Aldaǵy 2-3 jyl kóleminde elimizde eleýli ózgerister oryn almaq. Buǵan basty dálel – Nursultan Nazarbaevtyń «Biz latyn álipbıine kóshe bastaımyz» degen sózderi.
Elbasynyń aıtýynsha, biz osy jyldyń sońyna deıin latyn álipbıine kóshemiz, demek, 2018 jyldan bastap barsha oqýlyqtar, jazýlar latyn grafıkasynda jazylady. Bir ǵasyrǵa jýyq kırıllısany paıdalanǵan jurtshylyq bul úrdiske qalaısha úırenisedi eken? Sonymen qatar, latyn álipbıine kóshýdegi basty maqsat ne? Osy suraqtar tóńireginde Nursultan Nazarbaev atalmysh máselege jaýapty etip taǵaıyndaǵan A.Baıtursynuly atyndaǵy til bilimi ınstıtýtynyń dırektory Erden Qajybek myrzadan «Qamshy» aqparattyq agenttiginiń tilshisi suhbattasyp, bul jańashyldyqtyń mán-jaıyn egjeı-tegjeıli surastyryp bildi.
– Erden myrza, Elbasymyz «Biz latyn álipbıine kóshýdi bastaımyz» dep buıryq berdi. Bul keshe ǵana qozǵalǵan másele emes birneshe jyldar boıy kóterilip kele jatqan usynys. Osyǵan baılanysty óz pikirińizdi aıtsańyz. Jalpy, latyn álipbıiniń úrdisi qalyptasty ma? Halyq latyn álipbıine kóshýge daıyn ba?
– Bul – bizdiń ulttyq múddege arnalǵan keremet baǵdarlama. Degenmen, jalpy alǵanda, jurtshylyq kırıll, ıaǵnı orys álipbıine úırenip ketken. Biraq biz mańyzdy bir máselege kóńil bólmeı kelemiz. Ol – saýatty, qate jibermeı jazý máselesi. Al, qazirgi gazet-jýrnaldardy alsańyz, orfografıalyq normalardyń saqtalmaýy, qateler degen órip júr – ony moıyndaý kerek. Mysaly, «Aıqyn» shekara dep jazsa, «Egemen» shegara dep jazady. Osy syndy qateler óte kóp. Bizdiń memlekettegi klasıkalyq úlken basylymdar osyndaı qatelikterdi jiberedi, tipti, ár jýrnalısiń ózindik jazý prınsıpteri bar. Ǵylym bekitken erejeler bólek, al ár aqynnyń, ár jýrnalısiń, ár jazýshynyń jazý tili múldem bólek. Bul durys emes, belgili bir júıe qalyptasý kerek, birdeı orfografıalyq norma bolýy tıis jáne ol saqtalýy shart. Bul – óte úlken másele. Shetelde bir gazetti alyp, kez kelgen maqalasyn oqysańyz jáne sol jerden bir qate tabylsa, ony búkil el bolyp talqylaıdy, sol qateni úlken min etip kórsetedi. Al, bizde saýatsyz jazý, erejelerdi saqtamaý ádetke aınalǵan. Nege? Sebebi, bizdiń álipbıimiz «mal qora» sekildi. Meni qatty aıtty dersizder, degenmen muny da moıyndaý kerek. Tilimizdegi tól dybystardyń sany 26-28, al áripterimizdiń sany 42, eki ese kóp. Kırıllısany 30 jyldardyń aıaǵy men 40 jyldardyń basynda qabyldaǵan kezinde elimiz óte qıyn jaǵdaıda bolǵan. Orfografıaǵa da, orfoepıaǵa da saýatty búkil adamdardy qurtyp, joǵary jaqtan kırıllısany buıryqpen kúshtep engizgen bolatyn. Qazaq tiline esh qatysy joq, bizdiń tabıǵatymyzǵa jat áripterdi kirgize saldy. Sol bir orys álipbıiniń negizinde qazaq tili álipbıiniń 20-30 shaqty nusqasyn jasap berdi. Mysaly, biz bashqurtpen, noǵaılarmen sóıleskende tilimizde eshqandaı da aıyrmashylyq joq, bir-birimizdi ońaı túsinise alamyz, biraq bir-birimizdiń kitaptarymyzdy oqı almaımyz. Sebebi, bizdiń álipbı orys álipbıi negizinde jasalǵan. Qazaq tilinde bir ǵana dybysty beretin áripter kırıllısada eki-úsh tańbamen tańbalanady.
– Biz latyn álipbıine kóshemiz be álde oralamyz ba?
– Kezinde búkil halyq bir álipbıdi qoldanatyn, ol – tóte jazý, ıaǵnı arab álipbıiniń negizinde jasalǵan. Ony bizde eń alǵash qurastyrǵan Ahmet Baıtursynuly bolatyn. Árıne, birshama usaq-túıek aıyrmashylyqtar boldy ózge tilderden. Búkil túrki halyqtarynyń ishinde álipbıdiń eń yńǵaılysy, eń qolaılysy qazaqtarda bolatyn. Keıinnen latyn álipbıine kóshtik. Sol kezeńde latyn álipbıine kóshýdi eń alǵash ázirbaıjan men qazaq halqynyń zıalylary bastaǵan. Bul – Túrkıanyń ınısıatıvasy emes. Búkil túrki halyqtar jınalyp, Bakýde úlken konferensıa ótkizip, latyn álipbıine kóshýdi daýysqa salyp, sol jerde sheshim qabyldaǵan. Sodan keıin Túrkıa halqy baýyrlarymyzdan aıyrylmaıyq dep, olar da latynǵa kóshken. Al, bizdi 10 jyldan keıin kırıllısaǵa aýdaryp jiberdi. Qazir halyq kırıllısaǵa eti úırenip ketkenmen, bul álipbı múlde qolaıly emes. Qazaq halqy, ásirese, jastary qazaq tilinde bir mátindi oqysa, aksentpen oqıdy. Sonymen qatar, artyq tańbalar óte kóp. Mysaly, qazaq mátininde orys tilindegi sóz kezdesse, ony orysshada qalaı jazý kerek, dál solaı jazamyz, oqylý normasyna saı oqımyz. Al, qazaqtyń sózderi olaı aıtýǵa kelmeıdi. Osydan baryp aıtylý artıkýlıasıasy, qazaq áripteriniń dybystalýy buzylady. Sondyqtan da bul – latyn álipbıine kóshý emes, oǵan qaıtadan oralý.
– Onyń endigi kezektegi nusqasy qandaı bolmaq? 20 ǵasyrdyń basyndaǵy latyn álipbıi negizinde me álde jańasha nusqada jasalady ma?
– Ol kezden beri birshama ýaqyt ótti. Sol zamanda latyn álipbıin jasaǵanda búkil túrki halyqtary bir-birimen ózara kelisimge kelip, ortaq túrik álipbıin jasaý máselesin qozǵaǵan jáne sonyń negizinde jasalǵan. Al qazirgi tańda ne sebepti latyn álipbıine kóshý máselesi kóterilip otyr? Sebebi, qazaq tili – túrki tilderiniń ishindegi eń negizgisi, eń baı til. Ózimizdiń baýyrlas eldermen túsinise alatyn jáne bir-birimizdiń jazǵanymyzdy oqı alatyndaı bolýymyz kerek. Latyn álipbıin jasaý – ǵylymı problema emes, óte ońaı qubylys bolmaq. Til bilimi ınstıtýtyna tapsyrma berildi, birneshe úlken monografıalyq eńbekterdi zerttep, jańa álipbıdi jasaý qıyn jumystar emes. Biraq, biz osy ýaqytqa deıin latyn álipbıine kóshpeı otyrdyq. Nege? Sebebi, qasymyzda úlken kórshimiz otyr. Elimizdegi jaǵdaılardy azdap retke keltirip, asyǵystyq jasamaı, ekonomıkamyzdy biraz kóterip baryp kolǵa alý kerektigin túsindik. Jan-jaqty elimizdi nyǵaıtyp, halyqaralyq dárejede ornymyzdy qadap belgilep alý qajet boldy. Mundaı úlken keleli máselede asyǵystyq jasaýǵa bolmaıdy.
Suhbattasqan: Nazerke Labıhan
