N.Nazarbaevtyń qazaq tilin latyn grafıkasyna kóshirý týraly bastamasyna baılanysty reseılik BAQ ókilderi de osy máselege qatysty óz pikirlerin bildirýden jasqanyp qalǵan joq. Osy oraıda Qamshy aqparat agenttigi reseıdiń birqatar portaldary jarıalaǵan latyn grafıkasyna baılanysty mamandardyń pikirlerine sholýdy usynady.
«Qazaq eliniń latyn qarpine kóshýdegi basty maqsaty- basqa da postkeńestik Ázirbaıjan, Ózbekstan respýblıkalary sekildi buryńǵy metropolıa- Reseıden barlyq maǵynada alystaý»-dep jazady riafan.ru.
Reseıdegi opozısıalyq basylymdardyń jazýynsha, latynǵa kóshý - Máskeýdiń halyqaralyq arenadaǵy agressıvtiligine qarsy aldyn-ala qorǵaný áreketi. Mamandardyń pikirinshe, buryńǵy sovettik Shyǵys elderi Túrkıaǵa qaraı oıysýda.
Qazaqstannyń Túrkıaǵa qaraı jaqyndaýy zańdy qubylys bolǵanmen, Reseımen aradyǵy baılanystyń úzilý ıdeıasyna tosqaýyl bolatyn, qarsylyq tanytatyn qarsylastar da bar.
«Fergana.rý» portalynyń bas redaktory, jýrnalıs, fılolog Danııl Kıslov qazaq latyndandyrýshylaryn «ózbekterdiń qateligin» jibermeýge shaqyrady.
Ózbekstandaǵy 1993 jyly bastalǵan latyndandyrý prosesi óz máresine jetpeı, tipti bul posessti engizý eki ret qolǵa alynyp, báribir de tıisti nátıje bere almaǵan.
2017 jylǵy jaǵdaıda Ózbekstanda tek bilim júıesi men is qaǵazdar júrgizý ǵana latyn tilinde júrgiziledi, al gazet, jýrnal, kitaptar áli kúnge deıin kırıllısada shyǵady. Barlyq BAQ kırıllısada habar taratyp, tipti jarnamanyń ózi de latyndana almaǵan.
Latyn tilinde bilim alatyn jastar keńestik kezeńde shyqqan ulttyq ádebıetti oqı almaıdy jáne túsinbeıdi. Al latyndy endi ǵana úırenip júrgen ekinshi býyn halyq is júrgizýde, úkimet organdarynyń jumystaryn júrgizýde úlken qıyndyqtarǵa kezigedi eken.
Qazaqstan men Qyrǵyzstanda turatyn etnıkalyq ózbekter ózderiniń Ózbekstandaǵy baýyrlastarynyń tilderin túsinbeıdi.
Kıslovtyń pikirinshe, mundaı jaǵdaı Qazaqstandy da kútip tur.
«Qazaqstandaǵy latyndandyrý – orys tiline de, Qazaqstan men Reseı arasyndaǵy saıası odaqqa da esh qatysy joq. Bul –eshqandaı da órkenıettik jol emes. Bul –tyǵyryqqa tirelý. Bul- barlyq ultty ıntellektýaldy regressıaǵa ákeletin úlken mólsherdegi energıa men kúshtiń bosqa sarqylýy, dalaǵa ketýi».
Árıne, postkeńestik keńistikte latyndandyrýǵa baılanysty sátti oryndalǵan tájirıbe mysaly da joq emes. Oǵan biz Ázirbaıjandy mysalǵa keltire alamyz. Úlken qarjy men jospardy birtindep júzege asyrýdaǵy parasattylyq arqasynda latyndandyrý prosesi bul elde sátti júzege asty. Deıturǵanmen, onyń kemshilikteri de joq emes. Qoǵam kitap oqýdan qalyp barady deıdi mamandar.
Osy máselege baılanysty «Lenta.rý»-da óz pikirin usyndy.
«Qazaqstandyq lıder ne sebepti latyndandyrý týraly endi aıta bastady?» -dep jazady portal. Shynaıy ekonomıkalyq modernızasıalandyrýdy Qazaqstan jasaı alǵan joq. Birinshi besjyldyq ındýstrıalızasıasy nátıjelerin Nazarbaevtiń ózi synǵa aldy, soǵan qaramastan elde besinshi besjyldyq jarıalanyp jatyr. «Osyndaı jaǵdaıda latyndandyrý prosesi asa qajetti sekildi» -deıdi portal E.Qarınniń sózine silteme jasaı otyryp.
«Qazaqstan ıdeologtary latyn grafıkasyna kóshýde keńestik tájirıbeni qoldanbaq».
Memleket ıntellıgensıasynyń basym kópshiligi latyndandyrýdy Reseıdiń mádenıet keńistiginen shyǵýdaǵy sımvolızmi dep esepteıdi.
«Latynǵa kóshýde de keńestik ıdeologıalyq sqemalarǵa súıený-osy jaǵdaıdaǵy naǵyz ıronıa »- deıdi portal.
«Sózben, tilmen tikeleı jumys isteıtin ádbıetshiler kórshileriniń ótkergen tájirıbelerin esepke ala otyra, Qazaqstan prezıdentine ashyq hat jazyp, onda latynǵa kóshý kezinde bolashaqta jas býyn tarıhtan, dástúrden ajyrap qalý qaýpi bar ekenin aıtqan».
«Qazaqstan latyn grafıkasyna kóshý barysynda birqatar problmalarmen betpe-bet keletini anyq»- deıdi reseılik portal.
Birinshiden, kóp mólsherdegi qarjy shyǵyny: mıllıonnan bastap mıllıardqa deıingi kólemde. Ekinshiden, qazaq tilin qoldanýshylar úshin latynǵa kóshý qıynǵa soǵady: oqý jyldamdyǵynyń tómendeýi, oqyp otyrǵan mátinniń maǵynasyn túsinýge de aýyrlyq keltiredi. Osy oraıda, bul eldiń ıntellektýaldylyǵyna áser etpeı qoımaıdy».
«Jazba tiliniń ózgerýi tek qazaq qoǵamyna, onyń qazaq tildi bóligine ǵana áser etedi. Reseıdiń resmı ókilderi men tulǵalary bul máselege baılanysty óz pikirlerin bildirgen joq. Alaıda Qazaqstan sheneýnikteri til reformasy Astana men Máskeý qarym-qatynasyna eshqandaı syzat túspeıtinin aıtyp sendirýde».
«Qazaqstan úkimeti 80-90 jylǵy eski ıdeologıalyq suraqty nege qaıta silekeıletip otyr? Asylynda, memlekette budan ózge mobılızasıalyq joba da, jospar da joq syńaıly...» dep portal óziniń pikirin bildirdi.
Taıaý Shyǵys Instıtýtynyń prezıdenti E.Satanovksııdiń Reseıdiń federaldy jańalyqtar agenttigine bergen suhbatynda latyndandyrýǵa baılanysty pikirin bylaı bildirgen:
«Bul máseleniń shyǵystanýǵa eshqandaı da qatysy joq. Qazaqstannyń bolashaǵy orys tilinde emes, orys tilimen baılanys úziledi»- deıdi.
Shyǵystanýshynyń aıtýynsha, bul -Qazaqstan Túrkıamen jaqyndaspaqshy degen sóz emes. «Latynǵa kóshý Qazaqstandy modernızasıalaıtyny ras» -deıdi maman.
«Bul Túrkıaǵa baǵyttalǵan áreket emes, latynǵa baǵyttalǵan áreket. Osy jazýdy qoldanatyn álem elderine jaqyndaý degen sóz. Búgin Qazaqstan bizge qaraǵanda ǵylymı eńbekteri áldeqaıda kóp shyǵatyn elge aınalǵan. Munaı, gaz Qazaqstanda jeterlik. Qazaqstanda orys tilinde bilim alýda belgili-bir perspektıvtilik joq. Sondyqtan bul absolútti zańdy qubylys»-deıdi Evgenıı Satanovskıı.
Reseılik BAQ-ta aıtylyp jatqan «Nazarbaev maqalasy» týraly áńgimeniń reaksıasy negizinen osyǵan saıady. Qazaqstan Prezıdenti Nazarbaev birneshe jyl buryn Qazaqstan ataýyn «Qazaq eli» dep ózgertý týraly bastama kótergen kezde de, ony teriskeıdegi kórshimiz qatty talqylap, tipti eldiń ataýyn ózgertpeý týraly petısıa uıymdastyrǵan edi.
Reseılik BAQ bul joly da Qazaqstanda bolatyn reformalarǵa ózderiniń qarsylyqtaryn bildirip, túrli keri túsinikke jeteleıtin úgit jasasa da, eldiń irgeli ınstıtýttary Qazaq eliniń qazirgi qadamdary, bolashaqqa betburysy jóninen «rýhanı jańarýǵa» múddeli ekenin, oǵan tolyqtaı quqyly ekenin májbúrli túrde moıyndap otyr.
Demek, Reseı qansha jerden teris pikir bildirip, Qazaqstannyń latyn grafıkasyna ótýin qalamasa da, osyǵan kónedi.
Nazerke Musa
