinde: «Vse ıssledovatelı kangúskoı (qańly. Q.Z.) problemy ısqodát tak je ız polojenıa, nezyblemostkotorogo ne podvergalos somnenıý, - o tojdestve Kangúá Chjan Sáná s Kanghoı Avesty» degen edi. Ferǵananyń tájikshe, ıaǵnı arııshe ataýy Iargana – taý arasyndaǵy ańǵar degendi bildirgende, Ergene qoń degenimizdiń, - Taý ańǵaryndaǵy qańly ekenin túsinemiz. Al endi, qońyrat etnonıminiń ejelgi derekterdegi ataýlary - honkırat, councarates, hýnarat, kýngarat. Bulardy osylaı dep irgeles otyrǵan maǵol tildes kıdandar ataǵan bolsa kerek. Maǵol tilindegi «arat» degenimiz «halyq» degendi bildiretin bolǵanda, qońǵarat degenimizdiń «qańly halqy» ekeni aıqyndalady.
Qostanaı óńirindegi arıılerdiń qalasy Arqaıymynan qazba jumystary kezinde úshburyshty úıler tabylǵan. Avestada bolsa, Iem paıǵambardyń taýdyń qarynan bolǵan topan sýdan saqtaný úshin, samannan Vara atty úı salǵany jóninde aıtylady. Jaratylystan beri jer betin topan sý úsh márte basqan deıdi. Iaǵnı, Iemniń zamanyndaǵy topan sý Nuh paıǵambardyń zamanynan ertede bolǵandaı. Keıbir derekterde bul Iemniń salǵan úıin Kangha-Vara dep te ataıdy. Ferǵana degenimiz bastapqyda Varahana bolýy da múmkin. Ferǵana ańǵarynyń teń qabyrǵaly úshburysh bolǵany, bul taý ańǵarynyń qoldan salynǵanyn meńzep tur. Osydan jıyrma bes jyl buryn ne bolǵanyn bir Allah qana biledi. Jalaıyrlar ózderiniń tańbalarynyń jıyrma bes myń jyl buryn paıda bolǵanyn aıtady. Endi osyny aıtalyq.
Ózimizdiń aqnaıman aǵamyz, fılosofıa ǵylymdarynyń doktory, tarıh ǵylymdarynyń kandıdaty, profesor Sábetqazy Aqataı marqum, Jalaıyrdyń tarıhynyń kúlli qazaqtyń tarıhy ekenin aıtqan edi. Alaı da, ǵalymynyń aıtqan jalaıyr ataýyna qazirgi jalaıyr-manaq taıpasynyń qatysy joq. Jalaıyr degenimiz – jaldy aıyr, arıı-qazaqtardyń týy, tańbasy bolady. Iaǵnı, ejelgi grek mıfologıasyndaǵy teńiz qudaıy Poseıdonnyń aıyrynan ózgerek bolýy úshin, túbine atttyń jalynyń qyly baılanǵan aıyr. Bul jalaıyr tańbany bizder b.d.d. 135, b.d. 1-30 jyldary qurylǵan Iýechjı-Kýshan patshalyǵynyń altyn teńgesindegi patshanyń qolynan kóremiz. Osy teńgeden bizder Naıman shejiresindegi Ókireshti de, «noqta aǵasyn» da (teristańbaly), qazir bizder «shómish» atap júrgen, anyǵynda naımannnyń «noqta» tańbasyn da kóremiz. Bul Iýechjı-Kýshan patshalyǵy qazaqtardyń eń alǵashqy memleketi bolady. Kóptegen zertteýshilerdiń, sonyń ishinde Levshınniń, Mashanovtyń, jáne de parsy, qytaı derekteriniń aıtqandarynan bizder qazaq degenniń Isa paıǵambardyń zamanynan buryn bolǵanyn bilemiz. Tipti, sonaý Aravıadaǵy paıǵambarymyz Muhammed s.ǵ.s.-nyń osy qazaqtardan, ıaǵnı hýzaaǵtardan shyqqany belgili. Hýzaaǵtardyń qazaq ekeniniń dáleli retinde bizder, paıǵambarymyzdyń rýynyń ataýynyń «baný kalb», ıaǵnı ıt uldary, ıt eli bolǵanyn keltiremiz. Orystar bizdiń tarıhymyzdy bizderden artyq biledi, sondyqtan da olar ózbekti de, tájikti de, qyrǵyzdy da emes, dál bizderdi «kalbıty» dep ataǵan. Bul kalbıt degenimiz keıin teksizderdiń shyǵaryp alǵan «qal» jáne «bıt» degen sózderdiń qosyndysy emes - maadıt, shaıbanıd, vahhabıt degenderdegi sıaqty, «kalb» rýynyń adamdary degendi bildirip tur. Iaǵnı, ıt eli degen sóz. Bizder qorlanatyn emes, maqtan tutatyn sóz. Osydan biz qazaq degen ataýdyń arıılerdiń zamanynda paıda bolǵanyn, jáne de paıǵambarymyz Muhammed s.ǵ.s.-nyń arıı-qazaq bolǵanyn túsinemiz. Paıǵambarymyzdyń babasy Qosaı Mekkege kelip bul jerdi eń alǵash paıda kózine aınaldyrǵan. Qosaı degenimizdiń eki aı, ıaǵnı «dve lýny» ekeni belgili. Al endi, Qosaı esimi bolsa, qazaq ataýynyń sınonımderiniń biri bolady. Onyń mánisi mynada.
Oljas Súleımenov óziniń «Az ı Ia» atty kitábinde orystyń Kosheı degenin qıaldan «kóshshi», ıaǵnı kóshpendi deıdi. Anyǵynda Kosheı degenimiz osy Qosaı bolady. Qazaqtar aspanda byltyrǵy sıaqty eki aı týǵanda, Aı Táńirine tabynatyn bolǵandyqtarynan osy kóriniske qýanyp, «Táńir bizdi qoldap tur» dep oılap, jaýlaryna «qosaılap» uran salyp shabatyn bolǵan. Qosaı ataýy osydan qalǵan. Qazaqtyń qaısy bir taıpasyn alsańyz da, olarda Qosaı atty rý tarmaǵy bar. Qytaı derekterindegi qazaqtarǵa qatysty «hasa, «kasa», «kaso» degenderi de osy Qosaı ataýyna qatysy bar bolsa kerek. Al endi, orystardyń bolsa, tolǵan Aıdan qorqatyndary belgili. Tolǵan Aı kezinde «besy gýláút» dep shoshıdy. Aı ekeýlengende bireýi qyzyl tústi bolǵandyqtan olar ony «krovavyı mesás» dep ataǵan. Orystardyń «Slovo o polký Igorve» atty epostarynda knáz Igordiń Kúnniń tutylǵanynan sekem alǵany jóninde aıtylady. Anyǵynda bul Kún onyń kózine tolǵan Aı keıpinde kóringen. Sondyqtan ol: «Qazaqtardyń Aıy ońynan týdy» dep úrkigen bolsa kerek. «Letopısnaıa poves o pohode Igorá Svátoslavovıcha na polovsev v 1185 godý» atty derekte: «Kogda podoshlı onı k reke Donsý v vechernıı chas, Igor, vzglánýv na nebo, ývıdel, chto solnse stoıt kak mesás» delinedi. Al endi Kosheı jóninde: «Lýnnyı Kosheı bessmertnyı, Plemá Kosheevo spýstılos na zemlú s lýny», Slavánsko-Arııskıe Vedy dereginde: «oploty Kosheev, chto na blıjaısheı lýne nahodılıs» dep, onyń atyn Aıǵa qatysty aıtady. Iaǵnı orystardyń záresin alǵan Kosheıimizdiń Qosaı bolǵany. Qazaqtar 18-shi ǵasyrǵa deıin, ıaǵnı jońǵar shapqynshylyǵy zamanyna deıin aspanda Aı tolǵanda jaýlaryna shaýyp otyrǵan. Máselen, shapyrashty Qazybek bek Taýasaruly óziniń jazǵandarynda, qanjyǵaly Bógenbaı batyrdyń Aı tolǵan kezde mindetti túrde qalmaqtardy shabatynyn aıtady. Shyńǵys hanǵa deıin, ıaǵnı Qabyl qaǵannyń kezinde ózderimen soǵysqan maǵoldar jóninde qytaıdyń «Sza-szı» atty dereginde: «Onı moglı vıdet nochú» degenderinen bizder olardyń da, Aı jaryǵymen shabýyl jasaǵandaryn túsinemiz. Maǵol degenniń de qazaqtyń bir ataýy ekeni tómende aıtylatyn bolady. Al endi, ejelgi polovesterdiń qańly-qypshaqtar ekenderi osy epostaǵy: «krychat tlgı polýnoshy, rsı, lebedı raspýjeny» degen sózderden bilinedi. «Olardyń arbalary úrkigen aqqýlardaı qańqyldaıdy» degenderi, arbalarynyń «kańǵ» dybysyn shyǵaratyn qańlylardy aıtyp tur.
Qazaq degenimiz orystar aıtqan kaı+sak, ıaǵnı kaııler jáne saqtar degen maǵynany bildiredi. Kaı degenimizdiń birinshiden patshalar áýleti ekenin aıttyq. Ekinshiden Shákárim qajynyń aıtqanynda Kaıılerdiń qańly ekenderi belgili. Mine, qazaqtyń atasy osy qańly bolady. Sondyqtan da qazaqta: «Qazaq bolmaǵanda qańly bolǵan» dep aıtylady. Joǵarǵy Ergene qońǵa ketkender de, odan shyqqandar da osy qańly-kaııler bolady. Qıannyń tuqymy - Qıat degenimiz kaı+ýt degen ataýdyń rekonstrýksıasy. Bul jerdegi «ýt» jalǵaýy – ot, oshaq, áýlet degendi bildiredi. Máselen, taıshyýt degenimiz taıshy áýleti, besýt degenimiz bes áýlet, býrýt degenimiz býra áýleti bolady. Shyńǵys hannyń osy qıat-bórjiginderden shyqqany belgili.
Al endi, qańly degenimizdiń bastapqy ataýynyń «hanly» bolýy da múmkin. Iaǵnı bulardan el basqarǵan adamdar shyǵa bergen soń Gerodot «sarskıe skıfy» dep aıtqan saqtardy – hansaqtary, keıin hanly ataǵan bolsa kerek. Sondyqtan da, qazaqta: «Keleli elde qańly bar, qańlydan han kóter» dep aıtylady. Óıtkeni, arıılerdiń uǵymynda, elbasy arıılik bolmasa, ol elde sháıtán oınaıdy eken. (Zloı dýh tam, gde pravıtel ne arıes. Avesta). Soǵys arbasyna ıe bolyp júrgen ejelgi qańlylardyń túbiniń arııler ekenderi anyq. «Oǵyznameden» bizder qańlylardyń, qypshaqtardyń, qarluq pen qalashtardyń olarǵa (túrikterge) jatpaıtynyn túsinemiz.
Osymen qatar qańly etnonıminiń «qańǵ» ıaǵnı arba degennen bolǵany aıtylady. Oral taýlary, Jaıyq ózeni men Kaspıı teńiziniń terıtorıasynda memleketi bolǵan arıılerden keıin, tarıhı derekterde biz arbany osy qańlylardan kóremiz. Iaǵnı arıılerden hansaqtary, hansaqtarynan qańly, qańlydan qypshaq, qypshaqtan qazaq paıda bolǵan dese bolady. Keıbir zertteýshiler qańly men qypshaqtyń bir massıvtiń eki ataýy ekenin aıtady. Qypshaq degenimiz Kavı+shaq degennen bolǵan. Kavı ataýy eń alǵash Avestada kezdesedi. Bastapqy Avestada bul ataý abyz-aqyn, ıaǵnı kóripkel, áýlıe, aqyn degendi bildirse, keıingi Avestada patsha degen maǵynany berip tur. Anyǵynda Kavı degenimiz Kaı degenniń bastapqy fonetıkalyq nusqasy. Sonda kavı+shaq degenimiz kaı+saq bolady. Qypshaq shejiresi bulardy Kóbeqalyptan taratady. Kóbeqalybymyz – kavı, ıaǵnı abyz aqyn, qalyp degenimiz túp-tamyry degendi bildiredi. Qazirgi zamandaǵy qazaqtyń baqsy-balgerleriniń arýaqtardyń batasyn bergende taqpaqtap sóıletinderinen bizder, olardyń osy abyz aqyndardyń urpaqtary ekenderin túsinemiz. Quran kárimniń de jyr bolyp túskeni belgili. Al endi, joǵarǵy Qıandy tarıhı derekterde Hýıan, Qoıan dep te ataıdy. Qıan ataýy – keıanıd, ıaǵnı Kaı áýletiniń ókili degen maǵyna berip tur. Iaǵnı Ergene qońǵa ketkender eshqandaı da ǵun-túrikter emes, qańly-qazaqtar. Ergene qoń - ǵun-túriktiń otany emes, arıı-qazaqtyń qasıetti mekeni, tarıhı otany bolady. Endi tańbalarǵa oralaıyq.
Qazaq ǵalymdary: «Eki adamǵa bir tólqujat berilmeıtindeı, ertede eki taıpaǵa bir tańba berlimegen» degendi aıtsa, Qaırat Zakıránov: «Tamga –ıdentıfıkator plemenı» deıdi. Iaǵnı kimniń kim ekenin bizder tańbalardan tanı alamyz. Máselen, kaıılardyń túrik dáýirindegi tańbasy naımannnyń «buqa múıiz» (V) tańbasy men qypshaqtardyń «eki pyshaq» ( II ) tańbasy. Dálirek aıtqanda naımannyń tańbasy Kaı áýletiniń tańbasy. Al endi, arıı dáýirindegi Kaı áýletiniń tańbasy qazirgi «shómish», anyǵynda «noqta» tańbasy. Bul noqta tańba qazirgi teristańbaly men tabyndarda, alban men sýandarda, qoralastarda, kerdelilerde, ramadandarda saqtalǵan. Keıanıdterdiń noqta tańbasynyń bir shetinde naızanyń ushy bar. Uǵynyqty bolý úshin aıtqanda, shómishtiń sabynyń ushynda naızanyń basy. Iaǵnı keıanıdterdiń tańbasy «noqtaly naıza» bolady. Elbasymyzdyń shejirelik babasy Báıdibektiń noqtaly naızasynyń bolǵanyn ekiniń biri bile bermeıdi. Jáne de, shapyrashtynyń túbi de qańly-qıat. Sondyqtan da shejire, bessham shapyrashtyny keıanıdterdiń atasy degen Bórteden taratady. Anyǵynda bessham shapyrashty qıattardyń Besýt taıpasy. (bes ot, bes sham). Teń qabyrǵaly úshburysh sıaqty «tumar» tańbasy, ejelgi túımege uqsas bolǵan soń, parsy tilindegi túımeniń «chapraz» ataýyna qatysty «chaprazly» atanyp ketken. Ekinshi Ú tańbasy Kaıılardiki. Úshinshi tańbasy Aı tańba. Noqta tańbany da, úsh asha jalaıyr tańbany da, Ókireshti de, bizder altyn teńgeden basqa jerde, ıaǵnı Almaty oblysyndaǵy Tamǵalydaǵy arıılerdiń zamanynda salynǵan aspan asty ǵıbatadhanasynan kóremiz.
Tamǵaly tastardaǵy sýretter qola dáýirinen kele jatyr. Mine, osy sýretterden bizder qazaqtyń naqty tarıhyn bile alamyz. «Maǵoldardyń qupıa shejiresindegi» Bórte shene men Qýa Maral degenimiz qazaqtarǵa sonaý qola dáýirinen beri belgili bolǵan. Jáne de, «maǵol» degenimiz qazaqtyń bir ataýy bolady. Keıin, qazaqtar soltústikten ketkende bul maǵol ataýy bizdiń ornymyzda qalǵan, qytaı derekterindegi orman halyqtary, ıaǵnı «jabaıy tatarlarǵa» aýyp ketken. «Qupıa shejire» Bórte sheneniń urpaqtaryn Dýbýn-Baıan, ıaǵnı teristańbalynyń atasy degen Dombaýyl mergenge deıin taratady. Osy Dombaýyl mergen, asyrap alý úshin úıine baıaýt, kazirgishe Baıuly taıpasynyń «maǵal» rýynan bir balany alyp keledi. Óziniń Bógentaı, Belgimtaı degen eki uly bolady. Úı sharýasymen aınalysqan bul balany «Qupıa shejire» – «baıaýt-maǵalyq» dep ataıdy. Iaǵnı, máselen, «satyılyq», «tórtqaralyq» degendegi sıaqty, bul jerdegi «yq» jalǵaýy bul balanyń «maǵal» rýynan ekenin bildirip tur. Qazirgi «maǵol» degenimiz osy «maǵal» bolady. Onyń mánisi mynada.
Tarıh ǵylymdarynyń doktory, Mongolıadan qaıtqan oralman ǵalym, «Shyńǵys han» atty zertteý kitábiniń avtory Zardyqan Qınaıatulynyń aıtqanynda, Dombaýyl mergen qaıtys bolǵannan keıin, onyń jary - qońyrat-qoralastyq Alan ana osy baıaýt-maǵalyqtan úsh ul (úshtik) tabady. Týystary men balalary «quldan taptyń» dep bulardy óltirip qoımaýy úshin Alan ana bul balalardy Aı sáýlesimen birge kelgen Kóktiń nurynan taptym dep laqab aıtyp, bulardyń «jumbaq» jaratylýyn ıdeologıaǵa aınaldyrady. Mine, osy úsh balanyń kenjesi Bodanjar – Shyńǵys hannyń áýleti sanalatyn bórjigin-qıat, nırýn, ıaǵnı «nurdan jaralǵan» áýlettiń atasy sanalady. Tańbasy arıılerdiń «svastıka» tańbasy bolǵan bul Bodanjar Shyńǵys hannyń toǵyzynshy babasy bolady. «Balalarǵa óziniń ata-tegin umytpaýdy úıretińder» dep ósıet aıtqan Shyńǵys han óziniń naqty ata-tegin jaqsy bilgen, sondyqtan da, ózi qurǵan ımperıaǵa óziniń naqty ata-tegi Maǵal rýynyń atyn bergen bolsa kerek. Bul Maǵal rýy degenimiz qazirgi Baıuly adaılardyń quramyndaǵy eń úlken rý - Muńal bolady. Eski jazýlarda Muńal ataýy Muǵal, Muqal dep te jazylady. Muń+al degen sóz «qaıǵyny al» degen maǵynany berip tur. Al endi maǵol handarynyń tarıhyn jazǵan Rashıden bolsa, maǵol ataýynyń maǵynasyn túsindirgende: «Býdte vsegda opechalennymı» dep túsindiredi. (qaıǵyly bolyńdar, qaıǵyny alyńdar). «Túrik shejiresin» jazǵan Shyńǵys hannyń urpaǵy Ábilǵazy han bolsa: «Slovo «mýngýl» sostoıt ız slov «mýn ı «ol», no tak kak lúdı ne moglı ego vygovorıt, ono so vremenem prevratılos v «mýgýl». O tom, chto slovo «mýn» oznachaet «pechal» ızvestno vsem túrkam, a znachenıe «ol» takje blızko k pechalı, podhodıt po smyslý «ýgrúmyı» - degen edi. Menińshe, bul jerdegi «ol» sózi ejelgi túrik, qazirgi ózbek tilinde «al» degendi (vozmı) bildirip tur. Ózbekterdiń «alyńyz» degendi «olyńyz» deıtinderi belgili. Ózbek tiliniń ejelgi túrik tiline bizderdikinen jaqyndaý ekeni aıan. Mine, osydan bizder Muńal degendi «muńly» ıaǵnı Rashıden aıtqan «pechalnyı» dep túsinemiz. Iaǵnı «maǵol» ataýynyń bastapqy maǵynasy eshqandaı da myń+qol, myń+qul, máńgi el emes, muńly-muńal bolǵan. Qazaq aqyndarynyń qazaqty «muńly babam» deıtinderi osydan bolǵan. Qazaqtyń qaısy bir kúıiniń, ásirese, qobyzdarda oınalatyn kúılerdiń muń men sherge toly ekeni anyq. Bul muń men sher qazaqta ózderiniń eń alǵashqy memleketteri Iýechjı-Kýshan patshalyǵynan aıyrylyp qalǵan soń paıda bolǵandaı. Orys zertteýshileri Rım ımperıasymen terezesi teń bolǵan bul patshalyqtyń qaıda ketkenin túsinbeı qalǵandyqtarynan «ımperıa-prızrak» dep ataǵan. Ǵylymda bul patshalyq – «Kýshanskaıa problema» dep atalady. Bul problemaǵa eń alǵash jaryq túsirgen ǵalym, qazaqqa arǵyqazaq mıfologıasy atty ǵylymdy engizip, «Arǵyqazaq mıfologıasy» atty tórt tomdyq qalyń kitáp jazyp ketken adaıdaǵy Muńaldardan shyqqan geograf - Serikbol Qondybaı marqum bolady. Bul Serikboldy ashqan eltulǵasy Imanǵalı Tasmaǵambet edi.
Juldyzshy bolǵan Serikbol Qondybaı: «Iýechjıler – túrki, qazaq tarıhyn qalpyna keltirýge eń basty tirek býyn bolady» degen edi. Al endi, «Alash» atty tarıhı-zertteý ortalyǵynyń ǵalymdary, elbasynyń tapsyrmasymen qazaqtyń rý-taıpalar tarıhyn jazǵanda, osy Iýechjı máselesiniń qazaqtanýdyń eń eleýli máselesi ekenin aıtqan edi. Serikbol Qondybaı óziniń zertteýlerinde ejelgi qytaı aqyny Lı Bonyń óleńin keltiredi:
Koneı nebesnyh rod nachalsá,
V strane Iýechjı v pesherah.
Na spınah ý nıh kak ý tıgra ýzor,
S drakonımı krylámı telo.
Bul jerde, árıne arqasy ala jolaq (ala at) bolǵan qazaqtyń jylqysy aıtylyp tur. Al endi osy óleńde aıtylǵan qanatty jylqy retinde bizder adaı jylqysyn tanımyz. Adaılardyń ańyzynda adaı jylqysy teńizdiń jaǵasynda jaıylyp júrgen jabyǵa teńizdiń túbinen ushyp shyqqan qanatty aıǵyrdyń shapqanynan bolǵany aıtylady. Al endi Iýechjı degenimiz qytaı derekterindegi ıatıı, ıadıı, ıada, ıaǵnı, - adaı bolady. Iýechjı, ıýedjı, adjı, adjaı, ıadıı, ıada, adaı. Iaǵnı Avestada aıtylǵan arıılerdiń bes taıpasynyń biri daı, dahtar. Menińshe daılar tarıhı derekterdegi paradarıa saqtary. (sakı paradaraıa). Iaǵnı parsy jaqtan aıtqanda teńizdiń arǵy jaǵyndaǵy, Mańǵystaý, Jaıyq, Syr boıyndaǵy arıı-saqtar. «Paradarıa» degenimiz «teńizdiń arǵy jaǵyndaǵy» degendi bildiredi. Al endi, Kýshan degenimiz qytaı derekterindegi hýshalar, ıaǵnı qypshaqtar. Qytaılar qypshaqtardy osylaı – hýsha, hýsháng dep ataǵan. Sonda, Iýechjı-Kýshan degenimiz – Adaı-Qypshaq bolady. Qypshaq pen Qańlynyń bir massıvtiń eki ataýy ekenin eskersek, onda, Adaı-Qypshaq degenimzidiń kaı+saqtar ekenin túsinemiz. Iaǵnı hansaqtary (sarskıe skıfy) men paradarıa saqtarynyń qosyndysy. Endi osy aıtqandarymyzdyń dálelderin tańbaly tastardan, ıaǵnı qazaqtyń tas kitábinen keltirelik.
Birinshiden Tamǵalydaǵy tastarda qola dáýirindegi arıılerdiń qosaıaqty arbasy salynǵan eken. Iaǵnı «bizdi tanysyn» degenderi. Ekinshiden, bul tastarda Shyńǵys hannyń taraq tańbasy degen úsh asha aıyr tańba, alǵashqy qazaqtardyń jalaıyr tańbasy salynǵan. Adaıdaǵy Muńaldardyń tańbasy da osy úsh asha tańba. Tańbaly tastardan bul tańbanyń Aı Táńirin bildiretinin túsinemiz. Kún Táńiri bolsa, arhardyń keıpinde berilgen. Tórelerdiń urandarynyń «arhar» ekeni osydan bolǵan. Qıan men Núkúz Ergene qońǵa ketkende arhardyń izimen ketti degenderi, olardyń kúnniń artynan, ıaǵnı shyǵystan batysqa ketkenderin aıtyp tur. Qytaı derekteri Ferǵana ańǵaryn «Batys óńiri» dep ataıdy. Osymen qatar Tamǵalydaǵy tańbaly tastarda (ǵıbadathanada) quıryǵy shunaq ıt pen arhar janýarynyń Aı men Kúnniń sımvoldary ekenderi anyq kórsetilgen. Iaǵnı quıryǵy shunaq ıt – Aı, arhar –Kún. Osydan bizder qazaq mıfologıasyndaǵy Bórte sheneniń bóri emes, Bórte shunaq ıt ekenin túsinemiz. Al endi Bórte sheneniń jary degen Qýa Maral anyǵynda Qoımaral bolady. Ábilǵazy arhardyń ejelgi ataýynyń qoımaral bolǵanyn aıtady. Iaǵnı, «Qupıa shejiredegi» Bórte shene men Qoımaral anamyz eshqandaı da tarıhı tulǵalar emes, dala aýyz tarıhynyń derek berýindegi shejirelik tásilge saı aıtylǵan, qazaqtar tabynǵan Aı men Kúnniń sımvoldyq tulǵalary. Orystardyń ıttiń kúshigin «shenok» deıtinderi qazirgi maǵoldardyń tilindegi chıno-sheneden, ıaǵnı bóriden emes, qazaqtyń «shunaq» degeninen bolǵan. Shunaq degenimiz ıt ataýynyń bir sınonımi bolady. Óıtkeni, qazaqtar este joq erte zamannan beri, ıttiń quıryǵy uıyqtaǵanda tumsyǵyn basyp qalyp, atańa nálet bóriniń ıisin sezbeı qalmasyn dep, onyń quıryǵyn shaýyp tastaıtyn bolǵan. Sondyqtan da tańbaly tastardyń bárinde dese bolady, tóbetimiz quıryqsyz salynǵan. Tek tazy ıt qana qaıqy quıryqty kórsetilgen. Mataılardyń «bóri» tańba dep júrgen, birde qaıqy quıryqty, birde shunaq quıryq janýardy beınelegen tańbalary anyǵynda arıılerdiń «ıt» tańbasy. Tańbaly tastarda bóriniń sýreti eshqashan da qaıqy, shunaq quıryq bolyp salynbaǵan. Ittiń quıryǵyn qaıqy qylyp arııler qasqyrdan aıyrý úshin salǵan. Qasqyr tómen salaqtaǵan tik quıryqty retinde salynatyn bolǵan. Mine, «Qupıa shejireniń» basyndaǵy Bórte shene men Qýa Maral degen keıpkerler qazaqtardyń tabynǵan Aıy men Kúni bolady. Qashaǵan jyraýdyń: «Shyńǵys han týdy arhardan» degeni, Shyńǵys han arhar janýarynyń Kún Táńiriniń sımvoly ekenin bilgen, sondyqtan onyń urpaqtary «Arhar» uranyn alǵan. Merkitter Bórteni urlap áketkende, Shyńǵys han qymyzdy tógip Kún Táńirine qurban etken.
Shyńǵys hannyń adaı ekeniniń kóptegen mıfologıalyq, fólklorlyq, shejirelik, genetıkalyq, tańbalyq dálelderi bar. Máselen, Shyńǵys han baıaýyttarǵa, ıaǵnı Baıulyna «ýteký» degen ataq bergen. Ýteký degenimiz «ateke», ǵylymda «otok» – ata rý degendi bildiredi. Keıbir dym bilmester: «Shyńǵys han qaıda, adaı qaıda?» dep, Maǵol ústirti men Mańǵystaýdyń arasynyń jer men kóktiń arasyndaı ekenin aıtady. Kezinde halyqtardyń uly kóshi boldy, Túrik qaǵanattarynyń alaı-dúleı zamandary boldy, Shyńǵys hannyń alamandyǵy boldy, osydan keıin Altaıdaǵy taıpalar Edil, Jaıyq, Kaspııdiń jaǵalaýynan biraq shyqty. Dneprdegi taıpalar Orta Azıaǵa keldi. Belgili túrkitanýshy Sársen Amanjolov aǵamyzdyń aıtqanynda Alshyndar, sonyń ishinde Adaı da bar, Altaı taýlarynan aýǵan. Kezindegi Naıman memleketin Adaılar da qurysqan, sondyqtan da naımandar bılegen jerlerde, ıaǵnı Tarbaǵataı, Altaıdan bastap Hangaıǵa deıingi jer ataýlarynda Adaılardyń izi qalǵan. Máselen, qazirgi Altaı halqy deıtin Telengıtterde, ıaǵnı burynǵy Jalaıyrdyń quramynda bolǵandarda «Ma-Adaı qara» jyry bar. Osy jyrda:
&
