Qazir QR Parlamentiniń Májilisinde «Halyqtyń kóshi-qony týraly» Zań jobasy qaralyp jatyr. Keıbir aqparat quraldary jańa zań jobasynda kóptegen ıgi ózgeristerdiń bar ekendigin, tek qabyldanýy qajettigin aıtyp súıinshi surasyp ta tastady. Alaıda oralmandardy 2010 jyldan beri sergeldeńge salyp qoıǵan «Qazaqstan aýmaǵynda turaqty tirkelý» týraly Ereje ózgerissiz qalatyn túri bar. «Túrkistan» gazeti oralmandardyń turaqty tirkelý máselesin únemi nazarda ustap kelgeni belgili. Atalǵan zańnyń kópshilik talqysyna usynylýy qarsańynda ótken keleli keńeste birneshe jyl boıy turaqty tirkeýge tura almaı júrgen qandastarymyzdyń muńyn tyńdap, sarapshylardyń pikirine júgingen edik.

Esengúl Kápqyzy, jýrnalıs, moderator: 

– Sonymen kópten talqylaýdan túspeı júrgen «Halyqtyń kóshi-qony týraly» Zań jobasy Úkimetten Parlamentke jetkizildi. Zań jobasy kópshilikke áli tanystyryla qoıǵan joq. Biraq soǵan qaramastan, zań jobasymen tanysyp úlgergen azamattar da barshylyq. Zańda jurt aıtyp júrgen turaqty tirkeýge qatysty talaptar sol kúıinde qalyp otyrǵan sekildi. Bizdiń bul kúmánimizdi «Qamshy» saıtyndaǵy İİM Kóshi-qon polısıasy departamentiniń bastyǵy E.Saıynovtyń osy máselege qatysty túsindirmesi de odan ári qoıýlata tústi. Conymen jańa zań jobasy qalaı bolýy kerek? Biz dóńgelek ústelimizge 2010 jyldan turaqty tirkeýge tura almaı júrgen jáne azamattyq alýdyń shyrǵalańyna túsken birneshe qandasymyzdy da shaqyryp otyrmyz. Eń bastysy «Halyqtyń kóshi-qony týraly» Zań jobasy neni eskerýi kerek?

«NE QUJAT JOQ, NE JUMYS JOQ» 

Nurbaqyt Taqanuly, oralman:

– Biz Qytaıdyń Gansý ólkesi, Aqsaı aýdanynan ótken jyly tamyzda kelgenbiz. Úsh balam bar. Kelgeli qujattarymyzdy daıyndap, biraz aq ter, kók ter boldyq. Alaıda odan esh paıda bolmaı otyr. Úsh balamnyń úlkeni ýnıversıtette daıyndyq tobynda oqıdy, ekeýi Eńbekshiqazaq aýdanynyń Nurly aýylynda mektepte. Bizden sottalmaǵany jaıly anyqtama men NOPOS-ty óshirip kelýdi talap etedi. Biz kóshpes buryn, Qytaıdaǵy jergilikti ákimshilikke baryp, osy qujattardy suraǵan edik. Olar bizge ondaı qujat bere almaıtyndyqtaryn aıtty. Óıtkeni Qytaıdyń zańy boıynsha biz osynda kelip ornyǵyp, turaqty tirkeýge turyp nemese azamattyqty qabyldaǵannan keıin ǵana, olar bizdi avtomatty túrde azamattyqtan shyǵarady ne NOPOS-tan óshiredi. Menińshe, oralmandarǵa bir jaqsy kózqaras bolmaı turǵan sekildi.

Berdiǵul Tóleýbaı, oralman:

– Men 2011 jyly Qytaıdan qonys aýdaryp kelip, Qazaqstan Respýblıkasynyń azamattyǵyn alǵan edim. Al 2013 jyldyń qazan aıynda artta qalǵan týystarym – áke-sheshem, aǵa-jeńgem, inim men kelinimdi kóshirip keldim. Alaıda úlken aǵam jol-kólik apatynan qaıtys boldy da, ákem sonyń máselelerimen bir-eki aı keshigip kelip edi. Oblystyq kóshi-qonǵa, Esik qalasyna da bardym. Biraq, tirkelýdiń sáti túspedi. Sóıtip júrgende ákem men aǵam da qaıtys bolyp ketti. Marqum týystarym Qazaqstan azamaty atana almaı, armanda kóz jumdy. Endi sol kisilerdiń sońynda qalǵan jary, balalary tirkele almaı sandalyp júr. Bári de Nurbaqyt aǵa aıtqan qujattardy talap etedi. Biraq ony Qytaı tarapy bermeıdi eken.

Gúlmıra Ábdibek, oralman:

– Men Qytaıdan ýnıversıtetti bitirip, 2014 jyldyń maýsym aıynda kelgen edim. Áli kúnge deıin qujattarymdy rásimdeı almadym, ne jumysqa ornalasa almadym. Jumysqa ornalasaıyn dep, birneshe mekemeniń esigin qaǵyp edim, ondaǵylar ne azamattyǵy, ne yqtıar haty joq meni jumysqa almaı qoıdy. Sonymen seń soqqan balyqtaı bolyp, ne isterimdi bilmeı júrmin. Qytaıdaǵy jumysymdy tas­tap kelip edim, munda eshkim meniń mańdaıymnan sıpar emes.

Qaısar Ábdinuruly, stýdent:

– Meniń kelgenime 4 jyl boldy. Ýnıversıtetti osy jaqta oqyp bitirdim. Biraq, oqý bitirgenime eki jyl ótsede áli turaqty tirkeýge tirkele almaı júrmin. Birinshiden, bizdi stýdent kezimizde Qytaıdan oqý vızasymen kelgendikten eshqaıda tirkeýge almaı qoıdy. Ekinshiden, oqý bitirgennen keıin, tek qana shyǵý vızasyn basyp elden shyǵaryp jiberedi. Sosyn qaıta kelip, qujattar daıyndap, aýdan ortalyǵyndaǵy tıisti mekemege ótkizip qoıdym. Alaıda olar da joǵarydaǵy qujattardy talap etip otyr.

QAZAQTYŃ KELÝİN QIYNDATQAN EKİ QAÝLY

Qaırat Baıtolla, Respýb­lı­kalyq «Otandas-El» qoǵamdyq birlestiginiń hatshysy:

– Shetelde 5 mıllıondaı qazaq bar deımiz ǵoı. Sonyń eń qıyndaý bolyp turǵany – Qytaıdaǵy qazaqtar. Qytaıda bir jarym mıllıondaı qazaq bar. Qazir ondaǵy qazaq mektepteri qytaı mektepterimen qosylyp tyndy. Endi dúbára urpaqtar paıda bola bas­taıdy. Sońǵy jyldary qazaqtyń qyz-jigitteri qytaılarmen bas quraıtyn bolsa, syıaqy taǵaıyndalyp, bas­panamen qamtamasyz etiletin jańa Qytaı zańy qabyldandy. Iaǵnı, bizge sheteldegi qandastarymyzdan tirideı aırylyp qalý qaýpi týyp otyr. «Halyqtyń kóshi-qony týraly» Zańdy talqylaǵanda, qandastarymyzdyń asımılásıaǵa ushyraýynan, jutylyp ketýinen saqtaýdyń joldaryn izdegenimiz jón. Sizder ótkende «Túrkistan» gazetiniń betinde de sóz qyldyńyzdar, telearnalardaǵy jańalyqtardan da estip jatyrsyzdar, Taldyqorǵandaǵy qytaıdan kóship kelgen 38 otbasy keri ketýge daıyndalýda eken. Óıtkeni ol otbasylardyń vızasynyń ýaqyty ótip ketken. Turaqty tirkeýge tura almaǵan, osynda kelgeli keıbiriniń úshinshi balasy dúnıege kelgen. Onyń qujattaryn rásimdeý úshin Qytaıǵa áldeneshe ret barǵan. Turaqty jumystary joq. Sóıtip, amalsyzdan keri qaıtýǵa májbúr bolypty. Qarjy-qarajattary da taýsylǵan. 2013 jyldyń ortasynan bastap, túrli kedergiler arqyly shetelden keletin qazaqtarǵa azamattyq berý toqtatyldy. Saldarynan Qytaı men Qazaqstan arasynda bir shoǵyr bosqyndar paıda boldy. Qazir vıza tártibin buzyp júrgen biraz qandas azamatymyz bar. Buǵan sharasyzdyqtan baryp otyr. Jáne oralmandardy bul qadamǵa bizdiń kóshi-qon komıtetiniń ózi ıtermeleýde. Demek, 2013 jyldan osy ýaqytqa deıin azamattyq ala almaı júrgen qazaqtar bosqyndarǵa aınaldy.

Raıys Áripjan, kásipker: 

– 2012 jyldan beri Úkimette oralmandarǵa qatysty eki Qaýly qabyldandy. Ol 2012 jylǵy №364 Qaýly men 2014 jyldyń №111 Qaýlysy. Osy eki Qaýly búkil Qytaıdan keletin qazaqqa qoıylǵan bóget bolýda. Onda keletin elińnen sottalmaǵanyń týraly anyqtama men sol jerdegi turaqty tirkeýińnen shyǵyp kelýdi mindetteıdi. Bul eki talap ta Qytaı zańyna qaıshy. Qytaıda mundaı anyqtama beretin mekeme joq. Shetelge shyǵý pasportyn sottalǵan adamdarǵa bergizbeıdi. Jeti túrli qylmysy bar adamǵa pas­port berilmeıdi.

Qytaıdyń turaqty tirkeýinen qandaı adamdar shyǵady? Birinshi, ólip qutylasyz. Ekinshi, shetelde barlyq qujattaryńyz jasalyp, kóshi-qon kelisimi boıynsha attanatyn bolsańyz (bizde eki el arasynda kóshi-qon kelisimi jasalmaǵandyqtan, olaı ketý múmkin emes) ǵana NOPOS óshirilip, azamattyqtan shyǵarylady.

Myrzan Kenjebaı, «Mádenıet» jýrnaly redaktorynyń orynbasary: 

– Sonda osynyń bárin bizdiń joǵary jaqtaǵylar bilmeı otyr ma? Olar biledi, bilgendikten istep otyr. Keıbireýler qazaqtyń kóbeıip ketýinen qorqady. Esterińizde bolsa, 2009 jylǵy Ulttyq sanaqta qazaqtardyń sanyn áýeli 68 paıyz dedi, sosyn 64 paıyzǵa túsirdi. Sol sekildi Qytaı qazaqtarynyń kelýine qoıylǵan bul kedergi de qazaqtyń kóbeıýinen seskenetinderdiń jasap otyrǵany.

Esengúl Kápqyzy, jýrnalıs:

– Buǵan deıingi zańnamalyq aktilerde jaqsha ishinde «bul talap etnıkalyq qazaqtarǵa júrmeıdi» degen sóılem bolatyn. Sońǵy jyldardaǵy Qaýlylarda osy sóılem túsip qalǵan edi. Sol sebepti de, oralmandardyń tirkelýi qıyndap ketti.

ENDİGİ ÚMİT – PARLAMENTTE

Aýyt Muqıbekuly, aqyn:

– Ia, bar qıyndyqty týdyryp otyrǵan qandastarymyzdyń turaqty tirkeýge turýy men azamattyq alýynda talap etiletin Úkimettiń №111 Qaýlysyndaǵy eki qujat qoı. Ótken 2014 jyldyń 4 mamyrynda Elbasy «Qazaqstan Respýblıkasynyń keıbir zańnamalyq aktilerine halyqtyń kóshi-qony jáne jumyspen qamtylýy máseleleri boıynsha ózgerister men tolyqtyrýlar engizý týraly» Úkimetke №1026 tapsyrma bergen soń, bul kedergi alynyp tastalatyn shyǵar dep oılanǵanbyz. Ókinishke qaraı, jaqynda bir saıtta jarıalanǵan jaýap hatynda S.Saıynovtyń ja­ýaby kóńilden shyqpady. İİM Kóshi-qon polısıasy departamentiniń bastyǵy E.Saıynov ózgeris engizgeli jatqan Zań jobasynda da «Qazaqstan Respýblıkasynyń azamattyǵyna qabyldaý kezinde memleketti jáne qoǵamdyq qaýipsizdikti qamtamasyz etý maqsatynda azamattyǵy tıesili jáne (nemese) turaqty turatyn memleketindegi sottylyǵy (sottyly­ǵynyń joqtyǵy) týraly qujattyń bolýy kózdeldi» depti.

Degenmen úmit te joq emes. Eń bastysy, ózderińiz sekildi aqparat quraldaryndaǵy jýrnalıser arqyly bul jaǵdaıdan joǵarǵy jaq tolyq habardar. Qanshama hattar jazyldy. Tipti, Kóshi-qon jaıyndaǵy maqalal­arymyzdy kitap etip shyǵaryp, qoldaryna da ustattyq. Eń bastysy, bul joly Senat tóraǵasy Qasym-Jomart Toqaev bir aýyz pikir aıtar degen oıdamyz. Ol kisi qytaı tiliniń mamany. Dıplomat. Qytaıdyń zań-zákúnin beske biledi. Jasyryp qaıteıik, biz ózimiz sol elde týyp-ósip, oqyp turyp, Mao zamanyndaǵy keıbir qupıalardy, saıası shılenisterdi osy Qasekeńniń «Belasý» kitabynyń «Aspan astyndaǵy daýyl» degen taraýyn oqyǵanda baryp bildik qoı. Qasym-Jomart Kemeluly osy jolǵy Zań jobasynda atalmysh eki qujatty qol qoıýǵa jibere qoımas-aý! «Qandastarymyzǵa jol ashýymyz kerek. Qazaqtyń jeri keń. Ornalasamyn degen jerin ózi tańdasyn!» – dep, Elbasy Nursultan Nazarbaev ta aıtty. Endi İİM-ne­ memlekettik jáne qoǵamdyq qaýip­siz­dikti qamtamasyz etýdiń úlken múmkindigi týyp otyrǵanyn túsinetin kez jetti emes pe?!

Bazaráli Áripuly, kásipker:

– Memleket bir elge ǵana baǵyttap zań jasamaıdy ǵoı. Mońǵolıadan keletin azamattardyń qujat tapsyrýy basqashalaý. Men bilgende: Mońǵolıa qazaqtary elge kelgende sottalmaǵany jóninde anyqtama ákeledi. Ony notarıýs arqyly rastap ótkizedi. Bul – bir. Ekinshiden, Mońǵolıa elshiliginen qarsy emespiz degen anyqtama suraıdy. Olar ony eki-aq kúnde daıyndap beredi. Eki eldiń kelisimi solaı. Al Ózbekstannan da sottalmaǵany jóninde anyqtama, ketý paraqshasyn da ákele alady. Biraq Mońǵolıadaǵy júıeden aıyrmashylyǵy 100 dollar kóleminde aqsha alady, sonan keıin bir aıdan keıin daıyndap beredi.

Al negizgi sheshilmeı turǵan másele ne? Ol Qytaı qazaqtarynyń jaıy bolyp tur. Óıtkeni Qytaıda júıe basqa. 2007 jyly sáýirdiń 29 kúni QHR 10-kezektik memlekettik halyq quryltaıy turaqty komıtetiniń 21-jobalar májilisinde maquldanǵan № 50 buıryqtyń 13-tarmaǵynda shetelge shyǵýǵa ótinish bildirgen azamatqa tómendegi jaǵdaıdyń bireýi júrse, pasport stoly tólqujat rásimdemeıdi, shetelge shyǵýǵa tyıym salynady:

• QHR-dyń azamaty emes bolsa;
• Óziniń kim ekendigin dáleldeı almasa;
• Qujat alý barysynda jalǵan dokýment jasap, alaıaqtyq istese;
• Sottalyp, jazasyn óteýde bolsa;
• Sottyń tolyq sheshimi shyqpaǵan isti adamdar bolsa;
• Qylmysty iske qatysy bar dep jaýapqa tartylǵan kúmándi adamdar bolsa;
• Memlekettik quzyrly mekemelerde qyzmet atqarǵan, shetelge shyqqan soń memleket qaýipsizdigine qater tóndiredi, zor zalal keltiredi dep eseptelse.

Bul – Qytaıdan kelip jatqan qazaqtardyń barlyǵy Qytaıdyń zań tártibine boı usynǵan, sottalmaǵan adamdar degen sóz.

Azamattyqtan shyǵarý ıakı ketý paraqshasyn berýdiń tártibi 1980 jylǵy 10 qyrkúıekte QHR búkilmemlekettik halyq quryl­taıynyń 3-jalpy májilisi qabyldaǵan 9-tarmaq: shetelge qonystanǵan Qytaı azamaty óz erkimen shetel azamattyǵyn qabyldasa, sol kúnnen bastap Qytaı azamattyǵynan avtomatty túrde shyǵarylady dep esepteledi.

«Ár qazaq – meniń jalǵyzym» dep Sabyr Adaı aıtqandaı, shetelde turatyn árbir qazaq elimizge qandaı jolmen kelse de, bizge olja. Qazaqtardan jalpy sottalmaǵan degen qujat suratýdyń qajeti joq, óıtkeni sottalǵan adamǵa onsyzda Qytaı tarapy tólqujat bermeıdi.

NOPOSTAN shyǵý (ketý paraqshasy) degendi Mońǵolıa, Ózbekstannan kelgen qazaqtardyń bári ákelip jatyr, QHR-nyń zańynda siz ekinshi eldiń azamattyǵyn alǵan jaǵdaıda syrtqy ister konsýldyǵyna ıakı sol eldegi elshilikterimizge, bolmasa syrtqy ister mınıstrligi arqyly qatysty oryndarǵa habarlanǵan jaǵdaıda avtomatty túrde azamattyqtan shyǵarylady dep otyr. Myna zań turǵan kezde Qytaı bizge ketý paraqshasyn bermeıdi, sondyqtan munyń da bizge keregi joq.

Buryn shetelden kelip, Qazaqstannyń JOO-da bilim alǵan qazaqtyń balalary 3-4 jyl ishinde azamattyq alyp alatyn edi. Al qazir 3 jyldan asyp barady, ýnıversıtetti bitirgen soń, «Shyq, ket!» deıdi. Zorlap shyǵyp ketý vızasyn qoıyp beredi. «Qalamyn» dep shyryldap jylaǵynyńa qaramaıdy. Bul ne? Olardyń keıbiri jastaıynan kelip, «oralman» retinde oqýǵa túsken balalar, keıbiriniń ata-anasy turaqtanyp alǵan. Sonda nege olardy memleket aqshasymen 4 jyl boıy oqytyp alyp, qaıtadan shyǵaryp jiberemiz. Olar qaıta kele ala ma? Keıbiri toryǵyp qaıtyp baryp, «qytaı bolǵanym artyq» deıtin shyǵar. Sondyqtan stýdentterge 4 jyl kúttirmeı-aq azamattyq berý kerek.

Azamattyqqa tapsyra almaǵan, elimizge kóship kelip alǵan san myńdaǵan qandastarymyz tirkeý merzimderiniń bitkenine, zańǵa qaıshylyǵyna qaramastan «baýyr óltirmeıdi, jat jarylqamaıdy» dep, bir kúni bizdi qabyldar degen qazaqy úmitpen otyr. Olarǵa aıyppul salyp, qara tańba basyp jiberse, 5 jylǵa deıin qaıtyp kele almaıdy. Keıbiri baspanasyn, malyn qamdap aldy, balaly bolyp alǵandary da bar. Osy jaǵdaıda burynǵydaı ýaqytsha tirkeýmen, tirkeýi joq bolǵan jaǵdaıda bir rettik zań negizinde jeńildik jasap, azamattyq qabyldaý kerek.

Omaráli Ádilbekuly, «Jebeý» qoǵamdyq birlestiginiń tóraǵasy: 

– «Jebeý» atty respýblıkalyq kásipkerlerden quralǵan qoǵamdyq birlestikte kóshi-qon zańyna baılanysty depýtattarǵa keńesshi retinde uıym atynan Rahym Aıypuly men Aýyt Muqıbekuly ekeýi bizdiń pikirimizdi jetkizedi dep senip otyrmyz.

Stýdentterdi jataqhanaǵa tirkeýge bola ma? Mysaly, anaý Sarqanttan kelip, Taldyqorǵanǵa tirkelýdiń ózi bir sharýa. Narynqoldan kep, Almatyǵa tirkeledi, ony sol jerdegi aýdandyq tólqujat bóliminde tirkeýge bolmaı ma? Prezıdent «Sheteldegi qazaq kelsin!» dep jatyr, biraq ortadaǵy sheneýnikter Qytaıdyń zańyn tolyq bilmeıdi. Bilse de durys jasap otyrǵan joq.

Myrzan Kenjebaı, «Mádenıet» jýrnaly redaktorynyń orynbasary: 

– «Qytaıda dúbárá urpaq dúnıege kelýi múmkin», – deıdi. Al, Qazaqstandaǵy kóptegen adamdardyń ózderi – dúbárá urpaq. Olar: qazaqsha sóılemeıtinder, qazaqsha oılaı almaıtyndar… Eger judyryqtaı júreginiń julym eti «Qazaǵym, ultym!» dep soǵatyn adamdar bılik basynda otyrsa, mundaı másele kóterýdiń ózi uıat bolar edi. Bul – bir. Dúnıedegi eń jaman nárse – dúbárálik. Qazaqtyń aqsaqaldarynyń kóbi dúbárá. Qazaqtyń eshbir aqsaqaly aıtpaǵan nárseni nemis aqsaqaly Gerold Belger aıtty: «Men qazaqtardy túsinbeımin, shetelden kelgen qazaqtardyń bireýin qytaı, bireýin ózbek, bireýin mońǵol, bireýin shala qazaq, – deıdi, – qýanýdyń ornyna solaı deıtinderin túsinbeımin». «Qazaqtyń dushpany – qazaq» degendi shyǵardy bılik basyndaǵylar. Qazaqta ondaı sóz joq qoı, júzge bólý óz aldyna. Ultty sanasyzdandyrý, dúbárálandyrý, birine-biri meıirimsizdik, qazaqtyń basyn qospaý… Barshany aıtpaımyn, alaıda qazaqtyń kóbeıip ketýinen bılik basyndaǵylardyń keıbiri qorqatyn sıaqty. Qazaqtyń sanyn azaıtyp kórsetedi. Bul bılik basynda dúbárálardyń bolýynan ba dep oılaımyn. Qazirden bastap, «Oralman taǵdyry – Otan taǵdyry» degen uran kóterý kerek.

Esengúl Kápqyzy, jýrnalıs: 

– Qazir kóshi-qon zańy talqylanyp jatyr. Sondyqtan, biz taǵyda ókinishte qalmaıyq, zań jobasy qabyldanǵannan keıin áttegen-aı, myna jeri durys bolmapty degen san soǵýlar bolmas dep osy talqylaýdy ótkizip otyrmyz. Bul talqynyń basy dep oılaımyz. Áli talaı talqylanatyn máseleler bar. Byltyr qurylǵan jumys tobynyń múshelerimen sóılestim, olarǵa zań jobasy áli túspegen. Bıylǵy jyldan taǵy da qalyp qoımasa eken degen kúdik basym.

P.S. Qazaqstan telearnasyndaǵy «Alań» baǵdarlamasynyń sońǵy sany «Oralmandardy qabyldaý tártibi ózgere me?» degen taqyrypta ótti. Baǵdarlamaǵa depýtattar, İshki ister organynyń ókili, Densaýlyq jáne halyqty áleýmettik qorǵaý mınıstrligi Kóshi-qon komıtetiniń ókilderi jáne qoǵamdyq uıym basshylary qatysty. Áńgime barysynda túıgenimiz: joǵarydaǵy bizdi san túrli saýalǵa jetelegen atyshýly baptyń quzyrly organdardyń nazarynda ekendigi. Alaıda oǵan qandaı da bir ózgerister engizile me, joq pa? Ol jaǵy kúńgirt.

Eńbek jáne halyqty áleýmettik qorǵaý mınıstri qyzmetin atqarǵan, búginde Densaýlyq jáne halyqty áleýmettik qorǵaý mınıstri Tamara Dúısenova bastaǵan top halyqtan úsh ret súıinshi surap, oralmandardy qabyldaýdyń tártibi ózgeretindigin aıtty. Alaıda zańǵa áli ózgeris engizilgen joq. Úkimet asyqpaıdy. Eń ókinishtisi, osy aralyqta aıaǵynan taýsylyp qanshama oralman pushaıman bolyp júr. Olardyń bári ózimizdiń qazaǵymyz ekenin umytpasaq, lázim.

Daıyndaǵan

Jánibek Ǵalym

"Túrkistan" basylymy