... Sonymen, «oqyǵam joq». Hemıngýeıdiń aıtqan bir sózi bar, áleýmettiń talantqa degen qatysyna qatysty. «Jurttyń, sen jazǵan shyǵarmaǵa nazar aýdarmaǵanyna qarap, alǵashynda qaıran qalasyń, sodan keıin kúlesiń, sodan soń ashýlanyp kúızelesiń. Sodan keıin saǵan báribir» deıdi ol. Stıli esimde joq, maǵynasy týra osylaı. Hemıngýeı osy sózin biz jaıynda aıtqan sıaqty.

Bul men buryn oqymaǵan daranyń biri – Talasbek Ásemqulovtyń jazbasynan. Qazir oqyp jatyp, ózime-ózim ashýlanam, kúızelenem, kúlem, qaıran qalam, qaıta oqımyn. Oqyp bitpeıtin sıaqtymyn, bitirgim de kelmeıdi...Tipti, biraz ýaqyt ótkenin kútpeı, qazirden-aq shyǵarmalaryn talqylaǵym keledi. Biraq, kimmen? Esimin alǵash ret qaıtys bolǵany jaıyndaǵy habarlamadan soń ǵana estigen «pýblıkamen» be? Joq, olaı bolǵanyn qalamaımyn.  Bar qazaq  bolyp talqylaıtyn Talasbek odan artyqqa laıyq. Ázirshe, bilmegender tanyssyn, bilgender bólissin dep jazyp ketken danalyǵynan úzindiler berýdi jón kórdim. Oǵan ózimniń jas, stýdenttik pikirimdi de qosyp qoıamyn:) Ótkir sózdiń máni aıtýshy aýzynan qaraǵanda, tyńdaýshy qulaǵynan mańyzdy, sándirek kelmeı me?! Múmkin osydan soń pikir aıtýshy, jazýshy adamdar kóp tabylyp qalar. Múmkin, ony keńinen zerttep, aqylyna ılanyp, qoǵamymyz da túzeler... Biraq, qaıdam... Realıa bólek, arman da bólek. Sonda da baıqap kóreıin dep, daranyń jazǵandaryn bir-birlep usynamyn dep sheshtim. Búgingi qarastyrylatyny  - Oqyǵam joq. Aıta ketý kerek, jazýshy-synshynyń ár jazǵany – kólemdi, mazmunynan bolsyn, jazýynan bolsyn. Sol sebepti, Talasbek aǵanyń jazǵanyn bólek, tolyqtaı jeke qarastyrǵandaryńyz jón bolady.

«Avtomattyq óshtik» («avtomatıcheskaıa nenavıst) degen uǵym bar. Bul ádette tarıh sahnasynda – bir-birimen aıaýsyz jaýlasqan halyqtardyń arasynda bolatyn óshtik. Mysaly, nemis pen orystyń bir-birine degen qatynasy. Eki halyqtyń ókili bir jerde ushyrasyp qaldy deıik. Orys, tanysyp, nemistiń nemis ekenin bilgennen keıin, oǵan degen óshtigi lap etip oıanady. Eshqandaı sebepsiz. Nemis, orystyń orys ekenin bilgennen keıin týra osyndaı reaksıany bastan keshiredi. Mine, bul «avtomattyq óshtik», ıaǵnı, óshtik genetıkalyq deńgeıde ulttyq ádetke aınalǵan.

Osyny oqyp otyryp, ózimizdiń qazaq-orys óshtigi esime keldi. Genetıkalyq deńgeıde árbir orysty jek kórip, synap, sógetinimiz bar. Orys bıliginiń árbir teris isine, sózine yzalanatynymyz sonshalyq, olardyń baqytsyzdyǵyna, rúbldyń túskenine, sanksıasyna qýanamyz. Sondaǵy, qazaq úshin sonshalyqty emosıa bildirmeıtinimizdi aıtsaı... Qansha qazaq balasyn shetel asyraýda, olardyń halinen de beıhabarmyz. Qansha qazaq qyzy jyl saıyn abort jasap, sábıiniń de, óziniń de ómirin qıýda. Qazaq ulttyq ekonomıkasyn tipti aıtýǵa kelmeıdi. Qazaq dramatýrgıasynyń toqyraýy – ol bir másele. Bilim mınıstrleriniń jıi-jıi aýysýy (Ol Bilim Mınıstrligi Emes Pe, Bolashaq Qazaq Qaýyymyn Daıarlap otyr). Joq, biz ózimizdiń qatelik, kemshiligimizdi kóre almaımyz. Kórsek te, ózimizden emes. Odan da bizge jaý, qas Reseıdiń jaǵdaıy qyzyǵyraq.

Stop. Bir nárse qalyp qoıypty ǵoı. Bizdi sondaı-aq, Baıan Esentaeva men Qaırat Nurtastyń kúndelikti ómiri alańdatady. Árıne, Qorqyttyń 12 jyrynan qyzyǵyraq ekeni ras.

Adamgershiliktiń, adamdyqtyń, adamshylyqtyń tarıhynan bir mysal. Bul, hadıste bar ma, joq pa, bilmeımin. Múmkin bar, múmkin joq. Adam syrynyń basy men aıaǵy hadıs emes qoı. Múmkin júregi daýalap, bir aqyldy adam oılap shyǵarǵan bul hıkaıany. Bylaı bolypty. Bir adam ómir boıy qudaıǵa qulshylyq qylypty. Namazyn qaza qylmaýǵa tyrysypty, al qaza bolǵan namazdy on ese qylyp qaıta oqyp, múshesiniń barlyǵyn jýyp taza saqtapty. Alaıda o dúnıege barǵanda, Alla taǵala ony tozaqqa jiberipti. Sonda, álgi múmın, bunyń qalaı, men ómir boıy saǵan ǵana tabyndym, senen basqa bilerim bolmady, bar aqyl-oıymdy, ımanymdy saǵan baǵyshtadym depti. Alla taǵala, sol kezde aıtypty, bul seniń namazyńnyń sanyn esepteıtin jer emes, esińde me, sen birde aıdalada namaz oqyp otyrǵanyńda shól daladan bir ıt eńbektep kelip seniń janyńa jatty. Sonda sen, qolyńda quman toly sýyń bar, sol sýdy dáretke qıǵanyńmen janyńda shóldep ólip bara jatqan tiri janǵa qımadyń. Sol ıt kózińshe óldi, depti. Iá, esimde depti múmın. Sol – ıt beınesinde kelgen men edim depti Alla taǵala.

Qazirgi jastardyń arasynda saqal qoıý «modasy» beleń aldy (jarasa ma, jaraspaı ma, báribir). İshinde namaz oqıtyndary bar ma, joq pa, ol da belgisiz. Namaz oqıtyndardyń ishinen sharaby bylaı tursyn, temekini býdaqtatatynyn da kórdim. Iá, árbir adamnyń Qudaıy, synshysy ishinde bolýy tıis.

Adamzatty, ultty súıgen ońaı, sebebi onyń bári – deklarasıa. Ólgenderdi súıgen, olardy dáriptegen ońaı, sebebi ólgenderge endi eshteńeniń keregi joq. Al janyńda júrgen tiri adamdy, osy ózińdeı, aýyratyn táni bar, jany bar adamdy jaqsy kórý qıyn. Sebebi, ol – áreket. Qazir bári satýly. Eshkim de artyq áreketke barǵysy joq. («Basqanyń qınalysyn, basqanyń aýrýyn sezinbegen adam – aýrý» depti ǵoı bir klasık).

Remark «Bir adam basqa adamǵa tamshydaı jylýdan basqa ne bere alady?! Jáne budan artyq ne bolýy múmkin» dep aıtqan eken.  «Súringendi súıep, qulaǵańdy demep júr» dep qulaqtandyrý  - tym jattandy. Odan da, densaýlyǵyń bar bolsa, baryp qan tapsyr, donor bol, kımeıtin kıimiń bolsa, áleýmettik jeliden grýppalardy taýyp, habarlasyp, járdemdes degim keledi. Bar ǵalamaǵa kómektesemin dep tym áltrýıstik ıdeıany nasıhattaýdyń keregi joq, birinshi qoqystyń ózin qoqys jáshigine tastaýdan úıreneıik.

Qurmetti oqyrman, mynadaı eksperıment. Siz – sardarsyz. Soǵys júrip jatyr. Bir shytyrman tapsyrmany oryndaýǵa bireýdi jiberý kerek. Aldyńyzda eki adam tur. Bireýi eńkish, qorqaq, aqymaq. Ekinshisi erjúrek, aqyldy, ardager. Tapsyrmaǵa kimdi jiberesiz? Álbette, ekinshisin. Ol ardager basyn báıgege tigedi, qan keshedi, óledi. Biraq ózine júktelgen mindetti oryndaıdy. Al aldyńǵy aıtylǵan nashar tiri qalady. Árıne, men groteskilep, ásireleńkirep aıtyp otyrmyn. Biraq qalaı aıtsań da soǵystyń negizgi zańy – osy. Soǵys ardagerlerdi jalmaıdy, Otan, eldik, erkindik jaıly túsinigi joǵary, tekti tuqymdar soǵys órtinde aldymen janyp ketedi. Osylaısha qondyger, odan keıin hun, odan keıin túrik, odan keıin qazaq zamandaryndaǵy bitpeıtin aıaýsyz qandy maıdandarda «keri suryptaýdyń» («obratnaıa seleksıa») qatygez zańy júrip jatty. Osy qısapsyz soǵystarda betine jan qaratpaǵan erjúrek qondyger áýletiniń tuqymyndaǵy aldyńǵy qatarly elementter úzdiksiz shaıylyp, ekinshi qatardaǵy elementter aman qalyp otyrdy. Ardagerdiń jesirin solar, aman qalǵandar aldy, bala týǵyzdy. Endi halyqtyń tamyrynda solardyń qany aqty.

... Biz ultymyzdy kóp synaımyz. Nasharmyz, jaltaqpyz, basymyz birikpeıdi, kúnshilmiz t.t. deımiz. Qurmetti oqyrman, biz bir kúnde osyndaı bolǵan joqpyz. Biz – babalarymyzdyń istegen isteriniń nátıjesimiz. (Babalarymyzdyń tarıhtaǵy talaı ǵapyl isterin, talaı qatesin kózge shuqyp turyp kórsetýge bolar edi, biraq olardy aqymaq boldy deýge báribir aýzymyz barmaıdy, sebebi, bizdiń basqa babalarymyz joq. Babamyz – osylar).

Qaıran qaldym degen osy bolar. Osyǵan deıin bul týraly oılanyp kórmeppin de... Jazýshy oıdyń aıaǵyn siz Abaıdyń «Masǵuty» men Sultanmahmuttyń atalǵan óleńiniń, maqalamyzdyń ózegi bolyp otyrǵan «oqyǵam joqqa» ne qatysy bar dep qaıran qalyp otyrýyńyz múmkin. Tikeleı qatysy bar. Sol «egilgen egin» qazaq sanasynda jaıqalyp ósip, mol ónim berdi. Sodan beri ult múddesi túkke de turmaıtyn boldy. Aqyn-jazýshy, synshy, kósemsózshi, jalpy talantty adamnyń qolynan shyqqan jaqsy týyndyǵa degen nemquraıdylyq, aınalyp kelgende tól mádenıetke degen nemquraıdylyq. Jamandyq bolsyn, jaqsylyq bolsyn, bir júrekten, bir kóńilden óristeıdi. ... Alashtyń qaıratkerleri – qazaq qoǵamynyń sońǵy pasıonarlary edi. Biraq olardyń múddesi keńestik totalıtarlyq ımperıanyń múddesine qaıshy keldi. Sol sebepti totalıtarlyq júıe olardyń birde-bireýin tiri qaldyrmady dep qorytyndylaıdy.Bizdiń Yqylas (Ojaıuly) aǵaıymyz da, qazirgi zamannyń qaharmanyn, ultymyzdyń senerin, pasıonar tulǵasyn suraǵanda úndemeı qalyp edik. Qazaqty jeteler adamdy aıta almaǵanymyz ǵoı sonda...

Bilim degen ne? Jaı ǵana ınformasıa. Ol ınformasıa bir halyqta kóp, bir halyqta az. Al adamnyń kámeleti onyń ózi ıgergen ınformasıanyń kóleminde emes – ımanynda, kisilik salttarynda. Bilim – almas qylysh bolsa, rýhanı kámeleti tolmaǵan adam – bala. Es bilmeıtin balanyń qolyna qylpyǵan qylyshty ustatyńyz – sodan keıin ne bolatynyn kóresiz. Tarıhty zerdeleńiz. Jamandyqta mini joq ımansyz qaýymdardyń zańsyz egemendik alyp, sıqyrly bilimge qol jetkizip, adamdy myńdap-mıllıondap qyratyn qudiretti qarýdy meńgerip, keneýsiz aıýandyqtyń jolyna túskenin, aqyr sońynda adamzatqa uly apat, qasiret ákelgenin kóresiz. Árıne, búkil álem ozyq tehnologıalardy meńgerip jatqanda, qazaq ulynyń budan shet qalatyn jóni joq. Bizdiń aıtpaǵymyz, ıman bilimnen ozyp otyrýy kerek. Sovettik oqý júıesiniń kemshiligi osy ma dep te oılaısyń. Alaıda, jańa qoǵamdy qurýshylar dindi memleketten alastady. Din endi eshqashanda mektepke jolaı almas edi, tárbıe isine aralasa almas edi.

Avtor jazbasynda «jaraly arystan sındromyn» túsindire kele, soǵan baılanysty qazaq qoǵamyna baılanysty óz baǵasyn beredi. Sizderdi qaıdam, óz basym oǵan qosylamyn.

Bizdiń «oqyǵam joqtar», osy árqaısysymyz sıaqty – ótkenniń nátıjesi. Olardy osyndaı qylyp shyǵarý úshin totalıtarlyq ımperıanyń aıasynda ótken sońǵy jetpis jyl da jetip jatyr. Arystan qusatyp jaralap, biraq jarasyn emdemeı qoıa bergen urpaq, adamdardan, qoǵamnan maǵynasyz kek alýmen ómirin ótkizedi.

Ashynǵan «jaraly arystannyń» hali. Múmkin, aldyńda atalyp ótken Reseıge degen ashýdyń sebebin de osydan bolar. Biraq, menińshe, kek saqtaǵan durys emes. «Ashý – yza, aqyl – dos» demekshi, aqylmen saralap, istiń baıybyna barý oń sheshim. (Degenmen, meniń sózimdi «orysshyl» kóretin qandastarymnyń tabylatyna kepil bere alamyn).

... Óner adamyna degen qurmettiń azdyǵy, óner týyndysyn «oqymadym» nemese «kórmedim», nemese «tyńdamadym» (oqı tura, kóre tura, tyńdaı tura) deý – qazaq áleýmetinde tulǵalardyń az ekendigin kórsetetin aınymas belgi. Bir-birine eregisken myńdaǵan «oqyǵam joq»... Ulttyq mádenıetke, ulttyń talanttaryna degen bundaı yqylas-peıilmen qaıda baryp ońamyz? Jarqyraǵan jarqyn qubylystarǵa, talantqa, talanttyǵa degen óshtik, «oqymaý», oqyǵanǵa pikir aıtpaý, jaqsyny muqatý maqsatynda jamannyń abyroıyn asyrý, tirini muqatý úshin ólini dáripteý, plagıat ... – osy, qylmysty túısikter, ókinishke oraı ulttyq minezdiń basty sıpattaryna aınalǵan sıaqty.

Kúnshildik, kóre almaýshylyq, múmkin, qanymyzǵa ábden sińip bolǵan shyǵar. Biraq, sońǵy kezde baıqalyp jatqan úderis – oqýǵa, bilýge degen qushtarlyqtyń joqtyǵy. Oqýǵa tyryspaımyz, izdenbeımiz, biraq sonda da «bilmeımin» dep moıyndamaımyz. Oqyǵam joqtardyń úlken kemshiligi de osy shyǵar.

Men osynshalyqty kóp naqty túıindelgen jazbalardy sırek kezdestiremin. Qazaq ádebıetinde ol tipti joq deýge bolady. Talasbek aǵamnyń jazǵandarynda unaıtyn tek bul ǵana emes, ol kisiniń shyǵarmany kóńildi notada, syndy maqtaýmen aıaqtaýynda. Mine, «Oqyǵam joqty» oqyp otyryp, meniń de bolashaqqa sengim keldi, sendim. Sol daryndy, qabiletti toptan bárimiz de tabylsaq, keremet emes pe?!

Quralaı Isaeva