Portalymyzda jarıalanǵan Quralaı Omardyń «Men eshteńeden qoryqpaımyn» atty suhbaty biraz oqyrmandy beıjaı qaldyrmady. San alýan pikirlerdiń jazylǵany – sonyń dáleli. Mine, sondaı bir pikirden týyndaǵan myń san oıdy oqyrmandarymyzdyń nazaryna usynýdy jón kórdik.

Bul maqalada ınternette jarıalanǵan qazaq poezıasyna aıtylyp jatqan syn, dálirek aıtsaq, kásibı emes (maman bolyp kóringisi kelip, termınderdi paıdalansa da, jazyp otyrǵany jónsiz ekeni kórinip turatyn) syn jaıynda birer oı qozǵaǵym kelip otyr. Internette óleńder jarıalanyp jáne sol óleńderge oqyrmandar pikirlerin bildiretin múmkindik paıda bolǵany qýantatyn jaıt. Alaıda, ár jetistiktiń kóleńkeli tustary da bolady. Aqynnyń aqyndyq baǵyna qyzǵanysh tanytatyndarǵa da mol múmkindik týyp otyr. Baqtalas áriptesteri, ne ómirde unaspaı qalǵan adamdary búrkenshik at jamylyp, tasadan tas atyp aqynnyń abyroıyn tógýde, jeke basyna til tıgizýde. Ondaı áreketterdiń aqyn ónerine áseri bola ma degen suraqqa, ókinishke oraı, ıá dep jaýap berýimizge týra kelip tur. Nege deseńizder, aqynnyń ónerinen habary joq bireýler sondaı syn-pikirlerdi oqyp qalsa, «e, mynaý nashar eken, mynaý jaqsy eken» degen jalǵan oı túıedi. Otyrǵan ortasynda birnárse biletin adam bolyp sol áńgimeni ári qaraı taratady.

  Myna bir «synshynyń» pikirin mysal retinde qarap kóreıik.

Muń meni jatty qamap,

Kózde shyq jyltyldaıdy.

Kórmegen sátti sanap,

Tek saǵat syrtyldaıdy.

Saǵynysh sińip qalǵan

Júregim toqtar ma edi.

Qanatym synyp, talǵan,

Ushýǵa joq dármenim.

Bes kúndik jalǵanymnyń

Órtedi kúıikteri.

Bulttaı aq armanymnyń

Eń asqaq keıipkeri,

Marjan sóz tóske terip

(Belgili utylarym),

Sizge arnap tost kóterip,

Jasymdy jutyp aldym.

Týǵan kúnińizben!

Birinshi shýmaǵy ne myna óleńniń? «Muń qalaı qamaıdy?» Bul ne abstraksıa ma? Kózde shyq jyltyldaı ma, móltildeı me? Kórmegen sátter úshin saǵat jaýapty emes. «Saǵynysh sińip qalǵan», Saǵynysh suıyqtyq, bolmasa ıis emes, sińip qalatyn. Bul logıkalyq qatelik. «Qanatsynsa» qalaı talady? Syndy delik, endeshe ushýǵa joq dármenim degen ne sonda? Ol onsyz da túsinikti emes pe? Oı shubalańqy. Kelesi shýmaqtaǵy kúıikteri men keıipkeri múlde uıqaspaıdy. Kúıigi órtese armany qalaı asqaq bolmaq? Bir shýmaqtaǵy qarama-qaıshy eki oı. Sońǵy shýmaq taǵy sózder oıǵa, zagatovkadaǵy shýmaqqa arnaıy uıqastyrylǵan. Bylaıynsha aıtqanda, myna óleń óleń emes. Mundaı óleńder Quralaıda jetkilikti. Taqyryp aýany da tar. Muń degen sóz mıllıondap kezdesedi. Sózdik qory nashar ma álde aqynnyń? Baqytgúl myna óleń poezıa ma, aıtshy. Poetıkalyq áýen, rıtmaralyq qýat, paralelızm qaıda? Oılyq balans qaıda? Jymdasqan tustary káne. Júrekti ezip jibere jazdaıtyn? Kombınasıalyq júıelerdi de kóre almadym. Keshirińder, shyndyqty aıtqanym arqalaryńa batsa. Qazirgi býyn senderdi taptap ketti.

Óleńdi muqıat oqyp shyqtyńyzdar dep oılaımyn. Jazylǵan synyn taldaıyq.

«Muń qalaı qamaıdy?»Bul ne abstraksıa ma?» depti.

Poezıada lırıkalyq keıipkerdiń jaǵdaıyna baılanysty muńnyń san qyry kórsetiledi. Ár aqyn ózinshe jyrlaıdy. Olaı bolmasa nesi aqyn? Shtamptardan múmkindiginshe aýlaq bolýy – aqyn talantynyń kórsetkishi! Mundaǵy «muń qamady» degeni: shabyttanyp shalqı almaı, eńsem janshyldy degen oıdy bildiretini aıdan anyq kórinip tur.

Kózde shyq jyltyldaı ma, móltildeı me?

Bunysyn endi qalaı túsinemiz? Kóldi nege «aına», kúndi «altyn tabaq» dep atadyń degenmen birdeı bolyp tur. Synshynyń ádebı saýatsyzdyǵy ma bul? Jańasha sýretteýge qarsylyq kórsetip, tildiń damýyna tosqaýyl qoıýda. Eger túsinip bolýǵa bolmaıtyndaı etip sýrettegen bolsa, pikirin oń dep qaraýǵa bolar edi. Bul degen aqynnyń izdenisterine jasalǵan qıanat qoı.

Kórmegen sátter úshin saǵat jaýapty emes.

«Kórmegen sátti sanap,

Tek saǵat syrtyldaıdy.»

Osy eki joldy qalaı oqysam da saǵatty kinálap turǵan sózdi kóre almadym. Saǵatty jaýapqa tartyp jatqanyn qaıdan shyǵaryp aldy?

«Saǵynysh sińip qalǵan», Saǵynysh suıyqtyq, bolmasa ıis emes, sińip qalatyn. Bul logıkalyq qatelik.

«Sandalǵany-aı sanamnyń san bólinip,

Tamyrymda týlaıdy qan jeligip.

...........................................................

Saǵymmen saǵym bop erip baram,

Kóńil surar pende joq kelip maǵan»

                           (M. Maqataev «Júrek demin alǵanda»)

«Qanat synsa» qalaı talady? Syndy delik, endeshe ushýǵa joq dármenim degen ne sonda? Ol onsyz da túsinikti emes pe? Oı shubalańqy.

Sóılem minsiz qurastyrylmasa da, aqynnyń ne aıtyp turǵany túsinikti. Qus, ne ushaq sıaqty ushý jóninde aıtylyp turǵan joq bul jerde. Qanatty da týra maǵynasynda túsiný aǵattyq bolar, sol sebepti onyń synýyn týra túsinýdiń qajeti shamaly. Syný men talýdyń arasynda útir bar ekenin eskerý kerek.

Kelesi shýmaqtaǵy kúıikteri men keıipkeri múlde uıqaspaıdy. Kúıigi órtese armany qalaı asqaq bolmaq? Bir shýmaqtaǵy qarama qaıshy eki oı.

Rasynda útir men núkteniń qalaı qoıylǵanyn kórmedi me? Shýmaqtyń sońǵy eki joly kelesi shýmaqqa qatysty ekenin túsinýge óresi jetpedi me? Álde, ár shýmaqtyń sóılemderi ózinde bastalyp, ózinde bitý kerek dep zań shyǵaryp otyr ma? Bulaı jazý aqynnyń ashyp jatqan jańalyǵy da emes, burynnan qalyptasqan ádis. Álem poezıasymen terezesi teń jatqan M.Svetaevanyń óleńderiniń birsypyrasy osylaı jazylǵan. Bastapqy synyptarǵa arnalǵan óleńderdi bulaı jazýǵa bolmaıtyn shyǵar, árıne, biraq eresekterge buny uǵyný ońaı ǵoı.

Sońǵy shýmaqtaǵy sózder oıǵa, zagatovkadaǵy shýmaqqa arnaıy uıqastyrylǵan.

Ne aıtqanyn túsinbedim. «Oıǵa, zagatovkadaǵy shýmaqqa» dep neni aıtyp tur? Kelesi shýmaqty aıtyp tur deýge de kelmeıdi, sebebi ózi sońǵy shýmaq. Neni arnaıy uıqastyrǵan? Abaısyzda uıqasyp qalý kerek pe edi? Aqynǵa bir min taǵyp turǵany ǵana belgili, ne min ekeni túsiniksiz.

Bylaıynsha aıtqanda, myna óleń óleń emes.

Bul óleńdi óleń emes ekenin kórsetken dáleli qaıda? Oryndy-orynsyz, áıteýir minep tastasa boldy, óleńdi qaralaı berýge bola ma? Olaı bolsa kez-kelgen óleńge dál osyndaı min artyp, óleń emes dep úkim shyǵara berý erikkenniń ermegine aınalmaı ma?

Mundaı óleńder Quralaıda jetkilikti.

Quralaıdyń osy óleńin oqyrmandary súısinip oqyp, áriptesteri joǵary baǵalaǵan. Erigip otyryp qurastyra salmaǵany bir oqyǵanda-aq kórinip tur. Lırakalyq keıipkeriniń muńy men sharasyzdyǵy áserli jetkizilgen. Osy sıaqty oqyrmandaryn taýyp jatatyn óleń qaı aqynnyń bolmasyn eń izi tilekteriniń bir shyǵar.

Taqyryp aýany da tar.

Taqyryp aýanyn aqyn ózi tańdamaǵany durys bolar. Qudaıdyń bergen «taqyryptarynda» ǵana jazǵany abzal. Árıne, neni jaza alatynyn, neni jaza almaıtynyn bilý úshin múmkindiginshe kóbirek baǵyttarda qalam tartyp kórý kerek. Mahabbatty jyrlaǵanda ǵana shyn talanty kózge uratyn aqynǵa, nege qoǵamdyq máselelerge qatysty jazbaısyń deý, mahabbatty mandytyp jyrlaı almaıtyn aqynǵa, seniń órisiń tar, «(uly) mahabbatty» jyrlaı almasań nesine aqynsyń deý orynsyz áńgime. Quralaıdyń qandaı taqyryptarda jazyp júrgenin biz bile bermeımiz. Sátsiz shyqty dep jarıalamaı qoıǵan qansha jyry bar ekenin de bilmeımiz. Múmkin, Orhon jazbalary jaıynda poema jazyp jatqan shyǵar?

 Muń degen sóz mıllıondap kezdesedi. Sózdik qory nashar ma álde aqynnyń?

Aqynnyń shyǵarmashylyǵyn jalpy minep otyrǵan bolýy kerek, sebebi taldanǵan óleńde muń bir-aq ret kezdesedi. Muń jaıly jazǵan bolsa, endi qandaı sózdi qoldanýy kerek? Jumbaqtap jazýy kerek pe?

Poetıkalyq áýen, rıtmaralyq qýat, paralelızm qaıda? Oılyq balans qaıda? Jymdasqan tustary káne. Júrekti ezip jibere jazdaıtyn? Kombınasıalyq júıelerdi de kóre almadym.

«Synshymyzdyń» ne talap etip otyrǵany taǵy da túsiniksiz.

Oqyrmandary robot emes, júregi bar adamdar bolǵandyqtan, óleńniń berer nárin syrtqy kelbetke aıyrbastamaýy aqyl. Osy maqalaǵa izdenis barysynda Farıza Ońǵarsynova apamyzdyń «Aıqyn» gazeti betinde Quralaı jaıynda aıtqanyn taýyp aldym: «Jastar búgin til, táýelsizdik, Otan týraly jazýǵa áýes bolyp alǵan. Biraq sol jazǵandary júrekke jetpeıdi. Al Quralaıdyń ereksheligi óziniń ishki sezimin, jeke adam retinde jan dúnıesin silkintken dúnıelermen qatar, ózine ǵana tán kóńil kúıin qaǵazǵa túsiredi. Bázbireýler sıaqty halyqtyń kóńilinen shyǵatyn dúnıe jazam dep tyrashtanbaıdy. Óziniń ishki álemine kóp úńiledi. Uıqasy, yrǵaǵy, sóz saptaýy naǵyz poezıanyń ushqyny atyp turǵan beınesindeı kórindi. Qyz balanyń poezıada joly aýyr bolady. Er adamdarǵa qaraǵanda, olardyń moıyndalýy da qıyn. Biraq Quralaı óziniń osy tabıǵı qalpynan aınymaıtyn bolsa, jaqsy aqyn shyǵatyny kúdik týdyrmaıdy. Biz odan úmit kútemiz»,– dep aıtypty.

Jymdasqan tustary káne. Júrekti ezip jibere jazdaıtyn? Ne surap tur? Qaıtalaý? Anafora? Leıtmotıv? Óz ortasynda paıdalanylatyn dıalekt sóz be «jymdasqan» degeni?

Júrekti «ezip» jiberetin áserli tustardy«jymdasqan» dep turǵan shyǵar? Eger áseri jaıly aıtatyn bolsaq, Quralaıdyń jyrlary – óz oqyrmanymen qaýyshqan baqytty jyrlar. Sózim jalań bolmas úshin ınternette jarıalanǵan óleńderine jazylǵan pikirler men lebizderdi qarap kórýlerińizdi suraımyn. Aqyn barlyq adamǵa unaı bermeýi múmkin, sol úshin oǵan aýyr sóz aıtýǵa bola ma? Bir aqyny aıtypty: on oqyrmannyń bireýine unasam jektilikti dep. San túrli talǵam bolǵandyqtan, san túrli baǵyttardyń paıda bolǵany da sodan. Bul talaby da aqyndy tabalaýdy maqsat etkendikten týǵany kórinip tur.

Kombınasıalyq júıelerdi de kóre almadym. Kombınasıalyq júıe degeni ne? Nelerdiń kombınasıasy? Bundaı jalpylama sózben kez-kelgen aqynǵa tıisýge bolady, sebebi neni megzep turǵany belgisiz.

Keshirińder, shyndyqty aıtqanym arqalaryńa batsa.

Shyndyqty aıtsa, keshirý emes, rahmet aıtý kerek. Bul «shyndyq» aıtqyshymyzdyń shyndyq dep shımaılaǵany aqynnyń jeke basyna tıisý ǵana ekenin kórdik taldaý barysynda.

Qazirgi býyn senderdi taptap ketti.

Mine, áńgimesiniń máni nede! Basyp ozdy, ne asyp tústi demegen, «taptap» ketti dep kekireıgen. Quralaıǵa ǵana emes, basqa da aqynǵa osylaı ádiletsiz syn-pikir jazyp ketkenin kórdim. Osyndaı jolmen «qazirgi býyn» aqyndarynyń oqyrman sanyn kóbeıtý saıasatyna kóshýdiń de qajeti joq jáne talantyna senetin aqynǵa da bundaı las joldyń keregi shamaly. Shyn óner ádil baǵaǵa muqtaj.