Bul oraıda ótken ǵasyrdyń 20-jyldaryndaǵy  qazaq zıalylarynyń eńbekteriniń mańyzy zor.

1922 jyly Qazaqstanda jat sózderdi, pán ataýlaryn qazaqshalandyratyn komısıa qurylady da ony A.Baıtursynuly basqarady. Komısıa jat (ózge tildik) sózderdi qabyldaýda myna prınsıpterdi basshylyqqa alǵan:

a) jat ataýlardyń maǵynasyn túsindirgendeı qazaq sózin alý;

á) oǵan qolaıly qazaq sózi bolmasa, túrki sózin alý;

b) túrki sózi de týra kelmese, qazaq tiliniń zańyna úılestirip, Eýropa sózin alý (Joldybaev M. Qazaq tilin baıytamyz // Eńbekshi qazaq. 12.Vİİİ.1926).

«Tamyry tarıhynyń tereńinen bas­taý alatyn rýhanı kod» retinde HH ǵasyrdyń basyndaǵy qazaq zıalylarynyń eńbekterin, tiltanymdyq murasyn árdaıym nazarda ustaýymyz kerek. Ásirese shetten engen termın sózderdi qazaq tiliniń zańdylyqtaryna beıimdeýde A.Baıtursynuly, H.Dosmuhameduly, E.Omarov, Q.Kemeńgeruly syndy termınolog ǵalymdardyń ustanymdaryn basshylyqqa alý qajet.

«Eńbekshi qazaq» gazetiniń 1929 jylǵy 27 naýryzdaǵy sanynda jaryq kórgen «Emle týraly» atty maqalasynda A.Baıtursynuly sóz basyna ereje  jasaýǵa bolmaıtynyn, ondaı emle qolaıly, ońaı emle bolmaıtynyn eskertken bolatyn. Sondyqtan shettildik termın sózderdi qazaq tiline beıimdegen kezde A.Baıtursynuly bastaǵan zıalylardyń eńbekteriniń negizinde qazaq tilindegi normalardy naqtylap alyp, sol prınsıpterge baǵyndyrý qajet. HH ǵasyrdyń basynda sózderdiń ón boıynda sıngarmonızm zańdylyqtary saqtalyp, komısarıat – kemeseret, tema – teme, kýrsant – kúrsent, gýbernıa – gúbirne, konferensıa – kánperense, leksıa – leksiıe túrinde jazylǵan. Qazaq tiline kirgen jat sózderdi de múmkindiginshe sol zańǵa keltirip jazý kerek, sózdiń ishindegi dybystarynyń bárin biryńǵaı jińishke ne jýan túrinde alý kerek.

Qazaq tilinde dybystardyń tirkesýinde zańdylyq bar:

• Eki daýysty dybys qatar kelmeıdi.
• Sóz basynda eki daýyssyz qatar kelmeıdi.
• Sóz sońynda úndi men qatań dybystardyń tirkesi ǵana (qart, ant, salt, sart, shart, qańq, sańq, kent, sert jáne t.s.s.) keledi. Mundaı dybystyq tirkesterdi Q.Kemeńgeruly «daýyssyz dıftoń» dep ataǵan edi (Stenografıcheskıı ochet naýchno-orfografıcheskoı konferensıı‚ sozvannoı 2-4 ıýlá 1929g. Naýchno-metodıcheskım Sovetom NKP ı SKNTA. - Almaty‚ 1930. –58s.). Basqa dybys tirkesi (qatań men qatań, úndi men úndi, qatań men úndi, uıań men uıań t.s.s.) qazaq tiline jat. Sondyqtan shettilden engen sózderdegi jat qoldanystardy qazaq tiliniń zańdylyǵyna beıimdeý kerek. Iaǵnı sıez, podezd, razezd, t.s.s. sózderdegi d árpin túsirip jazý kerek. Qazirgi kezde poezd sózi poıyz túrinde jazylyp júr (HH ǵasyrdyń basynda da solaı jazylǵan). Sol sıaqty ss, ll, tt, pp, st, kst, st, zd, kk, vt, ft dybystaryna bitken esim sózderdiń sońǵy áripteri túsirilip jazylýy kerek: týrıs emes, týrıs, fantas emes, fantas, gram emes, gram t.s.s. A.Baıtursynuly, E.Omarov t.s.s. ǵalymdardyń eńbekterinde termın sózderdiń tulǵasyn qazaq tiliniń zańdylyqtaryna sáıkes durys jazýda qosymsha jalǵap tekserý ádisi qoldanylǵan. Ol ádisti qazirgi kezde de paıdalanýǵa bolady. ss, ll, tt, pp, st, kst, st, zd, kk, vt, ft dybystaryna bitken esim sózderge qosymsha jalǵanǵanda da sońǵy áripteri túsip qalady: kros – krosqa, krosy, klass – klasqa, klastar, klasy, metal – metaldy, metaly, gram – gramǵa, gramdyq, gramy, kılovatt – kılovatta, grıpp – grıpi, sıez – sezge, sezi, vedimis – vedomosqa, farmasevt – farmasevke, shrıft – shrıfpen; sondaı-aq tres – treske, tresi; týrıs – týrıske, týrısi; ýtopıs – ýtopıske, ýtopısi; fantas – fantasqa, fantasy; fonetıs – fonetıske, fonetısi; forpos – forposqa, forposy; fýtýrıs – fýtýrıske, fýtýrısi; chekıs – chekıske, chekısi; ekonomıs – ekonomıske, ekonomısi; ıýrıst – ıýrıske, ıýrısi t.s.s.
• Eki qatań daýyssyzǵa bitken (sk, st, ks, kt, pt, ft) sózderdiń sońyna y, i dáneker dybystaryn qosyp jazý kerek. Sebebi ol sózderge qosymsha y, i dáneker dybystary (áripteri) arqyly jalǵanady: obekt+i+ge, obekt+i+si, kıosk+i+ge, kıosk+i+si, kıosk+i+ler, Omsk+i+den, Omsk+i+ge, lıft+i+men, fakt+i+si, fakt+i+ler, resept+i+niń, resept+ti+ge, manýskrıpt+i+ge, mollúskige, paktini, taktini, traktige, faktisi, perfektini, ıntellektige, ınstınktini, reseptige, evkalıptiniń t.s.s.
• Úndi jáne qatań daýyssyzdar tirkesine (nk, lk, mp, lt, lt, ns, rs, rt, rsh, nt, rm, fr t.b.) bitken sózderge qosymsha y, i dánekerinsiz, býyn úndestigi boıynsha jalǵanady: fınans+qa, fınans+y, avans+y (avansysy emes), sement+ke, sement+ti, ferment+tik, sıfr+ǵa, sıfr+y (sıfrysy emes); hloroform+ǵa, hloroform+nan, hloroform+y, fýnt+qa, fýnt+y, formant+tar, formant+y, bank+ke, avtopark+ten, púlt+ke t.s.s. Sebebi sóz sońyndaǵy úndi men qatań dybystardyń tirkesi qazaq tiline jat emes.
• Qazaq tilinde sóz b, g, ǵ, d dybystaryna bitpeıdi. Sondyqtan shetten engen, osy dybystarǵa bitken sózder qazaq tiliniń zańdylyǵyna baǵyndyrý kerek. Ol týraly Qazaq bilimpazdarynyń İ sezinde Eldes Omarov ta aıtqan bolatyn (Qazaq bilimpazdarynyń tuńǵysh siıezi. – Almaty, 2005. – 144 b.). Qazaq  tiliniń jıilik sózdigine súıener bolsaq, shet tilden engen mundaı sózder óte kóp (Jalpy bilim berýdegi qazaq tiliniń jıilik sózdigi. - Almaty: Dáýir, 2016. - 1472 b.).

Soǵan sáıkes

• ab dybys tirkesimine bitken sózder (arab, arhesıllab, mazhab, masshtab, shtab, hıdjab);
• ob dybys tirkesimine bitken sózder (garderob, gıdrofob, mıkrob);
• ýb dybys tirkesimine bitken sózder (avtoklýb, aeroklýb, bıznes-klýb, ınternet-klýb, klýb, kýb, motoklýb, sport-klýb, fıtnesklýb);
• ag dybys tirkesimine bitken sózder (anshlag, arhıpelag, bakterıofag, detrıtofag, reıhstag, rychag);
• org dybys tirkesimine bitken sózder (komsorg);
• ýrg dybys tirkesimine bitken sózder (dramatýrg, jazýshy-dramatýrg, kardıohırýrg, kınodramatýrg, metalýrg, neırohırýrg, hırýrg);
• fag dybys tirkesimine bitken sózder (ksılofag, makrofag, olıgofag, saprofag, sarkofag, entomofag);
• ıag dybys tirkesimine bitken sózder (varág);
• og dybys tirkesimine bitken sózder (aǵartýshy-pedagog, akýsher-gınekolog, analog, antropolog, arheolog, astrolog, bakterıolog, barlaýshy-geolog, bıolog, búldog, geolog, gersog, gıdrolog, gınekolog, glásıolog, kosmetolog, marketolog, meteorolog, mınerolog, mıfolog t.s.s.);
• ad dybys tirkesimine bitken sózder (bal-maskarad, jad, jıhad, lımonad, marmelad, rafınad, shokolad t.s.s.);
• aıd dybys tirkesimine bitken sózder (slaıd);
• ard dybys tirkesimine bitken sózder (avangard, gepard, elektrkard);
• ed dybys tirkesimine bitken sózder (shved);
• eıd dybys tirkesimine bitken sózder (reıd);
• eıd dybys tirkesimine bitken sózder (nýkleoproteıd, proteıd, hromoproteıd);
• fýd dybys tirkesimine bitken sózder (fast-fýd);
• ıýd dybys tirkesimine bitken sózder (fotoetúd);
• ıard dybys tirkesimine bitken sózder (bılárd);
• ard dybys tirkesimine bitken sózder (stúard);
• ıad dybys tirkesimine bitken sózder (narád);
• rád dybys tirkesimine bitken sózder (avıaotrád, otrád, razrád, snarád);
• ıd dybys tirkesimine bitken sózder (áldegıd, antımonıd, genosıd, gerbısıd, gıbrıd, dıoksıd, oksıd, plasıd, polıgıbrıd, sılısıd, sýısıd t.s.s.);
• od dybys tirkesimine bitken sózder (anod, býterbrod, vzvod, dıod, ıod, katod, metod, elektrod, epızod t.s.s.);
• oıd dybys tirkesimine bitken sózder (asteroıd, gaploıd, dıftońoıd, koloıd, organoıd t.s.s.);
• ord dybys tirkesimine bitken sózderdegi (akord, bılbord, rekord, skanvord, skeıtbord, snoýbord)

b, g, d dybystarynyń ornyna  p, k, t áripterin jazý kerek. Sebebi bul sózder uıań daýyssyzdarǵa bitkenmen, olarǵa qosymsha uıań dybystan bastap jalǵana almaıdy, qatań dybystan bastalady: arabqa, arhesıllabty, mazhabta, masshtabpen, shtabtan, hıdjabty t.s.s. Sóz tulǵasyn qosymsha jalǵaý arqyly tekserý ádisi – A.Baıtursynuly bastaǵan ǵalymdardyń negizgi ustanymdarynyń biri. Bul ádis osy ýaqytqa deıin kóp elenbegenmen, orfografıalyq sózdikterde, anyqtaǵyshtarda (R.Syzdyq «Qazaq tiliniń anyqtaǵyshy». – Astana, 2000) uıań dybystarǵa bitken sózderge jalǵanatyn qosymshalardyń qatań dybyspen bastalatyny týraly aıtylǵan. Kúndelikti qoldanysymyzda da qatań dybystan ǵana bastaımyz. Sońǵy uıań dybystardy qazaq qatań túrde ǵana dybystaı alady. Arab tilinen engen kitap sózi b árpine bitken. Alaıda qazaq tilinde ol sózdiń sońynda qatań dybys (p) tańbalanyp júr. Odan qazaq tiliniń zańdylyǵy buzylyp turǵan joq. Qajym Basymuly eńbekterinde arab sózi arap túrinde tańbalanǵan. Qazir arab túrinde jazylyp júr. Bul – qazaq tiliniń zańdylyqtaryna qaıshy.   Sol sebepti tilimizdiń zańdylyqtaryna sáıkes b, g, d dybystaryna bitken sózderde sózdiń sońyna p, k, t áripterin jazý kerek. Osyǵan baılanysty end (brend, dıvıdend, stend, trend, fotostend), ond (alúkobond, genofond, evrobond), ýnd (karborýnd) dybys tirkesimderine bitken sózderdi de nt túrinde jazý kerek.

• Shet tilden engen, eng, ıng, ong dybys tirkesimderine bitken sózderdiń sońyndaǵy ng dybysynyń ornyna qazaq tilindegi ń dybysyn tańbalaýǵa bolady: avtoparkıng, agroholdıng, aýtbrıdıng, aýtsorsıng, bankıng, bıznes-reıtıng, bıznes-trenıng, boýlıń, brıfıń, vıkıng, dempıń, dopıng, ımprıtıng, ınbrıdıng, ınjınırıń, karlıng, kartıń, kastıng, kıkboksıń, kıng, klırıń, konsaltıń, kontrollıng, lızıń, marketıń, mıtıń, monıtorıń, peıdjıng, porsıng, reıtıń, roýmıng, rıng, semınar-trenıng, serfıng, skrınıng, smokıng, sparrıng, staılıng, sterlıń, trenıń, fandraızıng, franchaızıń, holdıń, hostıng, lozýng, býmerań, rang, flań, sleng, gong, dıftoń, polıdıftong  t.s.s. Sebebi túpnusqada ng dybys tirkesi emes, ń dybysy. Ol transkrıpsıadan da anyq kórinedi: sleng – slæŋ, dıftoń  – ˈdɪf.θɒŋ, parkıng  –  ˈpɑː.kɪŋ, holdıń  –  ˈháʊl.dɪŋ, bankıng  –  ˈbæŋ.kɪŋ, reıtıń  –  ˈreɪ.tɪŋ, trenıń  – ˈtreɪnɪŋ, boýlıń  – ˈbáʊ.lɪŋ, brıfıń  –  ˈbriː.fɪŋ, marketıń  – ˈmɑːkɪtɪŋ t.s.s. Alaıda orys tilinde ń dybysy bolmaǵandyqtan, ng tirkesimen berilgen. Bul sózderdi deldal tildegi ózgeriske túsken qalpynda emes, túpnusqadaǵy qalpyna jaqyn etip alýǵa bolady.  
• Qazaq tilinde úndi men qatań tirkeskenmen, kerisinshe, qatań men úndi qatar kele almaıdy. Sondyqtan shetten engen sózderdegi tr-ǵa bitken sózderde t men r arasyna y, i dybystaryn kirgizý kerek: tyıatyr, metir t.b.
• Shet tilden engen sózderdiń bastapqy býyndary ezýlik, sońǵy býyny erindik bolyp kelgen sózderde (ekpin túspese) erindikti bastapqy býyndarǵa aýystyryp ne múlde joıyp, ezýlikke aınaldyryp jazý kerek: avtor – aptyr, dırektor – derektir, korektor – kárektir t.b.
• Shetten engen sózderdiń sońyndaǵy a dybysy túsirilip jazylýy kerek: apteka – aptek, fabrıka – pabirik, nagrada – nagrat, morfema – morfem, fonema – fonem t.b.

Qazaq bilimpazdarynyń tuńǵysh sezinde termın (pán sózi) máselesi týrasynda baıandama E.Omarov: «Qazaq tiline jat sózderdi kirgizgende, onyń jat dybystaryn buzbaı kirgizýge bolmaıdy; jat dybysqa jalpy buqaranyń tili kelmeıdi de ishinde jat dybys bar jat sóz jalpyǵa jat bolyp qala beredi; sóıte kele qazaqsha ádebıet tili buqaranyń tilinen múlde basqalanyp, qat tanıtun buqara bizdiń jazǵan sózimizge túsinbeıtin bolady. Ol bolmaı, oıda joq bir keremet sebepter bolyp, buqara oqyǵandardan qalyspaı, jat sózderdi jat dybystarmen buljytpaı aıta alatun bolyp ketse, qazaqtyń tili buzylady. Munyń qaısysy bolǵanda da jaqsy bolmaıdy», – degen edi (Qazaq bilimpazdarynyń tuńǵysh siıezi. – Almaty, 2005. – 144 b.). 

Til tazalyǵyna mán bermeıtin nemquraıdylyqtan, tilin bilmegenine arlanbaıtyn namyssyzdyqtan saqtanýdyń, olardyń aldyn alýdyń birden-bir joly – ulttyq rýhty oıatý, ulttyq kodty saqtaý. Latyn grafıkasyna kóshýde ótkenimizdi tarazylaı otyryp, HH ǵasyrdyń basynda qaı dybys qalaı ıgerilgeni, qosar dybystardy tańbalaýdaǵy erekshelikter, shet tildik termınderdiń jazylýy, tańbalaýda qandaı ustanymdar basshylyqqa alynǵanyn eskere otyryp, tilimizdiń zańdylyqtaryn buzbaýǵa tyrysýymyz qajet.

 Avtorlary:

Jubaeva O. A.

Til bilimi ınstıtýty Gramatıka bóliminiń meńgerýshisi

Aıdarbek Q.

Til bilimi ınstıtýty Termınologıa bóliminiń meńgerýshisi