Qazaqstan Jazýshylar Odaǵy Basqarmasy Sekretarıatynyń sheshimimen taǵaıyndalǵan Halyqaralyq «Alash» ádebı syılyǵy Qytaıda turatyn qandasymyz belgili jazýshy, tarıhshy-ǵalym, memleket jáne qoǵam qaıratkeri Sultan Ramazanuly Janbolatovqa  da berilgenin habarlaǵan edik.

Bul mártebeli syılyqty sheteldegi bes mıllıon qandastardan bes-aq kisi ıelengen. Olar – Halıfa Altaı, Qajyǵumar Shabdanuly, Hasen Oraltaı, Ǵalym Qalıbekuly jáne Dúken Másimhan. Osy oraıda oqyrman qaýymǵa Sultan Janbolattyń shyǵarmashyl eńbek jolyn tanystyra ketkendi jón kórdik.

Profesor, jazýshy, QHR belgili memleket jáne qoǵam qaıratkeri, ǵalym Sultan Janbolatov qazirgi tańda QHR-dyń Úrimji qalasynda turady.

Sultan Ramazanuly Janbolatov 1936 jyly QHR Tarbaǵataı aımaǵy Shaǵantoǵaı aýdanynda dúnıege kelgen. 1956 jyly Shyńjań ınstıtýtynyń fızıka-matematıka fakúltetin taýysyp, fakúltettiń fızıka kafedrasyna oqytýshylyqqa ornalasady. 1957 jyldan 1961 jylǵa deıin Jılın ýnıversıtetiniń fızıka fakúltetinde radıo-elektronıka mamandyǵyn oqıdy. Oqýyn bitirgen soń Shyńjań ýnıversıtetiniń fızıka fakúltetine oqytýshylyqqa qaıta oralady. Janbolatov osydan 1986 jylǵa deıin 25 jyl osy orynda oqytý jáne zertteýmen aınalysady. Arada kafedra meńgerýshisi, dosent (1982 jyldan), dekan (1982 jyldan) jáne Shyńjań ýnıversıtetiniń prorektory (1983 jyldan)  bolady. 1986-1996 jyldary SHUAR Oqý-aǵartý ko­mıteti tóraǵasynyń (SHUAR Bi­lim mınıstriniń) orynbasary mindetin atqaryp oǵan qosa ózge (1988 jyly Oqý-aǵartýdy zertteý ınstıtýtynyń dosenti, keıinnen Úrimji kásibı ýnıversıtetiniń profesory, JOO-larda bilim berýdi zerdeleý ınstıtýtynyń dırektory hám aǵa zertteýshisi, t.b.) qyzmetterdi óteıdi. 1993-2003 jyldary 8-shi jáne 9-shy ret shaqyrylǵan Memlekettik Halyq Quryltaıynyń (Parla­ment) depýtaty, onyń Ult isteri Komısıasynyń mú­she­si bolyp, sodan zeınetke shyǵady. 2005 jyly Dúnıe­júzi qazaqtarynyń İV qu­ryl­taıynda Dúnıejúzi Qa­­zaq­tary Qaýymdastyǵy Tór­alqa­syna múshe bolyp saılanady.

  Qazirge deıin Sultekeń SHUAR teleýnıversıteti men Úrimji kásibı ýnıversıtetteriniń profesory, Qazaqstandaǵy Muh­tar Áýezov atyndaǵy Semeı ýnıversıteti men L.N.Gýmılev atyndaǵy Eýrazıa ulttyq ýnı­versıtetteriniń qur­metti profes­sory. Qytaı Jazýshylar Qoǵamynyń, Qazaqstan Jazýshylar Odaǵynyń, SHUAR jazýshylar qoǵamynyń jáne  Qytaı ǵylym taratýshy jazýshylar qoǵamynyń múshesi. S. Janbolatovtyń eńbekteri men esimi «Qazaqstan ulttyq ensıklopedıasyna», «Qytaı daryndylaryna», «Shyǵys perzentterine», «Ǵylymdaǵy qytaılyqtarǵa» t.b. kitaptarǵa engen. Sońǵy 50 jyldan beri sińirgen eńbekteri úshin «Ǵylym-tehnıkalyq progeres» (1985 jyly), birishi dárejeli «Tótenshe úlesi bar jas-ortajas maman» (1990 jyly), t.b. syılyqtaryna qosa, 2004 jyly Shyńjańnyń eń joǵary «Tán-SHan ádebıet pen óner» syılyǵyndaǵy «Úles» syılyǵymen marapattalǵan.

Sultan Janbolatov 1980 jyldardan keıin qoǵamdyq jumystarǵa belsene atsalysa bastaıdy. Ol QHR Elektronıka qoǵamynyń bas alqa múshesi, QHR az ult jazýyndaǵy aqparattardy kompútermen óńdeý qoǵamynyń tóraǵasy, SHUAR Ǵylym jáne tehnıka qaýymdastyǵynyń turaqty jorasy, SHUAR JOO ǵylymı ataq­tar berý jónindegi atestattaý komısıasynyń tóraǵasyna orynbasar, t.b. qyzmetterge tartyldy. Ol qandaı bıik laýazymdy qyzmettiń tizginin ustsada, týǵan halqyna adal qyz­met etý degen jaýapty mindetti eshqashan da esinen shyǵarǵan emes. Atap aıtqanda, sol tusta ol az ult ­jastarynyń da jaratylystyq ǵylym salalary boıynsha jan-jaqty bilim alyp, zaman talabyna saı tirlik etýi úshin jaratylystyq ǵylymdar boıynsha Shyńjańdaǵy joǵary oqý ornyna qabyldana­tyn stýdentterdiń úles salma­ǵy­nyń artýyna muryndyq boldy. Sultan Jan­bolatovtyń osy eń­beginiń nátıjesinde, qazaqtyń qara kóz uldary men qyzdary qat mamandyqtar boıynsha da bilim alyp, zamanaýı ǵylym-teh­nı­kanyń nárinen sýsyndaı bastady.

Sultan Ramazanulynyń ýnıversıtettegi kezinde jasaǵan ǵylymı saladaǵy iz­denisinen týǵan «Kompúter prınsıpteri», «Jartylaı ótkiz­gishtik radıoqabyldaǵysh», «Mag­nıtofondy radıoqabyldaǵysh», «Kálkýlátor», t.b. ǵylymı-teh­nıkalyq saladaǵy kitaptary sol tustaǵy zamana suranysyn qanaǵattandyrǵan biregeı eńbekter edi. Sonymen birge, ol elektronıka salasyndaǵy mol biliminiń arqasynda, ózi basqarǵan 4 kisilik shaǵyn mamandar tobymen birge az ult tóte jazýlaryn kompúterge yńǵaılaý júıesin jasap, SHUAR-dyń «Ǵylym-tehnıkalyq progres» syılyǵyn enshiledi.

Sultan Janbolatov ǵalym, memleket jáne qoǵam qaıratkeri ǵana emes, qazaq ádebıetine olja salǵan asa daryndy sýretker-jazýshy. «Dombyra fızıkasy» syqyldy eńbekterimen qalamgerlik óńirge aralasyp júrgen ol ádebıettiń qaqpasyn 43 jasynda 1979 jyly «Arýaqtar ara­syn­da» atty povesimen ashty. Atalǵan povest taqyryptyq jańalyǵymen, janr­lyq sonylyǵymen, kórkemdik sheberligimen jarıalana salyp-aq SHUAR-dyń «Birinshi dárejeli ádebı syılyǵyn» enshiledi. Óıt­keni, Sultan Ramazanuly osy shy­ǵarmasymen Shyńjań qazaq ádebıetindegi bir aıtýly aq­tań­daqtyń ornyn toltyrdy. Ol – fan­tastıkalyq proza janry bolatyn. Sultan Janbolatovtyń ǵy­lymı-fantastıkalyq shy­ǵar­malarynyń jınaǵy 1985 jyly «Has saqtar» degen atpen Beıjińdegi «Ulttar bas­pasynan» jaryq kórdi.

Osydan keıin Sultan Jan­bolatov jazýshy retinde on­da­ǵy qazaq, han, uıǵyr oqyr­man­da­rynyń izdep júrip oqıtyn qalamgerine aınaldy. Árıne, odan keıin de jazýshy qalamynan talaı povester men áńgimelerdiń oqyrman júregine jol tartqany belgili. Degenmen, qalamger re­tinde Sultan Janbolatovtyń áde­bıettegi as­qar bıigi – «Úısin hıkaıasy» trı­lo­gıasy. Trılogıa jeke-jeke «Eljaý Kúnbı», «Sanshora Kún­bı», «Ońǵaı Kúnbı» atty bólimderden turady. Bul trılogıa 1994 jyldan jaryq kóre bastady. Artynsha bul kesek týyndy QHR Memlekettik kitap syılyǵyna ıe boldy. Sondaı-aq, elimizdiń HH ǵasyrdaǵy «Qazaqtyń 100 romany» atty baǵ­darlamasyna da engizildi. «Úısin hıkaıasy» trılogıasynda jazýshy tarıhı derekterdi molynan paıdalanǵan. Munda avtor Qytaıdyń senimdi  muraǵattarymen, tarıhı jazbalarymen ǵana shektelmeı, sonymen birge, grek, arab, parsy tilderindegi tarıhı materıaldardy da molynan paıdalanǵany shyǵarmanyń ón boıynan aıqyn kóriledi.

Sultan Ramazanulynyń bu­dan ózge, ár jyldary jaryq kórgen «Talastaǵy jantalas», «Atlah-Talas shaıqasy» sekildi povesteri men romandary, segiz tomdyq ǵy­lymı-zertteýler toptamasy, sondaı-aq, ocherk, áńgime jınaqtary oqyrmanǵa etene tanys. 2008 jyldan beri onyń «Biz» atty avtobıografıalyq trılogıasy oqyrmanǵa jol tartqan bolatyn. Ol da «Es kirý», «Es shyǵý», «Es jıý» atty romandardan turatyn, avtordyń ómir jolynyń oraıynda tutas HH ǵasyrdaǵy Qytaı eliniń, dálirek aıtqanda, ondaǵy qandastarymyzdyń tynys-tirshiligin qamtyp jatqan irgeli týyndy. Bul trılogıa Beıjindegi «Ulttar» baspasynyń demeýimen Qazaqstanda da jaryq kórdi. Ana jyly «Ejelgi ulys tarıhy» («Úısinnama») at­ty monografıasy (kitaby) da Dúnıejúzi qazaqtarynyń qaýymdastyǵy tarapynan jaryq kórgen bolatyn. Bul ertedegi Úısin memleketiniń tarıhyn baıandaǵan ǵylymı eńbek. Jýyqta Sultannyń «Qazaq tarıhynan saýat» atty, tarıh áleminiń sońǵy jańalyqtary men Shyǵys (sonyń ishinde Qytaı) tarıhnamalaryndaǵy derekter siresken kitaby Dúnıejúzi Qazaqtarynyń  besinshi Quryltaıy ǵarapasynda oqyrman qolyna tıgeli tur.

Sultan Ramazanulynyń aıtpaı ketýge bolmaıtyn taǵy bir eleýli eńbegi – Qazaqstan men Qytaı elderi arasyndaǵy dos­tyqty, ózara túsinistikti ny­ǵaıtý jolyndaǵy tynymsyz izdenisi. Sultekeń­niń bul baǵyttaǵy eńbekteri de elen­­­beı qalǵan joq. Ol 2001 jyly Elbasynyń Jarlyǵymen «Qazaqstannyń Táýelsizdigine 10 jyl» merekelik medalimen, 2007 jyly «Dostyq» ordenimen, 2015 jyly «Qazaqstan Konstıtýsıasyna 20 jyl» jáne «Qazaq handyǵynyń 550 jyldyǵy» es­telik medaldarymen marapattaldy. Sondaı-aq, ótken jyly Sultan Ramazanuly QR Ulttyq Ǵylym akademıasynyń prezıdenti, akademık M.Jurynovtyń «Qazaq ǵylymyna qosqan zor úlesi úshin» gramotasymen (alǵys hatymen) marapattaldy.

Sultan Janbolatovtyń ǵy­lym, bilim, ádebıet salasynda qol jetkizgen jetistikteri ár jyldary QHR ókimeti tarapynan laıyqty baǵasyn alyp otyrdy.

Seksenniń seńgirine entikpeı kóterilgen Sultan Ramazanuly áli de tynymsyz eńbek pen tereń izdenistiń ústinde. «Jazarymdy jazdym, boldym» dep qarap otyrmaı, shyǵarmalarynyń 20 tomdyq jınaǵyn rettep baspaǵa usynǵan eken. Bul 20 tomdyq ústegi jyldyń jazynda jaryq kórmek.

Ultynyń baqyty úshin jaralyp, ultynyń namysy úshin qa­jy­maı eńbek etip, tutas ǵu­myryn ultynyń rýhanı túleýi men jańǵyrýyna arnap kele jatqan ultynyń eki elge birdeı abyroıly da adal uly, Alash jurtynyń aıaýly aqsaqaly – Sultan Ramazanulyna endi ómir boıǵy beınetińizdiń zeınetin uzaq jyldar jeýge jazsyn degen tilek aıtamyz!