(“Qazaq eli – 550 jyl” shyǵarmashylyq báıgesine)

(Jalǵasy, basy muna)

9) VII ǵ. Iran eli musylmandyqqa ótti jáne musylman áskeri Zakavkazege jetti, Hazar Qaǵanaty  yǵysýǵa májbúr boldy. Hazar Qaǵanaty men Halıfat shekarasy kázirgi Kavkaz jotasy boldy (osy jerden Azov teńizine deıin Hazar Qaǵanatynda qaldy, astanasy Amal qalasyna kóshirildi Kýban (Quman) ózeni boıyndaǵy Amal qalasyna kóshirildi (kázirgi Hanskaıa stansıasy)). Hazar taıpalary negizinen ornynda qaldy, olar Azarbaıjan halqyn qalyptastyra bastady (Hajarı nemese Hazarı).

Zakavkazedegi Qazaqtar úshke bólinip qaldy: 1) Tbılısı aımaǵyndaǵy baskıim túsine baılanysty Qarapapah delingenderi musylmandyqqa ótip, Jýrzan (Grýzın) men Abhaz elderin bıledi (bir toby XI ǵ. Kıev knázdigine qonys aýdaryp tarıhta Chernoklobýkı dep jazyldy, al ekinshi toby XII ǵ. Orta Azıaǵa oralyp Qaraqalpaq halqyn qalyptastyrdy). 2) Qazaqtardyń musylman dindi ekinshi bóligi, X ǵ. astanasy Qazaq qalasy bolǵan jeke memleket ornatty (kórshileri Jıdan patshalyǵy men hrıstıan dindi Qumyq halqy). Osy Qazaqtar XII ǵ. Daǵystan aýmaǵyna yǵysyp, ondaǵy katolık dindi Avar Nýsaldigi ornyna  musylman dindi Qazaq-Qumyq handyǵyn ornatty. Daǵystan men úlken Kavkazǵa Islam dinin osy musylman Qazaqtar jetkizgen. Stalın saıasaty Qazaq-Qumyq ataýyn Qazyqumyq dep, al «Qazaq Qumyqlary» ataýyn «Qaıdaq Qumyqlary» etip ózgertip qalyptastyrdy. 3) Qazaqtardyń eski senimdegi negizgi úshinshi bóligi Kolhıda jazyǵynda otyrdy. X ǵ. musylman Qazaqtar men osy Qazaqtar arasynda dinsiz Alandar (urpaqtary Balqar, Qarashaı men Osetınderdiń Dıgor bóligi) men túbi arab Shemar hrıstıandary otyrdy. Shemarlardyń sózge júırigin Sheshen (Chechen), taýdy úńgip úı salatynyn  Úńgúsh (Ingýsh), asa aılalysyn Ákki (Akkınsy) degen sol Qazaqtar bolar. Qazaqtardyń Qara teńiz jaǵynda Iron (osetınderdiń Iron bóligi) men Sybandar otyrǵan.

Zakavkazelik Qazaq halqy Naıman, Jalaıyr, Qońyrat, Úısún, Arǵyn taıpalarynan quralǵanyn XIV ǵ.  Lıtva Kazaktary jaıly derek kórsetedi. Kavkaz-Qarateńiz aımaǵyndaǵy Alban-Syban-Berish-SHerkesh-Adaı-Tama-Mańǵy-Tatar-Arys-Syıbór taıpalary ózderin Qazaq demegen. Óıtkeni olar bul aımaqqa Quńzaq pen Qazaq ataýlary joq zamandarda ornyqty. Saq halqynyń Alban men Syban taıpalary Sakalban (Sakalıba) jáne Saksyban (Shahsevan) delingen (kázirgi Albanıa eli belgili jáne Svan kóli Armenıada, Grýzıadaǵy Svan ulty men Azarbaıjandyq  Shahsevan toby).

Júndi halqynyń arǵy túbi Arys halqynan bolǵandyqtan, olardyń janama ataýynyń biri Arys bolǵandaı. Qyrym aımaǵyna ornyqqan osy Arys halqy ataýy grekter yqpalymen Aors bolyp tarıhqa endi (negizi Aryn, Geraı, Oshaq, Shek, Taban nemese keıin Arǵyn, Kereı, Oshaqty, Shekti, Tabyn dep atalǵan taıpalar tárizdi). Osy aımaqqa keıinirek kelgen qazaqtar yqpalymen Aors ataýy Orys bolyp ózgerdi, Úzdershe (gýz) ol Ýrýs bolǵandyqtan tarıhqa Rýs ataýymen endi.

Adaı taıpasy ataýy Ońtústik Osetıada saqtalǵan (Jýjandar zamanynda kelgen). Tama taıpasy Vızantıa derekterinde Tama tarha delingen patshalyq ornatty (Tmýtarakan knázdigi). Qarapapah quramyndaǵy Kópúı tobynda Mańǵy men Tatar taıpalary boldy, Tatar taıpasy kázirgi Tatarlar, Mańǵy taıpasy Noǵaılar jáne Qaraqalpaqtyń basym bóligi. Syıbór taıpasy Jýjan ataýymen Grýzınderdi qalyptastyrdy, qalǵany Sıavýr ataýymen Armıandarǵa sińgen.

Quń halqynyń Ulan-Quman-Qabar taıpalary Quńzaq ataýy joq zamanda Kavkazǵa ornyqqandyqtan Balqar-Qarashaı-Qumyq-Qabardan jáne Osetın ulttaryn qalyptastyrdy. Quńzaq ataýy zamanynda Kavkazǵa ornyqqan Abar taıpasy Qunzaq ataýyn saqtap qaldy.

Saq (Skıf) halqy sebebimen Azov teńizi Saksy teńizi dep atalǵan, Saks taıpalary (German, Got) Evropa halyqtary qalyptasýynda sheshýshi oryn aldy («German» ataýy rımshe «naǵyz», al «Got» ataýy rımshe «jabaıy» degendi bildiredi). Qyrymda  Saks aýdany men Skıf kýrgandary bar, onda ózderin Saq deıtinderde bar. Saq halqynyń Úzik (Iazyg) taıpasy urpaǵy Gagaýz ulty (slavándardyń túrkishe sóıleıtin hrıstıan Úzderdi jaqtyrmaı «Káká Ýz» dep ataýynan). Saq halqynyń Bulǵar taıpasynan Bolgar men Orys halqy qalyptasty.

10) VII ǵ. Shyǵys Túrki Qaǵanaty Qytaı Imperıasyna baǵynǵan, Túrkiash dep atalǵan olar kóp uzamaı bostandyq alyp  Kók Túrki Qaǵanatyn ornatty. Osy Túrki Ashına toby VIII ǵ. basynda «On Aq tútin Qaǵanatynda» basyp alyp Túrgesh Qaǵanaty ornady, Túrkiash ataýy qazaq tili yqpalymen Túrkias boldy. Olar men Halıfat arasynda soǵystar boldy, 732-shi jyly musylman áskeri Qazaq dalasynada engeni kórsetilgen. Osylaısha Túrgesh Qaǵanatynda Islam dini ornyqty. Al 750-shi jyly Qytaı áskeri Tashkent qalasyn alyp, ákimdi óltirdi, ákimniń balasy Halıften kómek surady. Osy sebepti jáne Tarazdaǵy musylman garnızonyna kómektesýge Halıf ásker jiberdi. Kómekke kelgen arab áskerimen kúsheıgen Túrgesh Qaǵanaty Qytaı áskerin jeńdi (Talas shaıqasy). Osy jeńis nátıjesimen Islam dini Shyńjanǵada ornyqty. Kelgen musylman arabtar Dýlat pen Alban taıpalarynan qyz alyp Ramadan men Nókis taıpalaryn qalyptastyrdy. Osy asyl musylmandar aqylshysy bolǵan Qazaqtar búkil Qazaqstan men Sibir (Syıbór taıpasy ataýynan) aımaǵyna IX ǵ. deıin Islam dinin taratyp úlgerdi. Asyljik Málik ál-Qazaq (Seljýk Malık al-Gazı) bastaǵan Qazaqtar kórshi Aqúz (Oǵyz) halqyna X ǵ.  Islam dinin ornyqtyrdy. Islam dini tek kázirgi Mańǵolıa men Qytaı dalasyndaǵy Qazaqtarǵa jetpedi, olar Altyn Orda zamanyna deıin eski senimde qaldy.

Túrki Qaǵanatynda bılikke jaqyn taıpalar «Aq tútinder» dep, al jalpy halyq «Qara tútinder» dep sanalǵan, bul Quń Imperıasynan kele jatqan dástúr edi. Qarapaıym taıpalar men ulttar Qaralyq tobynan dep tanylǵan, arab derekterindegi osy «Qaralyq» ataýyn Reseı Imperıasy men Stalın saıasaty Qarlyq (Karlýk) taıpasy dep burmalady. Islam dini halyqty «aq» pen «qara» dep bólýdi joıdy, Túrkias ataýy «túrk» bóliginsiz qysqasha «Ys» bolyp ornyqty, memleket Qazaq Qaǵanaty dep ataldy (Qarlyq Qaǵanaty jáne Qımaq Qaǵanaty dep kórsetken Stalın tarıhshylary). Osy memlekettiń ońtústik aımaǵy IX ǵ. Qaraq Handyǵy (Qarahhanıdy) jáne Gaznevı Patshalyǵy dep ekige bólingen deıdi. Osy Qımaq-Qaraq-Gaz ataýlary túpnusqa jazbalarda «Qazaq» delingenin olardyń arabsha jazylýlary dáleldeıdi. «Aq tútinbiz» dep bilgen Shapyrash-Ys-Dýla taıpalary Islam dini yqpalymen Quń halqynan ekenin umytyp, ózderin Úısún tobynan dep sanap ketti (ejelgi «úısún jerinde» otyrǵandyqtan, kórshileri olardyda «úısúnder» dep ataǵandyqtan). Barlyq Qazaq rýlary tańbalaryndaǵy ań-qus beınesi Islam dini talabymen jansyz beınelerge aýysty (Rýnıkalyq jazbalardy túsinbeýimiz osy jaıǵa baılanysty). Oshaq jáne Shapyrash taıpalary «taz Qara» (Samuryq) tańbasyn «Tumarǵa» aýystyrdy.

Negizgi kúshi Qyrǵy taıpasy bolǵan VIII ǵ. memleket Úıqyr Qaǵanaty dep ataldy («Úıqyr» - «qyrǵy eli» maǵynasynda). Bılegen Ashına Túrkileri bolar, olardyń tiregi Qyrǵy taıpasy bolǵandyqtan qytaı jazbalary Qyrǵy eli depte kórsetken. Úıqyr men Qyrǵy bir taıpany bildiretinin túsinbeý, Úıqyr Qaǵanatyn IX ǵ. Qyrǵyz Qaǵanaty ydyratty degizdi. IX ǵ. Úıqyr Qaǵanatyn ydyratqan Shıbórashtyq Elbóri rýy bılegen Qypshaq eli (Amýr aımaǵynan keldi). Qyrǵylardyń  Shyńjan aımaǵyna yǵysqandary onda Úıqyr dep ataldy, ol aımaqta úısún men úzik  taıpalarynan qalyptasqan Úzbektildi musylman halyq otyrǵan edi. Osy halyq Úıqyr dep ataǵan qyrǵylar bılikti óz qoldaryna aldy, «Úıqyr» olardyń barshasyna ortaq halyqtyq ataýǵa aınaldy (salty men tili Úzbekke týys Uıǵyr halqy osylaı qalyptasty).

Qyrǵylardyń Baıkalǵa yǵysqany keıin Qyrǵyz dep ataldy, olar Túrki Ashına urpaǵy Manastyń bastaýymen Alataýǵa kelip Qyrǵyz ultyn qalyptastyrdy. Sibirge ketken Qyrǵylardan Bashqyr ulty qalyptasqan bolar (qazaq taıpalaryda bar quramynda). Hakas ataýy «naǵyz As», ne bolmasa jaman degen maǵynadaǵy orystyq «káká As» tárizdi, demek olar Úıqyr Qaǵanatyn bılegen Túrki Ashına tobynan qalyptasqan halyq.

11) Hazar Qaǵanaty bıligi IX ǵ. ortasynda Evreı qyzynan taraǵan Iýdaızm dindi áýletke ótti. Memleketti evreılik patsha bıledi, qaǵan oǵan tolyq táýeldi boldy. Jaldamaly áskeri Horezmdik musylman Arslar  taıpasy bolýy, Halıfatpen beıbit qatynas týdyrdy. Resmı «Hazar Qaǵanaty tarıhy» túgelge jýyq jalǵan ekenine Ál-Masýdıdiń «Shırvan men Ál-Bab tarıhy» dálel. Bul memleket Daǵystan men Volga aımaǵynda bolmaǵan, astanasy Derbent qalasy emes jáne quramyna Batys Qazaqstan kirmegen (demek Batys Qazaqstan aımaǵyn Oǵyzdar (Aqúz) mekendegeni jalǵan). Mańǵystaý aımaǵynda Ulan (Alan) taıpasynyń Aqqoıly men Qaraqoıly rýlary otyrǵan, olar Túrki Asyljiktermen (Seldjýk) birge XII ǵ. qonys aýdarǵan (Iran men Azarbaıjan aımaǵynda Aqqoıly men Qaraqoıly memleketteri bolǵany málim). Bul eki rý kázir Dýlat taıpasy quramynda bar, al Dýlat taıpasy ataýy tańdaýly Ulan taıpasynyń kósemi Dýla esiminen ekeni belgili.

X ǵ. Hazar Qaǵanatyna kórshi Uly Býlgarıa, uzyndyǵy Volgadan Vızantıa shekarasyna deıin, eni Qara teńizden Chýkotkaǵa deıin sozylǵan alyp memleket deıdi Ál-Masýdı jazbasy. Bıleýshi adamdardyń «Han Asúı Begi» ataýy, olardyń Asylúı urpaqtary ekenine kýá (Bolgarıa patshalary rýynyń Asen dep atalýyda sózimizge dálel). Uly Býlgarıada X ǵ.  Islam dini ornady, Han balasy hajylyqqa baryp keldi deıdi Ál-Masýdı (demek, «Voljskaıa Býlgarıa» memleketi men «Fadlan saıahaty» degenderi jalǵan).

X ǵ. sońynda Qıdandar (Quman nemese Naıman) yǵystyrǵan Qypshaq eli Qazaq handyǵyn (Karahanıd) jaýlap aldy, olar Iran men Oǵyzdy (Aqúz) shabýyldaı bastady (qaraqshyǵa janaza oqytpaıtyn Islam dini Qazaqtardy tonaý-joryqtarynan tyıǵan bolatyn, al eski senimdegi Qypshaq eli sol tonaýdy toqtatpaǵandar edi). Jańa kelgender Qazaq handyǵynan ary jatqan dala halqy  dep túsingen ırandyqtar sol dalany XI ǵ. «Deshti Qypshaq» dep jazbasyna endirdi (Volgadan Dneprge deıin sozylǵan dala eshqashan Deshti Qypshaq dep atalmaǵan, ony XIV ǵ. deıin Qumanıa dep atady).

12) Tbılısıı aımaǵyndaǵy Qarapapahtar XI ǵ. Grýzın patshasynan jeńildi, Syıbórastyq áýletter bılegen Rýs-Grýzın-Armıan odaǵy Ashındik áýletter bılegen Hazar Qaǵanaty men Uly Býlgarıany joıdy. Qarapapah, Arslar men Adaılardyń úlken bóligi XII ǵ. Volga arqyly Qazaqstanǵa jetip Qazaq Handyǵynyń batysyn basyp aldy (Kımaq Qaǵanaty degen aımaq). Adaılardyń musylman tobyn ertken Qarapapahtar Orta Azıaǵa ornyǵyp Qypshaqtardyń batysqa jyljýyn toqtatty, Adaılardyń negizgi bóligi Mańǵystaýǵa (teńizden Qarataýǵa deıingi aımaq) ornyqty, Arslar bolsa Adaılar men Qarapapahtar ortasyna jaıǵasty. Osynda otyrǵan Túrki Asyljikter (Túrki Seljik) qol astaryndaǵy Qazaq rýlaryn jáne keıbir Oǵyz rýlaryn ertip Anotolıa aımaǵyna ketti. Qazaqtardy onda Túrki Asyljikter sebepti Túrk dep atap ketti, Oǵyzdarda  ózderin Túrkimin degendikten Túrkimen ataýymen halyq bolyp qalyptasty. Oǵyztildi Arslar taıpasy keıinen Mańǵystaýdan Túrkimenstanǵa ketti (Tbılısıdegi Qarapapahtar Qazaq halqynan ekenin aıttyq, Qaraqalpaq tili Qazaq tiliniń dıalektisi dep tanylatyny sonyń dáleli).

Qarapapahtardyń ekinshi bir toptary men Hazar Qaǵanaty adamdary Kıev knázdigine ornyqty.  Uly Býlgarıanyń kázirgi Bolgarıa aımaǵyn XI ǵ. Vızantıa basyp aldy, Vızantıada tárbıelengen «Han Asúı Bekteri» kómegimen jańa Eparhıa (Orhıd Eparhıasy) ornyqty. Onyń shirkeý tili vızantıa men býlgar tilderiniń qospasy boldy jáne grek árpi qoldanyldy (ol bastapqyda Patsha saraıynyń tili boldy deıdi). Vızantıa quramynda bolǵan 170 jylda ondaǵy túrkitildi býlgar taıpalary hrıstıandyqqa kirgizildi, olar osy shirkeý tilindegi Bolgar halqy bolyp qalyptasty. Alǵashqy slaván halqy osylaı paıda boldy. Barlyq slaván halyqtarynda «eski Bolgar» tilin «shirkeýlik-slaván tili» dep ataıdy, óıtkeni olarda osy shirkeý tili kómegimen túrkitildi taıpalardan slavántildi halyqtarǵa aınalǵandar bolatyn (onyń biri Orys halqy).

Osy XI ǵ. Syıbóras áýletteri bılegen Rýs-Grýzın-Armıan odaǵy vızantıalyq dindegi Sarır memleketi ornyna katolık dindi Avar Nýsaldigin ornatty.

13) Kolhıda dalasyndaǵy Qazaqtardy Grýzın patshasy XII ǵ. qýǵynǵa ushyratty. Olardyń bir toby  musylman Qazaq patshalyǵyna qosyldy, ekinshi toby Alandarǵa quldyqqa tústi, úshinshi toby Armenıa taýlaryna baryp Armıan halqyna sińdi, qalǵan Qazaqtardyń negizgi bóligi kázirgi Ońtústik Reseı dalasyna ketti. Olar ondaǵy Býlgar, Býrtas taıpalaryn ishki Reseıge yǵysýǵa májbúr etti. Osy Qazaqtar Kıev knázdigin XII ǵ. joıdy, ondaǵy bıleýshi Bórik (Rúrık) áýleti ishki Reseı aımaǵynda jeke knázdikter ornatty.

Zakavkazeden Daǵystanǵa yǵysqan musylman Qazaq patshasy XII ǵ. hrıstıan Qumyqtar men Avar Nýsaldigin baǵyndyryp, onda Islam dindi Qazaq-Qumyq handyǵyn ornatty.

14) Shyńǵysqan ózi shyqqan Bórijigi rýy Shıbórashtyq ekenin jaqsy bildi, anasy men áıeli Asylúılik Qońyrat taıpasynan bolýyda onyń handyq huqyn kúsheıtti. Onyń esimi Temirshyń (Tımýshın), nege Shyńǵysqan ataýyn tańdaǵany belgisiz deıdi. Quń Imperıasyn bılegen áýlet Shyńúı dep ataldy jáne ol tek Asylúı taıpasynan saılanǵan. Shyńǵysqan ataýy durysynda Shyńasqan, maǵynasy «Shyń dárejeli jáne As taıpasynan shyqqan Han». Shyńǵysqanǵa qatty qarsylasqan XI ǵasyrdan Qazaq Handyǵyn (Karahanıd) bılegen Qypshaqtar. Olardyń basshy rýy Elbóri men Bórijigi rýy Shıbórashtyq edi. Onda nege olar jaýǵa aınaldy? Óıtkeni XIII ǵ. Qazaq Qaǵanatyn (Karahanıd) Horezm aımaǵynan shyqqan Túrki Ashına áýleti bıledi, olardyń analary Qypshaq elinen edi. Qypshaq halqy kúıeýbaldaryn qoldaǵanymen, arasynda Shyńǵysqanǵa týys ekenin umytpaǵandary boldy (Otyrar qaqpasyn jasyryn ashqandar). Shapyrash taıpasy «taz Qara» tańbasyn «Tumar» etkenimen, Shyńǵysqan rýynda «taz Qara» tańbasy saqtaldy (Shyńǵysqan tańbasy «Qarǵa» deý, úısún eli tańbasy «Qarǵa» dep burmalaǵandaı jaǵdaı bolatyn).

Shyńǵysqan Qazaq-Qumyq handyǵyn Avar Nýsaldigin bılegen áýletke baǵyndyrdy. Óıtkeni, Avar Nýsaldigin bılegen áýlet Qyrymdaǵy Sak Alban men Rýs taıpalaryn basqarǵan Bórik (Rúrık) rýynan edi. Shyńǵysqan Syıbórastyq (Shıbórash) rýlardy eltańbadan tanyǵan. Shyńǵysqan ishki Reseıdegi Rúrık (Bórik) áýleti bılegen knázdiktergede tıgen joq (osylaı ekenin Reseı tarıhshylaryda moıyndaı bastady).

Shyńǵysqan ımperıasynyń negizgi kúshi Alla dep urandap soǵysqan musylman Qazaq halqy edi (Qarah handyǵy nemese Qarahanıdy memleketi halqy), osy sebepti slavándar (Bolgarlar) olardy Alachı dep atady jáne ol Qazaq halqynyń balama ataýyna aınaldy. Shyńǵysqan ımperıasyn kórshileri Alash Orda dep ataǵan. Arabtyq jazbalardaǵy osy ataýdy Altyn Orda etken Reseı Imperıasy men Stalın zamany («Alash» pen «Altyn» arabsha jazylýynda óte jaqyn). Ony ózgertpese, Alash balasymyz deıtin Qazaqtyń  Shyńǵysqan ımperıasynyń negizgi halqy ekeni jáne Qazaqtyń erteden musylman ekendigi anyqtalatynyn olar jaqsy túsindi.

Qazaqstanǵa Shyńǵysqan zamanynda kelgen taıpalar Táńiri seniminde bolatyn. Olar qalyń Qazaq yqpalymen Islam dinine kóshti, alaıda keıbir eski dástúrleri musylman Qazaq halqyna enip úlgerdi. Bılik alǵan Temirlan Altyn Ordany joıdy, onyń musylmandardy aıaýsyz qyryp-joıǵany belgili (As tobynan bolmaǵandyqtan, ol memleket bıligine «qýyrshaq han» etip Shyńǵysqan urpaǵyn otyrǵyzǵan, ózi onyń syrtynan bılep tóstegen). Túsin syltaý etip (Islamdaǵy túske baılanysty talapty eskermeı) Hoja Ahmet jáne Arystanbab kesenelerin turǵyzyp, olardy tabyný orny etti. Bul dástúr jaqynda kelip Islam dinin qabyldaǵan taıpalar arasynda tez ornyqty (Qońyrat taıpasy ornyqqan aımaq). Qazaqtarda Allaǵa serik qosý osylaı dástúrge aınaldy, ol Allanyń halqymyzǵa degen ashýyn keltirgenin kóremiz. Osy sebepti bir ǵasyrdan soń Qazaq halqyn Jońǵar shapty, sosyn birneshe ǵasyr Reseı Imperıasynyń otary boldy, ashtan qyryldy, aqyry dini men tilinen aırylar shaqta Allanyń qalaýymen soǵyssyz bostandyq aldy.

15) Qazaq qaǵanaty (Qımaq pen Qarahanıd delinetin) bolǵan aımaqta Qazaq Handyǵyn qaıta ornatqan Kereı men Janybek sultandar. Qazaq halqynda osyǵan deıin «jeti ataǵa deıin qyz alyspaý» dástúri bolmaǵan. Olar tek óz taıpasy arasynan qyz alysýǵa umtylǵan, Qazaqtyń árbir taıpasy aqyryndap taıpa ataýymen jeke ultqa aınalý qaýpi boldy. Osyny túsingen Handar men kemeńger Bıler taıpalardy bir-birine jipsiz baılaıtyn, Sharıǵatqa saı zań engizdi. Ol «jeti ataǵa deıin qyz alyspaý» zańy edi, ony ornyqtyrý úshin Shejire jazý qajettiligi týdy. Osy dástúrdiń Qazaqta ǵana bolýy, onyń halyqty ydyraýdan  saqtaý quraly ekenin kórsetedi. Barlyq túbi túrkilik ulttar jeke taıpadan nemese birneshe taıpa qosylýynan qalyptasty, al Qazaq halqy ertedegi Saq-Jún-Quń halyqtarynyń birtutas jıyntyǵy bolǵan «Altyn tamyr» bolyp tabylady.

Júzge bóliný Qazaq handyǵy aımaǵyn bıleýdi jeńildetý úshin engizilgen (aımaqty Júzge bólip, ony bılegen ákimdi Júzshi dep ataý Quń Imperıasynda bolǵan (qytaısha Jıchshı) jáne Shyńǵysqanda osyndaı Júzbasy laýazymyn áskerinde qoldanǵan). Turmysqa jaıly Ońtústik aımaqta halyq kóp bolǵandyqtan ol aımaqty Uly Júz dep atady (Qońyrat taıpasy jańa kelgendikten Orta Júzge jatqyzyldy). Ońtústik aımaq qazaqtary Aqtaban shubyryndy zamanynda «Onnan Jetisinen» aırylǵandyqtan, kázir sany asa mol emes.

Batys aımaqtaǵy qazaqtar kóp jerinen aıryldy (Noǵaı Ordasy men Reseı Patshalyǵy ıelendi), sol joǵaltqan jerlerindegi qazaqtary hrıstıan dindi Kazaktarǵa aınaldy. Osyndaı sebeptermen Batys aımaq qazaqtary azshylyqqa aınalyp, ol aımaq Kishi Júz dep ataldy. Qalǵan aımaq Orta Júz degen ataýdy ıelendi jáne el astanasy osy aımaqta bolǵan tárizdi (Aqmola ataýy «Aq» nemese bıleýshi top jerlengen aımaq degen maǵynada bolar. Al Shyńǵysqannyń alǵashqy astanasy dep júrgen Qaraqorym ataýly jerdiń maǵynasy «Qaralar» nemese qarpaıym adamdar jerlengen degen maǵyna berer). Memleketti erteden Asyluıa nemese As (keıingi qysqasha ataýy) toby bılegendikten, qazaq halqy bıleýshiler turaǵyn «As stany» dep ataǵan, osy ataý keıin memleket ortalyǵy degen maǵynaǵa ıe Astana sózi bolyp qalyptasqan. Aqmola qalasynyń Astana atalýyda Qazaq memleketiliginiń úzilmeı jalǵasýynyń bir belgisi.

Júzge bóliný men taıpalar týystyǵy ózara baılanysty emes. Týystyǵy jaǵynan Shapyrashty-Qońyrat-Bersh-Ysty-Ysyq-Dýlat-SHerkesh-Qypshaq-Naıman-Jalaıyr-Tama-Tana-Tóre-Qoralas-Jappas-Tóleńgit, Arǵyn-Oshaqty-SHekti-Tabyn-Kereı, Qańly-Sirgeli-Adaı-Álim-Alban-Syban-Taz jaqyn ekenine tarıhı derekter kýá. Iaǵnı, ártúrli Júz quramyndaǵy  taıpalar ózara týys ekenin kóremiz. Quń ımperıasynda Júzshi Hanzada laýazymy bolǵan (Jıchjo-knáz), al Iýechjı ataýyn qytaı tarıhshysy aıtty dep «Júz» taıpasy dep túsiný jáne ony erteden Júzge bólinýdiń dáleli degenimiz orynsyz. Qytaı tarıhshysyna osylaı jazdyrǵan, alysty oılaǵan Qytaı Imperıasynyń zymıan saıasaty emesine kim kepil? Iýechjı ataýy qytaısha burmalanǵan Oshaq ekenin aıttyq jáne Iýechjı men Úısún bir aımaqta otyrǵany tarıhshylardy tyǵyryqqa tiregeni belgili (Resılikter osy Iýechjı taıpasy ırantildi, al Úısúnder túrkitildi deıtini belgili, osylaısha olar eki bólek halyq dep burmalady). Shynynda Úısún degen Iýechjı (Oshaq) taıpasynyń memleketi ataýy, Úısún memleketin bılegender Quńr (Quń) halqynan bolǵandyqtan ózderin Quńrmyn dep ataǵan (qytaıshada Gýnmo). Kázirgi Oshaqty taıpasynyń tórt rýynyń biri Qońyr ekenide sózimizge kýá.

16) Cherkesh taıpasynyń bıleýshisi Mamaı Glınskıı jaıly derekter XV ǵ. sońynan belgili. Osy adam Lıtov knázdarynyń atasy sanalady jáne ol Ivan Groznyıdyń naǵashy atasy. Derekter onyń Zakavkazeden shyqqan Qazaq halqynan ekenin jáne musylman bolǵanyn baıqatady. Orys halqynda typ-tıpyl qıraýdy «kak býdto Mamaı proshel» degen balama sózben jetkizý saqtalǵan.  Reseı aımaǵyn Mamaı bastaǵan qazaqtar basyp aldy jáne ol Moskva Patshalyǵy taǵyna kúıeýbalasyn otyrǵyzdy deý oryndy. Óıtkeni Ivan Groznyı onyń týǵan jıeni ekeni anyq,  jyldaryda osy tujyrymǵa sáıkes. Ivan Groznyıdyń óz esimi «Tıt» eken, maǵynasy «kishkene» sózimen maǵynalas («Kıshentaı» men «Tıttaı» maǵynalas). 8 ret úılenýi onyń Hrıstıan emestigin kórsetedi (pravoslavıada qatarynan 3 ret qana úılený ruqsat), onyń shirkeýlerdi talqandap ondaǵy Hrıstıan dinbasylary men monahtaryn óltirtkeni belgili. Ivan Groznyı qurǵan Strelsy áskerleri Qazaqtardan (Kazak dep kórsetken) jınaqtalǵan, ony áskerı kúshpen qoldap otyrǵan Qasym Handyǵy turǵyndary musylman Qazaqtar (Tatar-Kazakı dep kórsetken, ıaǵnı Tatar taıpasy ol zamanda Qazaq halqynan ekenin umytpaǵan). Ivan Groznyıdyń  Reseı jerin kázirgi aımaǵyna keńeıtkeni jáne ony keńeıtýshi Dóń Qazaqtary (Donskıe Kazakı dep kórsetedi) ekenide moıyndalady.

Ýkraın tarıhshysy Reseı jerin XVII ǵ. deıin qazaqtar bılegenin, XVIII ǵ. keıingi Reseı bıligi ony bildirmeý úshin Shyńǵysqannyń qazaq ekenin jasyrdy deıdi. Shyńǵysqan shyqqan mańǵyl taıpasyn oırat tildi dep kórsetý úshin, oırat-qalmaqtar aımaǵynda «Mańǵolıa» ataýymen memleket ornatty jáne osy ataýdy halyqtyń ataýy ete aldy.

Ivan Groznyı nege qazaq (Kazak dep kórsetedi) halqy kómegine súıendi? Óıtkeni qol astyndaǵy halyq oǵyzdyq topqa jatatyn Burtas pen Býlgar taıpalary edi, olar Bolgarlyq Hrıstıan ýaǵyzshylary yqpalymen musylmandyqtan hrıstıandyqqa jappaı kóshe bastaǵan (ıaǵnı «eski Shirkeý tili» arqyly Orys halqy qalyptasa bastady). Ivan Groznyıdyń ózi syıbórastyq Bórik (Rúrık) áýletinen bolatyn, ıaǵnı Quń halqynyń Asylúı taıpasynan bolǵandyqtan, oǵan týystyq jaǵynan Qazaqtar jaqyn bolǵan. Onyń ústine Hrıstıan dinbasylary qara halyqty Ivan Groznyı ustanǵan Asylúı bıligi dástúrine qarsy qoıýǵa tyrysqanyn baıqaý qıyn emes. Ivan Groznyıdyń óz balasyn óltirýi de urpaǵynyń Asylúı dástúrinen bas tartyp Hrıstıan dinin qabyldaýynan bolar. Ivan Groznyıdyń Qasym handyǵynan aldyrtqan Súımen Bekbolatulyn búkil Reseı Patshasy etip taǵaıyndaǵanyda belgili. Onyń Reseı Imperıasy bıliginde óz ata-babasynan mura bolǵan Asylúı dástúrin saqtap qalýǵa umtylǵanyn kóremiz. Ony Iezýıd qoǵamy aqyry ýlap óltirdi, ornyna Godýnov otyrdy. Osy alasapyran zamannan soń bılik Romanov áýletine tıdi jáne olardyń Rúrık áýletine qatysy joqtyǵy málim. Sol zamanǵa deıin Dóń Qazaqtary men Reseı Imperıasy Syrtqy ister mınıstrligi arqyly qatynasqan eken, ıaǵnı Qazaqtar eli derbes ekendigi moıyndalǵan.

      Romanovtar bılegen zamandarda Dóń Qazaqtary derbestikten aıryldy, olar Reseı Imperıasynyń jaldamaly áskerine aınaldy, olarǵa Hrıstıan dinin qabyldatýǵa Reseı barynsha kúsh saldy. Osylaısha jappaı Hrıstıan dinine kóshken Qazaqtar slavántildi Kazak degen topqa aınaldy, keshegi óz halqyn Reseıge otarlap berdi. Olardyń eski sózderi men kırgız-qaısaq sózderi birdeı ekeni XIX ǵ. kórsetilgen eken. Sol hrıstıan dinine kóshken qazaqtardyń Reseı Imperıasy quramyna kirmegen úlken bóligi Ýkraın ultyn qalyptastyrdy deý oryndy. Reseılik Kazaktarǵa qaraǵanda Ýkraındarda Qazaq sózderi mol saqtalǵan. Kázirgi jıi estiletin Maıdan-Berkýt-Get sózderi onyń jarqyn mysaly.

Kazaktardyń ulttyq kıiminiń Kavkazdyq ekeni olardyń Zakavkazeden shyqqandar ekenine kýá. «Zakavkazedegi Kasah-Kashak-Kazah degender Adygeı halqynyń bir toptary» degen ótirikke senedi. Vızantıa Imperatory Zıhıa eli IX ǵ. kázirgi Ońtústik Grýzıada ekenin kórsetti. Adygeıler osy Zıhıalyqtar, olar Soltústik Kavkazǵa  Vaınahtardan keıin keldi (XX ǵ. basyndaǵy kartadan ol aımaqtan eshqandaı «Adygeı» men «Cherkesh» ataýlaryn kórmeısiz). Osetınder men Megrelder XVII ǵ. «Qazaq» dep ataǵandar Soltústik Kavkazda otyrǵan «teriskeı Qazaqtary», olarǵa ataý bergen Zakavkaze Qazaqtary (soltústiktegi týystaryn «teriskeı qazaqtary» degen). Masýdı dereginen Abhazdan basqa Zıhıalyq halyq kórmeısiz, al Osetın men Vaınah halyqtary X ǵ. Grýzıada otyrǵanyn kórsetti, ıaǵnı olar Soltústik Kavkazǵa XII ǵ. grýzın patshasy qýǵanda bardy. Teriskeı Qazaqtary (Terskıe Kazakı dep kórsetedi) sol aımaqta áli otyr, ókinishtisi orystildi Kazak bolyp kim ekenin umytqan. Qazaqstanǵa ornyqqan Kazaktardy bizdiń atalarymyzdyń «tamyr» dep tanýy beker bolmas, olar Kazaktardyń arǵy túbi ózinen ekenin bilgen tárizdi.

(Sońy)

Bekjan Ádenuly