Ulttan ultty ajyratatyn, ıaǵnı ultyńnyń qazaq ekenin bildiretin negizgi belgiler, atyń, tiliń, diniń jáne ulttyq calt-dástúriń dep esepteıtin bolsaq, kúni búginge osy tórteýiniń de jaǵdaıy máz emes desem, menimen eshkim daýlasa qoımas.
Senbeseńiz tyńdap kórińiz. Eki adamnyń áńgimesinen:
-Atyń kim, aınalaıyn?
-Patrıs.
-Italıanyń qaı jerinensiz? Ózińiz qazaq tilin jaqsy biledi ekensiz.
-Men qazaqpyn.
-Ne, ne ?..
-Keshirińiz, áke-sheshem solaı qoıǵasyn ne istemekpin?
***
-Esimińiz kim bolady?
(Kúmiljı) –Itbaı.
-Iteke!
-(Ashýmen), -Ne, ne?..
-Keshirińiz. Atyńyzdy Itbaı qoıǵan men emes shyǵarmyn.
***
-Atyń kim, aınalaıyn?
-Tramvaı.
-Qalaı, qalaı? Óı, ońbaǵan. Shyn atyńdy aıt.
-SHyn atym sol.
-Óı, ákeńniń...
***
Jalpy ár jerde qulaqqa túrpideı tıetin, jaǵymsyz, atynan onyń qazaqtyń uly ne qyzy ekenin ajyratýǵa bolmaıtyn adam attaryn árkim de ár jerden kezdestirip júrgen bolar. Qazir, erterekte aqyn-jazýshylarymyz synǵa alyp, óz shyǵarmalaryna jaǵymsyz keıipker retinde paıdalanyp júrgen Itbaı, Kúshikbaı, Tyshqanbaı, Júnbas, Kirbas, Maıbas sıaqty attar, qazirgi qoıylyp júrgen attarǵa qaraǵanda, sol Itbaılar durys eken dep qalasyń. Sebebi bundaı attar jaǵymsyz bolsa da áıteýir qazaqy at, qazaqy sóz ǵoı. «Ultyńdy súıseń urpaǵyńdy oıla» dep ata-babalarymyz beker aıtpaǵan. Menińshe ult qamyn oılaý, dúnıege óz tegińdi jalǵastyrar urpaq ákelip, sol sábıge at qoıýdan bastalý kerek. Ulttyń sóz túbiri «ul» bolatyny osy.
Shyndyǵynda qazaqta mundaı attardy da bekerden-beker qoımaǵan. Mundaı attardy balalary jastaı shetinep, turmaıtyndar ǵana qoıady, til-kózden aman bolsyn dep. Dese degendeı sondaı atty ıemdengen atalarymyzdan taraǵan urpaqtar kúni búginde ulan baıtaq qazaq dalasynyń barlyq jerinde de kezdesedi.
Ultyńnyń qazaq ekeni atyńnan aıqyn bilinip turýǵa tıis. Men biletin órkenıetti elderdiń bárinde solaı. Jer júziniń barlyq elderinde, adam attarynda ózderiniń ulttyq erekshelikteri bolady. Adamnyń aty-jóni ıesiniń kim ekendiginen derek berip qana qoımaı, onyń qaı ulttyń ókili ekendigin de aıǵaqtap turady. Mysaly, adamnyń tegine «ov» (Ivanov, Petrov, Sıdorov) jalǵaýlary qosylsa onyń ultynyń orys ekenin, «ko» (Solomenko, Shevchenko, Kostenko) ýkraın, «ıch» (Robınovıch, Isakevıch) evreı, «ogly» (Búl-Búl ogly, Mamed ogly) ázirbaıjan, Akopán - Armán, Maharashvılı - Grýzın, Lasıs – Latysh, Kodrý - Moldavan, Tomme - Eston, Vaıkýle – Lıtva ultynyń ókilderi ekenin birden bilemiz. Bul qaǵıdany búkil dúnıe júzi elderiniń bári de qoldanady.
Mundaıda esim ıesiniń túrin kórmeı, tilin teksermeı-aq qaı ulttan taraǵan adam ekenin aıyryp, aıta berýge ábden bolady. Batyr atamyz Baýyrjannyń qylyshynan qany tamyp turǵan Keńes odaǵy kezinde «Men Momyshulymyn» dep qasqaıyp qarsy turýy neni kórsetedi?! Onyń astarynda asa mańyzdy eldik múdde, kózińniń qarashyǵyndaı qorǵalýǵa tıisti qazaq ultynyń ary men namysy jatyr. Baýyrjan atamyz qasterli ata-babasynyń esimine orystyń «ov»-yn qosaqtaý quldyqtyń aıqyn belgisi ekenin jaqsy bildi. Shyndyǵynda da qazirgi qazaq esimderindegi «ov», «ev», «ova», «eva», «ıch», «ovna» men «evna» jáne ata-tegiń «J»-dan bastalǵandaǵy esh qandaı negizsiz qosylatyn «Dj» (DJabaev) otarshyldyq júıe kúıdirip basqan tańba bolyp tabylady. Bylaısha aıtqanda, bizdiń aty-jónimizge qosaqtalǵan osy «tańbalar» syrt kózge bul adam orystyń bodany bolǵan degen málimet berýi men qatar orys ultyn jarnamalaıdy.
Eger biz tarıhqa júginsek sonaý ejelgi zamandardaǵy qul ıelenýshilik dáýirinde qulǵa sol qul bolyp júrgen rýdyń (taıpanyń) tańbasyn kúıdirip basatyn bolǵan. Sodan ol adam qaıda qashyp barsa da, kez-kelgen kisi ustap alyp ıesine tabystap otyrǵan. Bodandyqtyń «qarǵy baýyn» bizderdiń kóbimiz kúndelikti ómirde sezinbegenimizben, sál de bolsa tarıhqa kóz júgirtip óz elińdi ózge elder men salystyrǵanyńda buǵan kóziń anyq jetedi. Ásirese ózge elderge shyǵa qalǵan jaǵdaıyńda sol eldiń adamdary bizderdiń qaı eldiń bodany ekenimizdi suramaı-aq tól qujattan aıyra alady. Demek, táýelsizdik úshin kúres, bul máńgi kúres, ol men qazaqpyn deıtin barlyq azamattardyń qanynda qaınap jatýǵa tıis. Shyndyǵynda da ulty men urpaǵynyń qamyn oılaıtyn, ulttyq ar-namysynyń temperatýrasy joǵary azamattar aty-jónin ulttyq salt-dástúrge saı áldeqashan ózgertip alǵanynda kórip júrmiz. Bul jerde eń ókinishtisi qazaq ókimeti bıliginiń tetigin ustaǵandardyń arasynda bundaı jandardyń óte sırek kezdesetindigi, keıbir óńirlerde tipti kezdespeıtindigi.
Olardyń «J»-dan bastalatyn búkil qazaqtyń famılıasyn «Dj» dep ózgertýleriniń eshqandaı negizi joq. Olar buny qazaqtyń «J» áribine tilderi kelmegendikten jazyp júrgen joq. «J» áribi (dybysy) orystyń ózinde de bar. Sondyqtan, olar Jýravldi Djýravl, Jýravlevti Djýravlev dep aıtpaıdy da, jazbaıdy da. Eger kimde kim, buny qazaqtyń sóz jasaý qaǵıdasyndaǵy dybystardyń ilgerindi, keıingi yqpalyna baılanysty deıtin bolsa, bulda eshqandaı «jaraǵa» jýymaıdy. Olaı bolsa, olar Jurynbaıulyn Djýrynbaev dep jazbas edi.
Osyndaı otarshyl eldiń zorlyq-qyspaǵy atam zamannan ibir-sibirdi mekendep jatqan baıyrǵy bizben túbi bir, túrki tektes halyqtardy (saqa, altaı, týva, chývash, bashqurt t.b.) dástúrli ata-baba esiminen bas tartqyzyp: Kırgıeleı – Grıgorıı, Sýoder – Fedor, Býotýr – Petr, Aramaan – Roman, Mıkııte – Nıkıta, Habyrylla – Gavrııl, Bahylabys – Vasılevıch dep ózgerttirdi.
Sóıtip, aty ózgerýiniń arqasynda, bútin bir halyqtardyń zaty da ózgerip shyǵa keldi. Bul beıbaqtardy oryssha esim qabyldaýyna baılanysty shirkeýge alyp baryp shoqyndyrdy. Osydan shyǵatyn qorytyndy: halyqtyń baıyrǵy atynyń ózgerýi – ata-tegińnen ajyrap, quldyq buǵaýdy máńgi moıynyna óz erkimen ilýi. Ary qaraı «Arbanyń aldyńǵy dońǵalaǵy qaıda júrse, artqy dońǵalaǵy sońynan eredi» (Maqal).
Osyǵan sáıkes, oryssha til úılesim zańdaryna qurmet kórsetemiz dep júrip, ózimizdiń syılaý maǵynasynda aıtylatyn Aqań, Jaqań, Álekeńderimizden de aırylyp qaldyq. Al, shyndyǵynda bul jalǵaýlar «aǵa» men «áke» degen uly syılastyqty bildiretin uǵymdar bolatyn. Qazir biz olardyń ornyna Pálenbaevıch, Túgenbaevna deıtin bizge túp-tamyrymen jat, jalǵan jalǵaýlardy taýyp japsyryp júrmiz. Bul da kisi attaryna engen qariptik ózgeris ǵana emes, qazaqy sanany orystandyrýǵa qaraı tartylǵan tikeleı jeli.
Qıturqy saıasatqa kózsiz elikteýdiń saldarynan, ata-jónimiz túpki máninen ajyrap, maǵynasyz mazaqqa aınalyp barady. Soraqysy, orys álipbıiniń yńǵaıyna berilip, áýenine tóńkerilip jazylǵan qazaq esimderdiń áýelgi sulbasyn taba almaýǵa aınaldyq. Tólqujattarynda tasqa basyp jazylǵan maǵynasyz famılıaly qazaqtar jetip artylady. Mysaly, Chokın, Kýrgýnbaev, Býrbaev t.s.s. Osy esimderdiń alǵashqy azan shaqyryp qoıǵan naqty ataýy kim ekenin tap basyp aıta almaısyz. Chokın degenimiz – qazaqsha Shóke me, Shúke me, Shoǵy ma, Shoqy ma, joq tipti Shoqa shyǵar. Býrbaev degenińiz – Borbaıdyń nemeresi me, Birbaıdyń urpaǵy ma, álde Bóribaıdan taraǵan násil me? Aıyrý qıyn. Ári-beriden keıin osy attardy ómir boıy arqalap júrgen ıesiniń ózi de bilmeıdi. Sharıǵat zańyna qarasaq: qıamet qaıymda ár adam óziniń jáne ákesiniń azan shaqyryp qoıǵan atymen shaqyrylady, delinedi. Ata saltymyz boıynsha adam balasy pánıden baqıǵa attanar kezde de osy azan shaqyrylyp qoıylǵan esimi atalýǵa tıis. Keıin qoıylǵan laqap at bul jerde aıtylmaıdy jáne mazar basyna jazylmaıdy.
Taǵy bir keleńsizdik – kez kelgen qazaqtyń pasportyna úńilip qarasańyz aty-jóni jáne famılıasy qate. Esimderi qazaq tilinde joq áriptermen jazylǵan. Ásel-Asel, Jabaı – Djabaı, Erik – Erık, Móldir – Moldr, Moldır, Mýldır, Moldr, Mýldr, Maldır t.b. bolyp tólqujattardyń betinde myń buralyp bılep júr. Beınelep aıtar bolsaq, osy esimdermen birge atam qazaqtyń «Til-tuǵyryń, Din-dińgegiń» delinetin tujyrymyndaǵy, Tilimiz ben Dinimizde. Eske ustaıyq. Bul ekeýin «bıletken» eldiń keleshegi bolmaıdy.
Tarıh taǵlymy: Tili men dinin «bıletken» eldiń de, onyń bıliginiń de keleshegi bolmaıdy.
Ózge elder bóten ulttyń atyn balalaryna nemese ne bolsa sony at etip qoımaıdy. Bizde she? Bári de kerisinshe. Balalarymyzǵa at etip adam aıtpaq túgili estigende uıalatyn, qulaqqa túrpideı tıetin, qazaqı emes, ne bir sózderdi taýyp at etip qoıamyz. Tyńdap kórińiz. Men tanıtyn, ózim jumys jasaǵan jerlerde tómendegideı attary bar adamdar boldy: Mehanık, Mashınıst, Traktorıst, Shopyr, Tramvaı, Motorbaı, Sezd, Komsomol, Depýtat, Sosıal, Oktábr, Arhımed t.b. Búkil qazaqtyń san mılıondaǵan sózinen balalarymyzǵa qoıatyn at taba almaı, orystyń búkil tehnıkasynyń attaryn qoıa salyppyz.
Sonymen qatar sońǵy kezderi alys shetel attaryna elikteý de kóbeıip ketti. Tyńdap kórińiz – Patrıs, Palmır, Rıchard, Elenora, Estıda, Indıra, Anjela, Lýıza, Samıt, Krızıs t.t. bolyp jalǵasyp kete beredi.
Mundaı at qoıýdyń balalarymyz úshin yńǵaısyz jaǵy óte kóp. Aıtý túgili, estigende qulaqqa túrpideı tıedi jáne alǵash estigende ony shyn aty dep eshkim eseptemeıdi, jurttyń bári ony jaǵymsyz, jalǵan aty dep oılaıdy. Olardyń ózderi de osy attarynan ómir boıy qatty qysylady, eger tanysyp attaryn suraı qalsań, men bálenshemin dep jarqyldap turmaıdy, aıtýǵa uıalyp kúmiljı jaýap beredi. Osyndaı at qoıǵan ata-analaryna renjip, aqtalyp jatady. Onyń aqyr sońy, balanyń osyndaı attardan, famılıalardan qutylýǵa, aýystyrýǵa ákelip soǵatynyn kórip júrmiz.
Meni osyndaı oıǵa qaldyryp, qolyma qalam alýyma sebep bolǵan jaǵdaı, erterekte osy Aqtaý qalasynda turatyn meniń bir eski tanysym, qyzynyń famılıasyn aýystyrǵysy keletinin aıtyp, qalaı aýystyrýǵa bolatynyn surady. Ol kisi meniń zań qyzmetkeri bolyp uzaq jyldar boıy qyzmet jasaǵanymdy jaqsy biletin. Sebebin suraǵanymda, óz qyzynyń famılıasy Bylshyqkózova jáne onymen birge bir synypta oqıtyn eki qyzdyń famılıalary Qylıkózova jáne Qısyqkózova ekenin, úsheýin synyptas balalardyń únemi ájýa etetinderin aıtyp, úsheýi de famılıalaryn aýystyrǵylary keletinin aıtty. Keıinnen osy qyzdardyń úsheýi de jylǵa jýyq ýaqytqa sozylǵan, uzaq sendelis pen sergeldeńnen keıin famılıalaryn aýystyrǵandaryn estidim.
Azamattardyń famılıasyn nemese atyn aýystyrýǵa májbúr etetin taǵy bir jaǵdaı, er balaǵa qyzdyń atyn qoıý jaǵdaıy da jıi kezdesedi. Erterekte meniń bir tanysym er balaly bolǵanda, qurby-qurdastarynyń aıtqanyn tyńdamaı balasynyń atyn «Mahabbat» dep qoıyp, eseıgende «Mahambet» dep aýystyrýǵa májbúr boldy. Sebebi, aıtpasa da túsinikti emes pe?
Jalpy azamattardyń esinde ustaýǵa tıis jaǵdaı, ata-analaryńnyń azan shaqyryp qoıǵan atyn aýystyrýyń ata-baba, qazaq dástúrinde jáne sharıǵatta da úlken kúná sanalady.
Ózge ulttyń sózin balalarymyzǵa at etip qoıýdyń taǵy bir keleńsiz jaǵdaıy, mysaly, dúnıe júzinde jer kólemi boıynsha toǵyzynshy oryndy ıemdenetin, qarǵa tamyrly qazaqta, jalpy ushan qıyr shalqyp jatqan alyp Shyǵysta qalyptasqan úlken bir tamasha dástúr bar: eliniń atyn shyǵaryp, halqyn qurmetke bólegen, jurtyn tánti qylyp, óskeleń urpaǵyna úlgi, ónege bolǵan dańqty ul-qyzdaryn daralap, tek azan shaqyryp qoıǵan attarymen ǵana aıalap ataıdy. Mysaly, biz Abylaı, Buhar, Abaı, Shoqan, Maǵjan, Mustafa, Qanysh, Muhtar, Nurǵısa dep jatamyz. Ata-tegin izdestirmeımiz, aýylyn izdep jatpaımyz, áıteýir barsha qazaqqa ortaq bir týar uly tulǵa bolǵan soń, tek bárimizge áıgili ári dańqty atyn ǵana áspettep ataımyz.
Biz osy tulǵalardyń qaı-qaısysynyń esimderin jeke dara atasaq ta, kimdi megzep turǵanymyzdy bári birden biledi, eshkim qaı Abaı? Qaı Abylaı dep eshqashan qaıtalap surap jatpaıdy. Ortaq ta tanys qazaqı esim túsinikti bola qoıady.
Siz endi osy esimderdiń arasyna sheteldiń, qazaqı emes, bóten tilde qoıylǵan attardy qosyp qarańyz. Kim ne túsiner eken jáne qanshama suraq týyndar edi.
Joǵaryda kórsetilgendeı, ózge ulttyń aty qoıylǵan balańyz eseıe kele búkil dúnıe júzine áıgili, aıtýly azamat, búkil qazaq ultynyń maqtanyshy boldy dep esepteıik. Aradan jyldar, ǵasyrlar óte, onyń qazaqtyń azamaty ekenine kúmándanýshylardyń tabylary sózsiz. Al, ondaı azamattardyń aty-jóni men Qazaqpyn dep «aıqaılap» turýǵa tıis.
Taǵy bir aıta ketetin jaǵdaı, sońǵy jyldary orystyń otary bolǵandyǵymyzdyń kesirinen aty-jónimizge qosylyp jazylyp júrgen «ov, ova, ın, ına» jalǵaýlaryn alyp tastap qazaqı tilde Aman Muhanbet, Isa Qojas, Asqar Tólep t.b. etip jazýǵa umtylýshylyq kóptep kezdesýde. Árıne, bul óte quptarlyq áreket. Bundaı áreketke men qazaqpyn dep, ultyn sheksiz súıgen azamattardyń baratyny sózsiz. Biraq osy rette jalpyǵa birdeı qaǵıda, birkelkilik joq, keıbireýler óz atyn birinshi jazsa, keıbireýler ákesiniń atyn birinshi jazady. Bul jaǵdaıda birin-biri tanymaıtyn kisilerge, qaısysy óz aty, qaısysy ákesiniń aty ekenin ajyratý qıynǵa túsedi.
Bul rette sonaý Atam zamannan beri kele jatqan uly qaǵıdaǵa sáıkes atasynyń aty birinshi, ekinshi bolyp óz atyń jazylýǵa tıis. Kúni keshege deıin osylaı bolǵan. Qaraqypshaq Qobylandy, Qarakereı Qabanbaı, Qanjyǵaly Bógenbaı, Shapyrashty Naýryzbaı, Kete Júsip, Eskeldi Sanazar, Eskeldi Súgir t.t. sonyń aıǵaǵy. Óz atyńdy birinshi jazyp atalaryńdy ózińnen keıin ataýyń nemese jazýyń «tegin bilmegen, teksiz» ben «jeti atasyn bilmeıtin jetesizdiń» dál ózi bolmaq.
Jalpy, men qazaqpyn dep, ultyn súıetin árbir sanaly azamat, ózge ulttyń sózin balalaryna at etip qoımaýǵa tıis. Bala aty, aıtýǵa jeńil, qulaqqa jaǵymdy, jaqsy maǵynaly, taza qazaqı sózden qurylǵany jaqsy. Sebebi, jaqsy at balanyń jaqsy azamat bolyp ósýine úlken yqpal jasaıdy. Jas azamattyń jaqsy isine súısingen úlkender «İstegen isiń atyńa saı eken, osynyńnan jańylma, aınalaıyn!» dep bata berip jatatynyn árqaısymyz da estip júrgen bolarmyz. Osynyń ózinen-aq attyń tárbıelik máni bar ekenin eshkim de joqqa shyǵara almas.
Balaǵa at qoıýda memlekettik turǵydan da qadaǵalaý bolýǵa tıisti. Mysaly, myna kórshi Iran elinde balańyzǵa at qoıyp, tirkeý úshin azamattardyń hal-ahýalyn tirkeý ornyna bara qalsańyz, sizdiń qoıǵan atyńyz parsy (Iran) tiline, atyna sáıkes kelmese, sypaıy túrde, bundaı at qoıýǵa bolmaıdy dep tirkemeı keıin qaıtarady eken. Bizde de bul qaǵıdany zań men bekitilse óte oryndy bolar edi. Bireýler múmkin muny demokratıa zańyna qaıshy der, biraq qazaq demokratıasy ulttyń ultsyzdanyp ydyraýyna emes, ult bolyp uıyp, adamı qasıetterdiń eń bıik shyńyna shyǵýlaryna qyzmet jasaýǵa tıis.
«Kez kelgen halyq óziniń tarıhymen, ádep-ǵurpymen, bolmysymen damyp, álemge atyn tanyta alady, dep jazady Azat Úsen óziniń «Rýmyndardyń erligi atty maqalasynda». Demek, biz bilimimizdi, mádenıetimizdi, ulttyq salt-dástúrimizdi álemge tanytý maqsatymen ǵana ózara qarym-qatynas ornata alamyz. Álemdik tájrıbe de moıyndalǵan bir aqıqat bar. Ol – el bolýdyń bıik maǵynaly uǵym ekendigi. Ashyǵyna kelsek, ulttyq muratynan aınymaǵan el ǵana álemdik kóshke ilese alady, óz kezeginde órkenıet jasaı alǵan el ǵana basqa órkenıetti eldermen terezesi teńele alady. Olaı bolsa, elimizdiń tap búgingi bolmysy men álemdik keńistikten óz ornyn tabýǵa umtylysy qandaı?
Keńestik dáýir kezeńinde bul týraly áńgime qozǵaý «jasampaz» ınternasıonalısik ıdeologıanyń qas jaýyna aınalǵandyq bolyp shyǵar edi. Táýelsiz elge aınalǵaly beri talapta basqa. Búginde Ata-baba jolyna degen qurmet, sonymen qatar ult, ulttyq, ultshyldyq máselesi ózine tıisti jaqsy maǵynada eldik sanaǵa ulasyp otyr. Endigi másele ulttyq bıik sanany qalaı qalyptastyramyz, ony júzege asyrýdyń tıimdi joldary qandaı? Qazir barlyq elder men az ulttardyń ózi jahandaný jaǵdaıynda ómir súrýge beıimdelý ústinde. Onyń bastaýynda turǵandar men ıdeıalyq qaǵıdasyn tasymaldaýshylar álemdik tártipti ornatqysy keledi. Oǵan baǵynǵysy kelmeıtin elder de bar. Eýropanyń ózi bólinip alyp, óz mádenıet qaǵıdasymen ómir súrýge beıimdelgen. Bul ásirese, Shyǵys Eýropa men Batys Eýropada erekshe baıqalady. Máselen mádenı baılamy baıyrǵy dástúrmen shegendelgen Rýmynıada eń basty ólshem ulttyq negizde órbitilgen. Sosıalızm shylaýynda bolǵan bul eldiń ıdeologıasy áli de ar-uıat, ulttyq namys paıymynda qurylǵan. Jaqynda Rýmynıada balaǵa esim berý jóninde arnaıy Zań qabyldanýynyń ózi bolashaqta sol eldiń ıelerin tárbıeleýmen birdeı degen túsinik qalyptastyrdy.
El ishi bolǵasyn túrli pikirler qaıshylyǵy bolatyny belgili. Ulttyq negizden aırylǵan keıbir jelbýazdar arasynda óz sábılerine Tarzan, Polısıa, Imperator jáne Televızor degen attardy qoıýshylar da bolypty. Osynyń aldyn alǵan Rýmyn úkimeti barlyq atqarýshy bılikke qatań tapsyrmalar beripti («Úsh Qıan» №38 24.11.2011 jyl).
Qazirgi bizdiń jaǵdaıymyzda, ıaǵnı qazaq tiline jat sózderdi at etip qoıyp júrgenimizde, dál osyny bizde de qoldansa artyq bolmas edi. Ol úshin eshqandaı shyǵyn shyqpaıdy, sol AHAT-ta ult jandy azamat otyryp, sábıge at qoıyp, kýálik berer kezde qazaq esimderiniń ensıklopedıasymen tanystyrsa jáne olarmen túsinik jumystaryn júrgizse jetip jatyr.
«Elimiz ben jerimiz eki jarym ǵasyrdan astam ýaqyt Reseı ımperıasynyń bodandyǵynda bolǵan ýaqyt ta antroponımdik ataýlarǵa aıtarlyqtaı ózgerister ákeldi, – dep jazady Mekemtas Myrzahmetuly óziniń «Turkistan Taraz arasy...» atty kitabynda. Munyń ústine Reseı arqyly ótken evropalyq áserdiń ózi de óz degenin istep jatty. Kisi esimderi endi orystyq, envropalyq antroponımdermen atala bastady. Bul áreket, ásirese, Keńes úkimeti tusynda údemese baıaýlamady. Birjaqty jasandy túrdegi halyqtar dostyǵy týraly nasıhattyń tusynda endi bizdiń antroponımlik atalymdarǵa ınternasıonalısik kisi attary shapshań túrde jaıyla tústi. Tipti, osy qubylysty ishteı qabyldamaǵan D. Qonaev Atyraýǵa barǵan saparynda shopan kisiniń áıeli egiz ul taýyp, Dımekeń «balalardyń baýy berik bolsyn» dep syı-syıapat aparǵan. Sonda Dımekeń «Otaǵasy, balalardyń atyn qalaı qoıdyńyz?»,-dep suraǵanda:
- Attaryn qatyrdym. Bireýiniń aty – Maksım, ekinshisiniki – Gorkıı, - dedi. Únsiz qaldym. Elikteýden týǵan nadandyq. «Maksım» degen at tek «Gorkııge» jarasady. Al, ony qazaqqa telýdiń qansha qajettigi bar. Ańǵal áke oılamady-aý erteń urpaǵynyń Gorkııden taraǵandar bolyp shyǵatynyn» - dep qamyǵyp ókinish bildirgen eken. Bul sıaqty ańǵaldyqpen ókingen qazaq ákeler áli de barshylyq. Osyndaı ákeler búginde uldary men qyzdarynyń atyn Kım, Temıráz, Laýra, Elmıra, Dızenterıa, Gandı, Indıra dep ysqyrtyp keledi. Mysaly, osy jyldyń (2002 j.) maýsym aıynyń ortasynda Taraz ýnıversıtetine Qordaı aýdanynan kelip, qazaq tili men ádebıetinen memlekettik emtıhan tapsyrǵan 45 bilimgerdiń 15-niń esimi arab, parsy, grek, orys jáne evropalyq halyqtar esimimen atalatyny anyqtaldy. Iaǵnı bul bilimgerlerdiń 33 paıyzy nemese úshten biri degen sóz. Bul qubylys Ońtústik aımaǵyndaǵy kórinis, al Saryarqa men Shyǵysty, Batysty jaılaǵan qazaqtardyń arasynda basym túsip jatatyn shala qazaqtar men ada qazaqtardyń, tipti, taza qazaqtardyń óz arasynda da dendep oryn alǵany ótirik emes shyndyq. Bul Dımekeń aıtqandaı «Elikteýden týǵan nadandyq», nemese jat jurttarǵa eliktep quldyq urǵan psıhologıalyq tanymnyń aına qatesiz kórinisi emeı ne dersiń!
Bir jaǵynan qaraǵanda munda turǵan ne bar deısiń deıtin qazaqy salǵyrttyqpen qarasaq ta bul máseleniń astarynda tereń saıası-áleýmettik astar jatatynyn ańǵara bermeımiz. Jat jurttyqtyń esimi qoıylǵan adam sol jurttyń ıdeologıalyq belgisin ómir boıy kóterip, sonyń nasıhatshysyna aınalǵanyn sezbeıdi de. Iaǵnı quldyq psıhologıanyń bizdiń oı sanamyzdy qanshalyqty meńdep alǵanyna aıǵaqty dálelder emes dep aıta almaısyń.
Al, endi bizben mıdaı aralasqan slaván halyqtary ózderiniń uldary men qyzdarynyń bir de bireýiniń atyna qazaq ne túrik halyqtary atynyń qoıylmaý sebebiniń astarynda ne jatyr? Nemese, bizdiń ánshiler, óner qaıratkerleri, tipti, qarapaıym aýyl ónerpazdarynyń ózi orys, evropa halyqtarynyń ánin shyrqap, kóbirek aıtqanyn maqtan kóredi. Maqul-aq deıik. Al, endi slaván men evropa halyqtarynyń ánshileri ne sebepti ne ishte, ne syrtta qazaq, túrik halyqtarynyń tamasha ǵajap ánderiniń bir de birin emge bolsa da aıtpaýynyń syry nede? Bul qubylys ta toq eterin aıtqanda, bizdiń otarshyldyqtyń quldyq psıhologıasynan shyǵa almaýymyzda, al olardyń áli de bolsa uly derjavalyq sananyń tutqynynda qalýynan basqa esh nárse de emes» (Astana 2002. 202-204 better). Óte oryndy pikir. Menińshe, buǵan sanasynda sańlaýy bar bir de bir qazaq balasy daý aıtpasa kerekti!
Tarıh taǵlymy: Qojasy qulynyń tilinde sóılemeıdi, qulynyń esimin óz balalaryna qoımaıdy.
Taǵy bir aıta keterim, erte me, kesh pe árbir azamatqa áıteýir bir ret bolsa da at qoıý múmkinshiligi týatyndyǵy sózsiz. Soǵan óte jaýapkershilikpen qaraǵanyńyz durys. Jaqsy at qoısańyz meniń atymdy qoıǵan bálenshe dep maqtanyp, atyńyzdy ardaqtaıdy, al jaǵymsyz at qoısańyz dattaıdy jáne sol attan ómir boıy qorlyq kórip, túbinde siz qoıǵan atty aýystyrary anyq...
Endi osy Qazaqı esimder jaıly oıymyzdy ary qaraı jalǵastyryp, ótken tarıhqa úńilsek, H11 ǵasyrda Muńal dalasynda (qazirgi Monǵolıa) ómir súrgen Shyńǵys qaǵannyń aınalasyndaǵy adamdardyń da, rý-taıpa attarynyń bári de tek qana qazaqqa tán ekenin kóremiz. Olar: Esekeı, Altan, Qushar, Saǵabek, Temir, Tastemir, Shyńǵys, Óleń, Bórte, Jibek, Maral, Jamuqa, Belgitaı, Qasar, Naqý-Baıan, Baýyrshy, Tarǵytaı, Jelme, Altan, Muqaly, Jemeneı, Esen, Bóken, Janaı batyr, Úgedeı, Jolshy (Joshy), Tóle, Dáritaı, Shaǵataı, Taıshar Qarasaqal, Jebe t.b. Onyń ústine Qıat, Jadyran, Jary, Adaı, Baıuly, Mańǵyt, Kereı, Naıman, Merkit, Jalaıyr, Qońyrat, Uıǵyr, Jabal t. b. el, rý, taıpa ataýlaryn qosyńyz. Sol kezdegi joǵaryda kórsetilgen rý-taıpalardyń barlyǵy da qazirgi qazaq halqynyń quramynda.
«Býdda dini kelgenge deıingi kezeńderde, dep jazady Z. Qınaıatuly óziniń «Joshy han ómirbaıanynyń qıly tustary» atty eńbeginde mońǵoldarda balaǵa at qoıýdyń úsh túrli: 1) Áıgili ata-baba, jer-sý atyn qoıý; 2) Náresteniń dene bitimi, óń kelbetine qaraı at qoıý; 3) Kúnniń sáti, aıdyń aty, ata-anasynyń arman tilegine oraı at qoıý, salty boldy. ...Kóshpendiler ejelden-aq ózen, sý jaǵalaı ornalasqan taıpalardy ózen-sý (ýsan) nemese oı halqy, taý saǵalaǵandaryn taý, kóde halqy dep ataǵan. Mońǵol úrdisinde de solaı. Orman sý boıyn saǵalap, orman jaılap, ózen qystaǵan qaýymdy olar Oırat halqy (Orman halqy) dep ataıdy. Bul ataýlardyń jer-sý atymen baılanysty ekenin qazaq tarıhshysy Nyǵmet Myńjan da atap kórsetken». (Alash jornaly №4 (25), 2009 jyl 10, 13 better). Nesi bar, óte oryndy, tujyrym. Shynynda da, biz ejelgi mońǵol men qazirgi qazaqtyń salt-dástúrin, ádet-ǵurpyn, tili men sol kezdegi dinin, tipti bári-bárin salystyrar bolsaq eshqandaı da aıyrmashylyq tappaımyz. Tabý da múmkin emes.
«Parsy elinde patsha esimi ákesiniń esimimen qatar aıtylady. Patsha bálenshe, bálenshe patshanyń uly. Oǵan jalǵasa, eliniń nemese qalasynyń esimi jalǵasady: Ábýnasir Ál Farabı, Mahmýd Kashkarı, Ákim Tarazı. Al búgingi qazaq nyspysy men ákesin qosaqtap ataıdy. (Sherhan Murtaza, Qýandyq Túmenbaıuly)» (B.Q.Albanı «Qazaqıa» Almaty. 2008. 250 bet). Bul kúnde týra osyndaı túsinik barlyq qazaq ǵalymdarynyń sanasyna tolyqtaı sińgen. Biraq, tarıhı shyndyq múldem basqa.
Jalpy sonaý Adam atadan bergi Qazaq tarıhynda adamnyń aty, jóni jáne teginiń aıtylyp, jazylýynyń tómendegideı tarıhy men negizgi nusqalary saqtalǵan:
At degen sózdiń shyǵý tegi óz bastaýyn Ad qaýymynan alady. Adam (Atam, meniń atam), Adaı (Ataı) degen uǵymdardyń sóz túbiriniń Ad (At) bolatyny osydan. Sonymen qatar, qazaqta eń jaqyndyqty bildiretin At, Ata jáne búkil adam balasy úshin asa qasıetti Adal (Adaldyq), Ádilet (Ádilettilik) degen uǵymdar bar. «At erdiń qanaty» (maqal). «Esimiń kim» degenniń ornyna da «Atyń kim» dep jatamyz. Atamyz sirá Ata, oǵan komentarı kájet emes, ákeńdi áke deısiń de, óz ákeńniń ákesinen bastap, túp atamyzǵa, ıaǵnı Adam Ataǵa deıingi atalarymyzdyń bárin Adam, ıaǵnı olardyń bárin «meniń Atam» deısiń. Sonymen qatar, jabaıy qulandy qolǵa úıretip, at qylyp mingender de, Adaldyq pen Ádilettik degen uǵymdardy dúnıege ákelgender de osy atalarymyz. Demek, bul uǵymdardyń báriniń avtory osy Ad qaýymy degen sóz. Ad qaýymy jóninde ejelgi shejirelerde kóp aıtylady jáne olar jaıly Quranda da derekter bar.
BİRİNSHİ, Ata Man (Ataman), negizgi maǵynasy meniń atam Mannyń urpaǵy, taǵy bir maǵynasy basshy, qolbasshy; Al Man (Alman), Alash Mannyń urpaǵy; Qara Man (Qaraman), Aq Man (Aqpan), Sary Man (Sarman), Adaı Man, Qaz Man, Qý Man (Qýman), Túrik Man (Túrikpen), Ar Ǵun (Arǵyn), Naı Man (Naıman), Shý Man (Shýman, Shý kisi, Shý eli), Alyp Man As (Alpamys), Ábýǵalı Alshyn (Ábý Álı ıbn Sına, Avısenna), Júsip Balasaǵun, Túıe Qoja Oǵlan, Aı Man (Aıman), Taı Man (Taıman), Qı Man (Qıdan, Qıan) t.t. bolyp sóz sońy, ıaǵnı adam atynyń sońy Man atamyzdyń atynyń sońǵy «n» áribimen aıaqtalsa, bul uly, balasy, urpaǵy degen maǵyna beredi. Mysaly, «Muńaldyń qupıa shejiresinde» Qashıýn Toqyraýyn, Qarqoı Toqyraýyn, Qaryl Daı Toqyraýyn degen serikteri bolǵandyǵy aıtylady. Biz bul jerde Toqyraýynnyń rý aty jáne onyń Jalaıyrdyń bir atasy ekendigin kóremiz. Bul qaǵıda qazaqta kúni búginde de sol burynǵy kúıinde qoldanysta. Mysaly, Sarın (Sarynyń balasy), Ybraı Altynsarın (Altynsarynyń balasy), Saken Seıfýllın, Álibı Jangeldın, Saparǵalı Begalın, Jýmaǵalı Saın, Beıimbet Maılın, Muhtar Maǵaýın, Ǵabıden Mýstafın, Toqash Bokın, Nurmuhan Jantórın, Asqar Mamın, Nýralın, Nurtazın t. t. bolyp jalǵasyp kete beredi. Bul qaǵıdany búkil álem elderi qoldanady. Negizi Man atamyzdyń atynan jáne olardyń dúnıege kelip turaqtaǵan (qystaǵan) ata mekeni Manqystaýdan bastalady.
Túsinikteme: Man – Adam Ata qaýymynyń jalǵasy, ıaǵnı Nuq paıǵambardyń kemesine minip, topan sýdan aman qalǵan eldiń jalpylama ataýy. Álem elderiniń eń birinshi sanaly tirshilik ıelerin Shyǵystyń Adam, al batystyń Man deıtinderiniń syry osy.
EKİNSHİ, Adaı Adam atanyń urpaǵy (uly, balasy, qyzy), ıaǵnı atamyzdyń qarashańyraǵynyń ıesi degen qaǵıdaǵa sáıkes Jary Adaı, Jajır Adaı, Qoja Ahmet Iassaýı, qajy Qusaıyn Shırazı (Iassaýı kesenesin salýshy sheber), Ahmet Iýginekı (ádebıet tarıhynda «Shyndyq syıy» dastanymen málim), Ábý Násir Ál (Al) Farabı, Hakım Tarazı, Mahmýd Qashqarı, Ál Býharı, Ábý Raıhan Ál Bırýnı, Hakim ata Súleımen Baqyrǵanı, Álisher Naýaıı, Fırdaýsı (Shahnama), Ábdirahman Jámı (parsy-tájik ádebıetiniń klassıgi), Muhammed Shaıbanı (Joshy hannyń urpaǵy), Saıfı Saraıı, Haıdar Razı, Qadyrǵalı Jalaırı, Fazlallah ıbn Rýzbıhan Isfahanı, Muhammed Haıdar Dýlatı, Qashqar hany Ábýbákir Dýlatı t.t. bolyp munda da sóz sońy, «ı», «ı» dybystarymen aıaqtalsa, bul jerde de uly, balasy, urpaǵy degen maǵyna beredi. Osy jerde sál de bolsa ótken tarıhtan habary bar adamdardyń esine sala keteıin ejelgi, ásirese bizge kóbirek belgilisi orta ǵasyrlyq uly ǵulamalardyń barlyǵynyń derlik ata tegi osylaı jazylǵan. Bul qaǵıda da qazaqta kúni búginde qoldanysta bar. Mysaly, Mustafa Shoqaı, Ánes Saraı, Halıpa Altaı, Islam Jemeneı, Sabyr Adaı, Ordaly Qosaı, Aqylbek Jemeneı, Tuńǵyshbaı Al Tarazı, Qaırat Mamı... Demek adam esimderiniń qaı-qaısysyna da «ı» áribin jalǵasaq urpaǵy degen maǵyna berip tur. Sol sıaqty osy «ı» tobyna jatatyn «y», «i» áripteri de urpaǵy, balasy, qyzy degen maǵynada qoldanylady (Bórte Bóri, Ábýbákir Kerderi, Toqtamys Jary, Dáýletaly Jary, Qadyr Myrza Áli t.t.). Osy jerde Muńal Jaryny qalaı túsinemiz deıtin bolsaq, bul jerde Atasynyń aty birinshi bolyp aıtylady. Ada-m degen sózimizdegi «m» áribiniń táýeldilik maǵyna beretini sıaqty Ada-ı degen sózimizdegi «ı», «ı» áripteri de táýeldilik maǵyna beredi. Mysaly, Adamı, qazaqı, tabıǵı, dinı, ıslamı, rýhanı, ǵylymı, zamanaýı, kásibı, tarıhı, mádenı, saıası t. t. bolyp jalǵasyp kete beredi. Bul qaǵıdany da búkil álem elderi qoldanady. Bastaýy Man atamyzdyń urpaqtarynyń, ıaǵnı olardyń qarashańyraǵynyń ıeleriniń máńgilik qystaýy Manqystaýda otyrǵan Adam ata urpaǵy Ada-ı degen sózden alynǵan.
Abaı:
«Fızýlı, Shámsı, Sáıhalı
Naýaı, Saǵdı, Ferdaýsı,
Qoja Hafız – bý hámmasy
Medet ber shaǵırı ferdıad,» degen de, ózderińiz kórip otyrǵandaı attary atalǵan alty aqynnyń esimderiniń sońy «ı» dybysymen aıaqtalady da, sońǵy Qoja Hafızde atasynyń esimi birinshi, ekinshi bolyp óz aty aıtylady.
ÚSHİNSHİ, óz atyna da, tegine de eshqandaı jalǵaý sóz qospaı, atasynyń (rýynyń) atyn birinshi, óz atyn ekinshi etip jazý. Mysaly, Áz (Az) Jánibek, Áz Táýke, Er (Ar, Arys) Tarǵyn, Er Qosaı, Er Shabaı, Er Tólep, Er Qarmys, Aq Nazar (Haq Nazar han), Muńal Jary, Alshyn Jalańtós, Qara Kereı Qabanbaı, Qanjyǵaly Bógenbaı, Shaqshaq Jánibek, Qońyrat Alataý, Eskeldi Súgir, Qunanorys Shabaı, Tabyn Bókenbaı, Tama Eset, Jańaı Qojanazar, Shapyrashty Qarasaı, Shapyrashty Naýryzbaı, Kete Júsip, Qaraqypshaq Qobylandy, Janys Tóle bı, Eskeldi Sanazar t. t. bolyp jalǵasyp kete beredi. Bul jaǵdaılardy qazaq ultynyń shyǵý tegin ózge ulttar men salystyrǵanda, tipti áride, atap aıtqanda eń birinshi ekendigin kórsetedi dep tujyrymdaýǵa bolady. Osylaısha, qazaqta sonaý Adam atadan beri adam attary, olardyń dúnıege kelý retimen biriniń artyna biri, qaz-qatar bolyp tirkesip jazylyp keledi. Qazirgi bizdiń túsinigimizde «Er» sózi, tek qana «batyr», «bahadýr» sóziniń balamasy retinde túsiniledi. Negizinde ol aryn qorǵaýdyń erekshe úlgisin kórsetken arǵy atamyzdyń esimi. Ol bizge Adaıdyń eki balasynyń kishisi Kelimberdi esimimen jetti. Atamyzdyń esimindegi El men Er degen eki sóz túbiriniń bolatyny osy. Elsiz er joq, ersiz el joq. Erlerimizdiń elimizdi qorǵap ǵumyr keship jatqanymyz, sol atalarymyz salyp ketken sara joldyń jalǵasy.
Túsinikteme: Álem tarıhyndaǵy Man men Qazaq (Adaı) shejiresindegi Kelinberdi sınonım.
TÓRTİNSHİSİ, Shyńǵys qaǵan, Abylaı han, Qambar batyr, Toqta beki, Buhar jyraý, Alshyn Jalańtós bahadúr, Janys Tóle bı, Jebe mergen, Quıyldyr sheshen, Nur ańshy, nemese Qosaı Janalyuly Abdolla qaziret, Qarash Qulbaıuly Ybyraıym ahýn, Begeı Esjanuly Qoshmaǵanbet ıshan, Toqtamys Aldanuly Tólesin molda t. t. bolyp elden erek bılik dárejesi, laýazymy nemese kásibı óneri adam atynan keıin jazylady. Demek, bul jerde de «aldyńǵy», «keıingi» nemese birinshi bolyp atasynyń (rýynyń), ákesiniń jáne óziniń dúnıege kelýi, ekinshi bolyp kórsetilgen dáreje, ataqqa ıe bolǵandyǵy kórinedi.
Osy taqyrypqa sáıkes Shyńǵystyń «qaǵan» dep atalýyna taldaý jasap kórelik. Qaǵan taza qazaq sózi, negizi man, han, qazan (qazaq eli) degen sózden shyqqan. Bizge jetken uly shejirede tek qana qazaqtan shyǵyp álemdi bılegen uly kósemder ǵana qaǵan atyn ıemdengen. Búkil álem tarıhynyń birde-bir elinde, qazaqtan basqa bıleýshisin qaǵan dep ataǵan memleket bolyp kórgen emes. Mysaly, uly Alash qaǵan, Qazaq qaǵan, Ógiz (Oǵyz) qaǵan, Tony kók Bilge qaǵan, Bumyn kaǵan, Kúltegin qaǵan t.t.. Iaǵnı qaǵan degen sóz basynda búkil álemge bılik júrgizetin uly han, handardyń hany, ıaǵnı eń joǵarǵy ámirshi degendi bildirgen. Bul jóninde Ábilǵazy: «Qaǵannyń mánisi mynaý. Kim de kimniń ǵızzaty jáne dáýleti handyq mártebesinen artyq bolsa, ámirler men halyq ony qaqan der jáne kimniń mártebesi qaqannan joǵary bolsa ony qaǵan der. Qaǵannan joǵary mártebe, qurmet bolmas» deıdi. (Túrik shejiresi 110 bet).
«Qaǵan – handardyń hany, mońǵol men tatardyń bıleýshisi» (V.G.Ian «Chıngız-han» Nýkýs 1975 10 bet). Bul jerde oqyrmannyń oıyn myna jaǵdaıǵa aýdarýdy qajet dep sanaımyz. V.Iannyń bergen anyqtamasy Shyńǵysqannyń «Qaǵan» degen laýazymynyń maǵynasyn tolyq asha almaıdy. Buny qate tujyrym dese de bolady. Sebebi, Temirshi eń basynda ózi shyqqan Muńal rýynyń bıligine jetip, keıinnen tegi bir tatar halqyn kúshpen baǵyndyrǵan kezinde onyń negizgi laýazymy, Han dep dáripteldi. Oǵan qaǵan laýazymy búkil, muńal dalasyn, qytaı jerin jáne Orta Azıa ólkesin ózine baǵyndyrǵannan keıin baryp, Qazaq dalasynyń qaq tórinde, qazaqtyń on eki taıpasynyń on eki bıi Temirshini aq kıizge salyp, Qaz taýdyń ústine alyp shyǵyp, Qaǵan dep jarıalap, taýdyń da, Temirshiniń de atyn Shyńǵys dep ózgertkennen keıin baryp bastalady.
1206 jylǵy Shyńǵys qaǵannyń el tańbasynda tómendegideı sózder oıylyp jazylǵan. Onda: «Kókte táńir, jerde qaǵan bar. Álem ıesiniń tańba móri» (Erenjan Qara-Davan, Chırgıs – haan kak polkovodes ı ego nasledıe. A-A, 1991, 19 bet).
«Bylaı dep jaz: «Sen soǵys tilediń – sen soǵysty alasyń. Qaǵan (Shyńǵys M.Q) Elú-CHý-Saı qolynan, kók túske malynǵan altyn tańbany hatqa basqan kezde «Aspanda Qudaı, Qaǵan – Allanyń jerdegi qýaty, Jer sharynyń bıleýshisi, Adam balasy ıesiniń tańba-móri» degen jazý tústi» (V.G.Ian «Chıngız-han» Nýkýs. 1975 135 bet).
Kúni búginge deıin Qazaqstan tarıh ǵylymy «Shyńǵys» (Chıngız, Chıngıs, Hıngıs) han sóziniń ne maǵyna beretinin álige deıin túsindire almaı keledi. Ol jóninde, İ.Esenberlın «1206 jyldyń kókteminde Onon ózeniniń bastaýynda Uly quryltaı Monǵolıanyń túpkir-túpkirinen jınalǵan handar men noıandardyń, Shyńǵys hannyń jańa jáne burynǵy jaqtastarynyń quryltaıy shaqyryldy. Jınalǵandardyń tóbesinde, mońǵol áskerleriniń qorǵaýshysy súlde rýhynyń toǵyz quıryqty aq týy jelbiredi. Óziniń alǵashqy sheshimderiniń birinde quryltaı Temújindi – Shyńǵysty Mońǵolıa bıleýshisi etip jarıalady, oǵan han Shyńǵys dep at qoıdy, nemese «ony ımperator qyldy», delingen «Asyl sózderdiń» qytaı aýdarmasynda. Sonymen birge quryltaı Temújinge Shyńǵysqan ataǵyn bekitti. «Quryltaıda ony taqqa otyrǵyzyp, Shyńǵysqan» degen uly ataq berildi. Bul ataqty bekitken Kókóshi boldy... Onyń aty Tóbe-Táńiri bolatyn. «Shyń» degenniń maǵynasy – kúshti, myqty, al «Shyńǵys» - osynyń Qara Qytaıdyń uly bıleýshileriniń ataǵy bolǵan gýrhan sózimen maǵynalas kópshe túri, basqasha aıtqanda uly da myqty bıleýshi» (Rashıd-ad-dın). Chjao Hýnnyń málimetteri boıynsha, «Shyńǵys» - «Tánsy» - aspan sharapaty nemese «aspanmen sharapattalǵan», al «ımperator Shyńǵys»-bıleýshi, memlekettiń negizin salýshy delingen. Temújinniń han kóterilýi men «Shyńǵys» ataǵyn ıelenýi shamandyq salttar boıynsha shaman Kókóshiniń basshylyǵymen iske asty. Osyǵan baılanysty «Shyńǵys» degen ataq keıde kóne tatar-mońǵol rýhy – táńirlerdiń biriniń ataýy dep te túsindiriledi. Tanymal mońǵoltanýshy D.Banzarovtyń jazǵanyndaı: ol mońǵol jazbalarynan qajylar rýhy – Shyńǵys-táńirdiń bar bolýy týraly estelikter kezdestirgen. Akademık B.Ia. Vladımırsov «Shyńǵys» ataǵyn bylaı túsindiredi: «Temújin ıelengen» Shyńǵys ataýynyń maǵynasyna túsinik berý óte qıyn. Bul ataqty Temújin sol kezderdegi mońǵol baqsytanýshylary bas ıgen jarqyn rýhtyń atynyń qurmetin alǵan degen joramal jasaýǵa bolady. Sonymen qatar, kóbi Temújindi aspannyń ózi tańdady dep sanaýy buǵan túsinik, Temújinniń ózi de onyń taǵdyryna «Máńgilik aspannyń» aralasqanyna kóp bas aýyrtqan bolsa kerek. Qazirgi kezdegi túsinikke qaraǵanda «Shyńǵys» sózi túriktiń «tengis» sózinen shyǵyp, «teńiz», muhıt, al «Shyńǵysqan» degen sóz «muhıttiń, jer-sýdyń ıesi» degen maǵyna berdi degen kózqaras qalyptasqan» dep jazdy óziniń «Shyńǵysqan álem silkindirýshisi» atty eńbeginde (55-56 better). Bul jóninde taǵy bir tarıhshy-ǵalym profesor Tursyn Sultanov óziniń «Podnátye