Túrkologıa: Túren salǵan kim? Túlen túrtken kim?

Túrkolog ǵalym Napıl Bazylhan tómendegi áńgimesinde qazirgi túrkologıa ǵylymynyń ár qılylyǵy men jastardyń qyzyǵýshylyǵy jaıly, sonymen qatar túrkolog ǵalymdar arasyndaǵy qarama-qaıshylyqtar, tarıhta jarıalanýsyz qalǵan tyń derekter jáne taǵy basqa máseleler týraly ashyp aıtady.

– Jahandanýǵa baılanysty qazirgi zamanda álemde qundylyqtar, mádenıetaralyq baılanystar toǵysy baıqalady. Bul úderis túrkologıaǵa qandaı áserin tıgizip otyr. Osy salada qandaı betburys bar dep oılaısyz?

– Túrkologıa eń áýeli Túrik álemin keshendi zertteıtin irgeli ǵylymı sala. Onyń qalyptasqanyna 200-deı jyl boldy. Eger Mahmud Qashǵarıdiń 1072 jylǵy «Túrik tilderiniń ensıklopedıalyq sózdigin» eskersek, 1000 jyldaı boldy degen sóz. Túrik órkenıetiniń qundylyqtarynda álemge úlgi bolatyndaı tańǵajaıyp qazynalar bar, aıryqsha qundylyqtar bar. Jahandaný, ǵalamdaný úrdisinde osy qazynalarymyzdy, qundylyqtarymyzdy Túrik áleminde jappaı nasıhattaý, jańǵyrtý, birtutastandyrý qajet. Qazir alys bolsa da, jaqyndastyra alatyn ınternet baılanystary erekshe qyzmet atqaryp keledi. Aqparat keńistigi men aqparat almasý múmkindigi keńeıdi. Qazirgi álemdegi túrik halyqtarynyń ózara baılanystaryn da nyǵaıtýǵa mol múmkindik týdy. Al, túrkologıa ǵylymy klasıkalyq baǵyttarda da, jańa pánaralyq baǵyttarda da óris alyp, órken jaıyp keledi. Ásirese, ǵylymı aqparattar almasýy joldary ońtaıly boldy, alýan túrli túrkologıalyq saıt-portaldar ǵylymı zertteýlerge mol múmkindik berip otyr. Tipti, dúnıejúzi túrkologıasynyń ǵylymı aqparattyq potesıaly molaıdy degimiz keledi. Jańa baǵyttardyń biri, áıgili ári ataqty túrkologtarmen tikeleı qatynasa alatyn onlaın konferesıa, onlaın leksıa, onlaın semınar, onlaın sabaqtar sekildi ister uıymdastyrylyp keledi. Olardyń bereri mol, túrkologıadaǵy jańa betburystar dep aıtýǵa ábden bolady.

Sonymen qatar, dúnıejúzi memleketterindegi ǵylymı mekemelerdiń, atap aıtqanda, sırek qorlaryna, memlekettik arhıvterine, mýzeı qorlaryna jol ashyldy, mol múmkindikter paıda boldy, túrkologıaǵa qatysty birsypyra tarıhı derekter, materıaldar jınaqtaldy, bul mańyzdy ister odan ary da jalǵasa bermek. Bul asa mańyzdy zertteýlerdi belgili ǵalymdar, atap aıtqanda, Seıit Qasqabasov, Myrzataı Joldasbekov, Bolat Kómekov, Merýert Ábýseıitova, Áshirbek Mýmınov, Aıman Dosymbaeva, Aleksandr Garkaves, Seısenbaı Qudasov, Juldyz Týlıbaeva, Nursan Álimbaı, Aleksandr Rogojınskıı, Galıa Qambarbekova, Aıbolat Kýshkýmbaev, Aıtjan Nurmanova, Iýlaı Shamıloglý, Kadyralı Konkobaev, Ahmet Tashagyl, Gaıbýlla Babaıarov, Jengız Alıylmaz, Nýrdın Ýseev syndy túrkologtar, shyǵystanýshylar, arheologtar, tarıhshylar tabysty da sátti júzege asyryp keledi, birqatar irgeli ǵylymı basylymdardy da jarıalady.

– Siz túrkologıa salasynyń jetekshi mamandarynyń birisiz. Túrkolog bolý úshin jastar qansha til meńgergeni jón? Ózińiz qansha til, neshe kóne jazýdy bilesiz?

– Túrkologıa, Túrik álemi Evrazıalyq keńistigin tolyq qamtıdy. Onyń sonaý ejelgi dáýirlerden, odan beri saq, hunnulardan bastap tarıhı-mádenı baılanystaryn, qazirgi kezeńderdegi halyqaralyq qarym-qatynastaryn tereń boılaı zertteý qajet. Ol úshin ejelgi, kóne, ortaǵasyr - bári de mańyzdy. Jastardy qaı dáýir qyzyqtyrady, soǵan baılanysty mindetti túrde belgili bir tilder men jazý mádenıetin meńgerýi shart. Onsyz bir ǵana tilmen «jalǵyz atpen shaýyp alysqa bara almaısyz», tipti ozbaq túgil, jete almaısyz, ǵylymnyń damý jolynda...

Túrkolog bolam degen jastarǵa mynany aıtqym keledi: ǵalym bolam degen jastar eń áýeli ǵylymǵa adal, pák nıet, taza kóńilmen kelý kerek! «Bıznes», «paıda tabam», «dańqty-ataqty bolam» degen oıdan ada bolǵan abzal. Áıtpese, bári «beker mal shashpaq», bosqa ýaqyt ótkizbek bolady. Shyn júrek, pák nıetpen ǵylymǵa berilmegen adamdy «altynmen aptap, kúmispen kúptep», myń ýnıversıtette oqytsa da eshteńe shyqpaıdy. Jastar osyny túsiný kerek. Bul – alǵyshart, tuńǵysh qadam. Kelesi bir úlken aýyr, kúrdeli ári asa qajetti másele – tilderdi meńgerý. Sol tilderdegi ǵylymı eńbekterdi tolyq oqý. Qansha til meńgere alasyz, sonshalyqty órisińiz keń, aýqymdy bolmaq, zertteýlerińiz de salmaqty bolady. Mysaly, dál qazir saha tilin, tyva tilin jetik biletin bir qazaq túrkolog ǵalymy joq. Bul ejelgi túrik tiliniń lıngvısıkalyq tabıǵatyn tanýda asa qajetti salalardyń biri ǵana.

Jas túrkologtarǵa eń ózekti másele birinshiden – qazaq tilin jetik meńgerý kerek. Ekinshiden – parsy, arab, latyn, grek, soǵdy, qytaı, mońǵol, manjur, slaván sekildi zertteý salasyna qajetti tilderdi jaqsy túsinetindeı meńgerý kerek. Úshinshiden – ejelgi, kóne, ortaǵasyr jazýlarynan, ekshep aıtsaq, soǵdy jazýyn, kóne túrik bitik jazýyn, uıǵyr jazýyn, arab jazýyn jaza alatyndaı jaqsy meńgerý kerek. Munsyz keń óristi bola almaı, túrkologıalyq zertteýler damymaı, aqsap jatqandyǵy da osy. Ýnıversıtetterdegi magıstrlardyń, doktoranttardyń, stýdentterdiń kemshin hám osal tusy da dál osy. «Altyn adam» kúmis tostaǵandaǵy jazýdy oqýymyz kerek. Ol jazý kóne túrik bitik jazýyna qatty uqsas ta keledi. San-saqqa júgirtpeı, tıanaqty naqty ǵylymı saraptama qajet. Óz basymyz túrik tilderin eseptemegende, ǵylymı zertteýler úshin mońǵol, manjur, japon tilderiniń tarıhı jazba derekterin tolyq paıdalana alamyz, nemis, aǵylshyn, orys tilderindegi ǵylymı ádebıetterdi emin-erkin qoldana alatyndaı deńgeıdemiz. Keıbir tilderde ǵylymı maqala da erkin jazamyz.

Túrkologıanyń salasy san qyrly ǵoı. Negizi qandaı baǵytty tańdaısyz, soǵan baılanysty óz bilimińizdi udaıy jetildirip otyrý kerek. Túrkologıanyń tamyry tereń alyp baıteregi sonda ǵana japyraq jaıyp, gúldene, jemis-jıdekterimen saltanat qura alady.

– Túrkologıa men mońǵoltaný ǵylymynda qatar qalam tartyp kelesiz. Pán aralyq keshendi zertteýlerdiń mańyzy nede?

– Dál qazirgi zamandarda pánaralyq zertteýler tótenshe jańalyqtardy, biz kútpegen selt etkizer aıǵaqtardy, múldem eskerilmegen zańdylyqtardy, qubylystardy ashyp otyr. Ótken ǵasyrlardaǵy Reseı, Keńes odaǵy túrkologıasy tek ǵana lıngvısıkalyq baǵytta boldy, solaı fılologtardy qalyptastyrǵan edi. Olar Reseı, Keńes odaǵynyń ıdeologıasyna qyzmet etti. Túrik halyqtaryna, Túrik álemine qyzmet etetin mamandar endi ǵana erekshe qajettilikke ıe bolyp, ýaqyt talap etip otyr. Al, qazir Túrik álemi órkenıetiniń san qıly, alýan túrli salalary men baǵyttary mol. Mysaly, ekonomıkalyq, ıntegrasıalyq, saıası, tarıhı, dıplomatıalyq, etnolıngvıstıkalyq, etnomádenı, etnografıalyq, arheologıalyq, antropologıalyq degen sekildi asa mol, kóptegen salalar men tyń baǵyttar bar.

Túrkologıa men mońǵolıstıka da jetispeı jatatyny da salystyrmaly zertteýler. Bir ǵana mysal aıtsam, túrik-mońǵol fólklory, mıfologıasynyń ortaqtyǵy men erekshelikteri týraly Aqedil Toıshanuly asa qyzyqty tyń salany qalyptastyrdy dep batyl aıtam. Óıtkeni, ol eki tildi erkin meńgergen maman bolǵandyqtan, jańalyqtar aýqymdy boldy, shynaıy ǵylymı naqty jetistikterdi aldymyzǵa jaıyp salyp otyr. Túrkologtar túrik tilderin meńgeredi, mońǵoltanýshylar mońǵol tilderin meńgeredi, al bir-biriniń tilderin múldem bilmeıdi. Osydan «bir kózdi dúrbi» sıaqty qaraıdy, kóshpeliler álemin, túrikter men mońǵoldar bolmysyn...

Bul osy kúnge deıin dúnıejúzi túrkologıa men mońǵolıstıkanyń kemshiligi bolyp keledi. Al, eki emes, birneshe tildi meńgergen Gýstav Iohan Ramstedt, Nıkolas Poppe, Bámbyn Rınchen, Goohúúgıın Mıjıddorj, Buqatuly Bazylhan syndy sanaýly ǵana ǵalymdar álemdik deńgeıde salystyrmaly zertteýde jańa ǵylymı teorıalyq tyń tujyrymdar jasaı aldy. Olardyń ǵylymı eńbekteri túrkologıa, mońǵolıstıka, tipti, altaıstıka úshin úlken jańalyqtar boldy, bola bermek te. Sol sebepten, JOO-da túrkologıa baǵytynda osy pánaralyq salalarǵa erekshe nazar aýdarý qajet. Túrik-mońǵol, túrik-soǵdy, túrik-parsy, túrik-arab, túrik-slaván, túrik-evropa, túrik-qytaı baılanystary degendeı...

– Siz «Mońǵoldyń qupıa shejiresin» ǵylymı aýdarma jasadyńyz. Bul izdenistiń nátıjesi nede?

– «Mońǵoldyń qupıa shejiresi» – erekshe týyndy. Eń qyzyqtysy, ortaǵasyrlyq mońǵol tilinde jazylǵany. Biz tarıhı-salystyrmaly qazaq tilindegi ǵylymı aýdarmasyn alǵash ret jasadyq. Tarıhı shyǵarmanyń kóne mońǵol tilindegi túpnusqalyq transkrıpsıasy, ǵylymı sózbe-sóz jáne maǵynalyq aýdarmasy, túsindirmeleri, sózdigi, kórsetkishteri tolyqqandy qamtyldy. Bul ǵylymı aýdarmada ortaǵasyrlyq mońǵol tili men qazirgi qazaq tiliniń fonetıkalyq, fonologıalyq jáne gramatıkalyq zańdylyqtarynyń salystyrmaly taldaýlary eskerilip aýdarylǵan. Sondyqtan oqyrmandarǵa, túrkologtar men mońǵoltanýshylarǵa ǵylymı paıdasy mol dep oılaımyn.

– Sizdi mońǵoltanýshy maman, túrkologıany jetkilikti meńgermegen degen de biren-saran pikir aıtylyp qalady. Máselen, túrkolog Q.Sartqojauly Altynbek Mersadyqqa bergen suhbatynda (https://e-history.kz/kz/news/show/33615/) «Húıstolgaı» eskertkishin Siz qate oqyp, jańsaq pikir aıtty degen oı ushqyny baıqalady. «Osy eńbektiń 30%-ǵa jýyǵyn qazaqstandyq Nápil Bazylhan jazyp beripti. L. Hýrsbatardyń eńbegin «álemdik jańalyq» dep qorytyndy jasap, «mońǵol tiliniń álemdegi alǵashqy qujaty» dep baǵalapty. N.Bazylhannyń bul tujyrymyna oqyrman qaýym men ǵalymdar óz pikirlerin aıtatyn bolar» degen eken. Buǵan ne deısiz?

– Ashyǵyn aıtqanda, maǵan jala jaýyp, ótirikti soǵyp otyr. Osy suhbatty paıdalanyp, biraz naqty faktilerdi Sizge de, kúlli oqyrmanǵa qaýymǵa da tizbektep keńirek toqtalýdy jón sanadym. Olar mynalar:

Áý basta, Q. Sartqojaulynyń «...Jollyǵ, «ž» (j fonemi ; N.Iadrınsev, A.Geıkel, V.Radlov...bulardan keıin Bilge qaǵan, Kúltegin mátinderimen arnaıy qaıta jumys jasaǵan zertteýshiler bolǵan joq ; «...sozylyńqy daýysty dybys shyǵarǵan......qooı, qoontur, quul, ... kóók, kúúch, Kúúltegin, Kúúli-chor... » ; ... baıyrǵy túrikterdiń bógú (táńirlik) dini... Quran Kárimniń 51-súresiniń 49- aıatynda «Biz ár zatty jubymen jarattyq. Múmkin sizder oılanyp kórersizder...» dep kórsetse, túrikter IX ǵasyrda ózderiniń dúnıetanymyn iki jyltyz / eki negiz/ dep atapty.... amal, bilik ...» syndy ǵylymı dálelsiz, dáıeksiz, qısynsyz, álemdik túrkologıa tarıhynda buryń-sońdy bolmaǵan «jańalyqtaryn» saraptaýǵa, ǵylymı syn kótermeıtin máselelerge ýaqytty joǵaltpaýdy jón sanadyq.

Birinshiden, S.Hýrsbaatardyń ǵylymı eńbeginiń 30 paıyzyn meni «jazyp beripti» dep ashyqtan-ashyq maǵan jala jaýyp otyr. S.Hýrsbaatardyń zertteý eńbegindegi «Kirispesin» óz basym, mońǵol tilinde jazǵandyqtan, qalyń qazaq oqyrmandar eshteńe bilmeı qalady dep oılaǵan sekildi. Ol kirispede búkil tarıhnamasy, mátini týraly anyq-qanyq baıandalǵan.

Ekinshiden, «Húıs tolgoı» ǵuryptyq kesheni bitiktasy mátinine keletin bolsaq, zertteý tarıhy bylaı bolǵan. Eń áýeli biz, doıch-nemis ǵalymy sanskrıtolog Dıter Maýege ózimizdiń barlyq estampaj, fotosýretter men syzbalardy jiberip, ǵalymnan zertteýdi 2013 jyly ınternet arqyly hat jazyp ótingen edik. Odan keıin, Dıter Maýe, maǵan alǵashqy oqylymyn 2014 jyly jibergen bolatyn. Al, Germanıadaǵy áıgili ǵalym, doktor Solongod Hýrsbaatar Dıter Maýeden brahmı jazýyn ábden úırenip, mátindi arnaıy zerttedi.

Sonda, Q.Sartqojauly Mońǵolıadan alǵash 1974 jyly tabylǵan, Mońǵolıa Tarıh ınstıtýtynyń qorynda sodan beri saqtaýly turǵan atalmysh bitiktasty, ózi qyzmette bolǵan talaı jyldar qasynda júrgende nazar aýdarmaı, 46 jyldan keıin, kóne brahmı mátindi qazir ǵana uıqysynan oıanǵandaı «túrikshe» oqı bastaǵandyǵy – taǵy da onyń sensasıa qumarlyq áýestigi demeske basqa amal joq. Atalmysh brahmı jazýly mátini «kóne mońǵol til-dıalektisinde jazylǵan» dep zerttegen doıch-nemis ǵalymy, sanskrıtolog Dıeter Maýe, fransýz mońǵoltanýshysy Aleksandr Vovın, germanıa ǵalymy mońǵoltanýshy Solongod Hýrsbaatardyń ǵylymı tujyrymdary qalaısha Q.Sartqojaulynyń joramal emosıasymen ózgerilip, tóńkerile qalmaq?! Osyndaı da, arheolog áriptesterimiz arasynda mundaı tuńǵyshtyqqa úıirsektikti «Birinshi maımyl bolmaqshy ma?» dep qaljyńdaıtyny eske túsedi.

Úshinshiden, bul Q. Sartqojauly «túrkolog» degen mártebeli ataqqa laıyq pa, ózi? L.N.Gýmılev atyndaǵy EUÝ Túrkitaný jáne altaıtaný ǴZI jetekshisi, fılologıa ǵylymdarynyń doktory, profesor Qarjaýbaı Sartqojauly «elimizdegi aldyńǵy qatarly túrkolog», «túrkologıa salasynda iri jańalyq ashýshy», «tarıhshy, medıevıst», dep ózin jarnamalap, árbir maqalasy arqyly sensasıa jasap, «kóne túrikter týraly 18 monografıa?» jazǵanyn maqtanysh etip, daýryǵyp keledi.

Tórtinshiden, Mońǵolıadaǵy «Shoroon býmbagar» keshenin alǵash arheolog A.Enhtór anyqtaǵan edi. Al, ony «men taptym» dep shýlatyp júr, qanshama qarjy jumsaǵanyn bir qudaı biler, Q.Sartqojauly, osy keshen týraly ǵylymı tıanaqty qorytyndy jasamaq túgil, sol keshenniń ne ekenin de tolyqqandy túsinbeı, durystap aıta almaı keledi.

Besinshiden, kelesi bir, másele bar. Ol «Altaıdan tabylǵan - Ata dombyra» dep asyǵys-úsigis jalǵan «jańalyq ashyp», búkil álemdi shýlatyp, jurtty shatastyryp, Qazaqstan buqaralyq aqparattyq quraldarynda jarıa etken, kezekti sensasıasynda Q.Sartqojauly bylaı deıdi: «....Bul aspap osy joldar avtorynyń jańǵyrtpasy boıynsha jasalyp, 2012 jyldan beri Qazaqstan Respýblıkasynda konserttik baǵdarlamalarǵa, orkestrge engizildi. Astana qalasyndaǵy Qobyz saraıynyń Sapar Ysqaqov basshylyq etetin «Kók túrikter» ansambliniń sazdy aspaptar quramyna kirip, ejelgi kúılerdiń ǵajaıyp áýenderimen kórermenderin rýhanı baılyqpen sýsyndatyp júr...».

Q.Sartqojauly «dombyra» dep jalǵan paıym jasap, jarıa etken kóne túrik dáýiriniń artefaktisi, moıyny ıilgen «adyrna» pishindi kóne mýzykalyq aspaptyń bir túri ekendigin arheologtar, túrkologtar, Germanıa Bonn ýnıversıtetiniń konservasıasy men jańǵyrtpasyn jasaǵan zertteýshiler esh kúmándanbaıdy. Biz de solaı adyrna ispetti dep sanaımyz.

Altynshydan, Q.Sartqojaulynyń 2019 jylǵy «Orhon eskertkishteriniń tolyq atlasy. Úsh tomdyq» bir ǵana basylymy týraly qysqasha saraptamalyq pikirimizdi de aıta keteıik. Bul «atlas» degen basylymda Q.Sartqojauly XIX-XXI ǵasyrdyń álemdik túrkologıadaǵy arheolog, túrkolog ǵalymdardyń «taban aqy, mańdaı teri» eńbekterinen emin-erkin ıemdenip, plagıat jasaǵan. Naqtylap aıtqanda, Mońǵolıa Ǵylym Akademıasy Tarıh ınstıtýtynyń Qoljazbalar qoryndaǵy Bámbyn Rınchen (1905-1975), D.Maıdar (1916-1991), N.Ser-Odjav (1923-1990), D.Baıar (1946-2010), G.Menes (1958-2010) syndy (bári de o dúnıelik bolǵan) mońǵol arheolog ǵalymdardyń jáne de Sovet-Mońǵolıa tarıhı-mádenı birlesken ekspedısıasy (1969-1983) V.V.Volkov, V.E. Voıtov, S.G.Kláshtornyı, Iý.S.Hýdákov, V.D.Kýbarev sekildi (bári de o dúnıelik bolǵan) sovet odaǵy ǵalymdarynyń dalalyq zertteý ǵylymı esepterindegi, jarıalanǵan zertteýlerindegi syzbalardy, fotosýretterdi eshbir attaryn atamaı, silteme kórsetpeı paıdalanǵan.

Endeshe qarapaıym ǵylymı etıkany attap ótken Q.Sartqojaulyn kim deýge bolady? Atalmysh fotosýretterdiń, syzbalardyń avtorlary - túrkologtardyń, arheologtardyń, ǵalymdardyń, zertteýshilerdiń jáne ekspedısıalardyń, ǵylymı mekemeleriniń «Nelikten atyn atap, túsin tústep jazbaǵan???».

Munyń barlyǵy - «plagıat», ıaǵnı «ǵylymı urlyq», «bótenniń shyǵarmashylyq jumysyn zańsyz paıdalaný, basqa adamdarǵa ózi týraly jalǵan aqparat berý, avtorlyq quqyqty buzý» emes pe?!

Oqyrmandarǵa túsinikti ári kórnekti bolsyn dep fotosýretteriniń salystyrmasy berip otyrmyz:

Birinshi mysal.

Sýret 10. 2002 jyly Astanaǵa ákelgen bas músindi Haırhan sumynyndaǵy keýde músinge qıýlastyrǵan foto (Q.Sartqojauly, 2002 jyl).

Sýret 10. Q. Sartqojauly kitabyndaǵy avtory jazylmaǵan syzba sýret.

Mońǵol arheology Dovdoın Baıardyń syzbasy (1997 jyl).

Ekinshi mysal.

Sýret 13. Ustynnyń KT II kesindileri. (Taǵy da Q. Sartqojaulynyń kitabynda avtory jazylmaǵan, belgisiz?).

Kúltegin bitiktasy. Qaptal tusy. Kóne túrk mátindi qara týshpen boıap fotosýretke túsirgen sáti.

Fotosýret avtory S. Dagvasambýý. 1958 j.

Kúltegin bitiktasy. Qaptal tusy. Mońǵolıa Ǵylym Akademıasynyń akademıgi Bámbyn Rınchen kóne túrik mátinderdi týshpen boıap turǵan sáti. Fotosýret avtory S. Dagvasambýý. 1958 j.

Q.Sartqojaulyna qatysty osyndaı júzdegen mysal faktiler bar, aıǵaqtar jetkilikti.

Mundaı ǵylymı etıkaǵa jat áreketterden qazirgi álemdik túrkologıada ada-kúde emes. Onyń ótkendegi «klasıkalyq tarıhy» týraly ataqty altaıst, mońǵoltanýshy, túrkolog Nıkolas Poppe (1897-1991) óziniń «Estelikter» atty ómirbaıandyq (Nikolaus Poppe, Reminiscences. Bellingham, 1983) kitabynda plagıat jasaǵan «reseı-sovet ǵalymdarynyń aty-jónin jazyp otyryp» naqty áshkerelep kórsetken edi.

Sóıtip, «Orhon eskertkishteriniń tolyq atlasy. Úsh tomdyq» ǵylymı basylymynyń «fotolarynyń, syzbalarynyń avtorlary KİMDER? Nege avtorlardyń aty-jónderi atalmaǵan?» degen suraqqa, ǵylymı naqty ári dáleldi bultartpaıtyn resmı jaýapty Qarjaýbaı Sartqojaulyna qaldyrdyq!

QUJATTAR QUPIASY

– Siz shetelderde arhıv qorynda udaıy izdenister jasaıtyn beınetqor ǵalym dep bilemiz. Bul suhbatta biz bilmeıtin keıbir qujattardy jarıa etseńiz?

– Biz zertteý júrgizgen Reseı, Qytaı, Germanıa, Mońǵolıa, Túrkıe syndy memleketterdiń arhıvterinde, ǵylymı mekemelerinde, mýzeı qorlarynda túrkologıa men túrkologtarǵa qatysty ushan-teńiz materıaldar men qujattar saqtaýly tur, olardy uzaq merzimdi jobalar negizinde zertteýimiz qajet, birtindep zerttelip te keledi.

Oraıy kelgen soń qosa aıtarymyz, Mońǵolıa Tarıh ınstıtýty arhıvinde de zertteýde boldyq. Q.Sartqojauly, Mońǵolıa Ǵylym akademıasy Til bilimi ınstıtýtynda f.ǵ.k. Bazylhan Buqatulynyń jetekshiliginde «Mońǵolıa Halyq Respýblıkasy terıtorıasyndaǵy kóne túrik jazba eskertkishteri Atlasy» atty Ǵylymı jobada 1982-1983 jyldary qatysqandyǵyn qazirgi kúni ábden umytyp ketken syńaıly.

B.Bazylhanǵa qatysty arhıv qujattary.

Mońǵolıa Ǵylym akademıasy Til bilimi ınstıtýtynyń Arhıvi. HZH № 1983.12.13.

Q.Sartqojaulyna qatysty arhıv qujattary. Mońǵolıa Ǵylym akademıasy Tarıh ınstıtýtynyń Arhıvi. № 1989.

(Qarańyz: B.Bazylhan, L.Bold, S.Harjaýbaı «BNMAÝ-yn nýtag dah ertnıı túreg bıchgıın dýrsgalýýd» gedeg sedevt ajıl. Mońǵolıa Ǵylym akademıasy Til bilimi ınstıtýtynyń Arhıvi. HZH № 1983.12.13. ; B.Bazylhan Kúl Tegın, Terhıın bıchees. Úgzúı, orshıl, ómnóh úg. «BNMAÝ-yn nýtag dah ertnıı túreg bıchgıın dýrsgalýýd» Garbıchmel- 100 hýýdas. Gerelzýrag-10 shırheg. B.Bazylhany hývıın arhıv: 10-r havtas: 1980-1990 onýýd. Ýlaanbaatar hotyn prokýror, Súhbaataryn raıony ardyn shúúhed. Daalt gargah týhaı. 25-hýýdas eh barımt. Zohıogchıın erh hamgaalagdah óstoı. «Únen» sonıny sýrvaljlagch S.Dashdorj. «Únen» 1985. XII.21. Bámba. №306 (16296). Tal 4.).

Q. Sartqojaulynyń joǵaryda ataǵan Úshtomdyq Atlasynda Mońǵolıalyq keıbir aǵa, kishi býyn ǵalymdardy bylaısha sıpattaıdy: «Bazylhan B.- tilshi, mońǵoltanýshy (Mońǵolıa). Kúltegin baqatasyndaǵy mátinniń 1969 jyly transkrıpsıasyn jasap, aýdarǵan» (1-tom, 505 bette). «Sendıın Battýlga – túriktanýshy (Ýlan-batyr) mońǵol jerindegi maıda jazýlardy qaıta kóshirip, qaıta oqýǵa at salysqan» (1-tom, 509 bette). Bul eki aýyz sóılemnen, neni túsinemiz, osy eki zertteýshi tek ǵana «baqatasyndaǵy mátindi aýdarǵan, maıda jazýlardy qaıta kóshirip, qaıta oqýǵa at salysqan» qyzmetkerler ǵana ma eken?

Al, B.Bazylhan, S.Battýlga jáne basqa ǵalymdar týraly Mońǵolıa Tarıh ınstıtýty arhıv derekteri múldem basqasha sóıleıtindigin salystyryp baıqaýyńyzǵa bolady.

Ataqty túrkolog, saha (ıakýt) til bilgiri Elızaveta Ivanovna Ýbrátova (1907-1990), arheolog Vıtalıı Vasılevıch Volkov (1933-2000) jáne Bazylhan Buqatuly (1932-2012) Mońǵolıada 1963 jyldyń 26 shildesi - 12 tamyzy aralyǵynda Arhanǵaı aımaǵy Hóshóó-Saıdam alqabyndaǵy Bilge qaǵan, Kúltegin bitiktas eskertkishteriniń, Býlgan aımaǵy Saıhan sumyny «Mogoın Shıne ýs», ıaǵnı El-etmish Bilge qaǵan bitiktas eskertkishteriniń kóne túrik mátinderin muqıat zerttegen edi, olar V.V. Radlov, S.E. Malovtyń ǵylymı basylymdaryndaǵy tıpografıalyq keıbir qatelikterin tekserip, tolyqtaı oqyp zerdelegen bolatyn.

Bul jaıynda Q. Sartqojaulynyń Úshtomdyq Atlasynda biraýyz sóz de joq, «lám mım» de joq, tipti B.Bazylhannyń kóne túrik bitik jazýlary týraly monografıasy men ondaǵan ǵylymı eńbekterin de atap kórsetpeı keledi. «İshtarlyq, qyzǵanshaqtyq pa, álde basqa adamdarǵa ózi týraly jalǵan aqparat berý me???». Derekterdi salystyryp, oqyrman ózi qorytyndy shyǵarar...

– Siz Manj-Sın patshalyǵy dáýiriniń derekteri salasynda da zertteý jasap, «Mádenı mura» baǵdarlamasy boıynsha Qytaıdyń Birinshi arhıvinen qazynalar ákelgenińizdi bilemiz. Qytaıda túrki tarıhy, sonyń ishinde qazaqtarǵa qatysty qandaı mańyzdy derekter saqtalǵan?

– Qazirgi QHR-da ejelgi zamannan beri túrikter, mońǵoldar, manjurlar, tuńǵystar, tıbetter, tańǵyttar, sóńgútter sekildi kóptegen dalalyq kóshpeli ári otyryqshy halyqtar mekendegen. Ásirese, ásirese túrik qaǵandyǵy dáýirine qatysty túrik bitik jazýly eskertkishter, tasmúsinder, qorǵandar, qalalar sekildi (kóne Sıan qalasynda, İshki Mońǵolıada jáne basqa jerlerde) kóptegen muralar bar. Sondaı-aq, Shyǵys Túrikstan aýmaǵynda ushan teńiz eskertkishter shoǵyrlanǵan.

Al, Qazaq handyǵynyń Abylaı han bastaǵan handardyń, bılerdiń, batyrlardyń, rý-taıpalyq qurylymdardyń, elshilik qyzmetshilerdiń syndy alýan túrli mazmundy qazaqsha, oıratsha, manjursha dıplomatıalyq qarym-qatynastarǵa baılanysty túpnusqalary, aýdarmalary, baıandamalary, raporttary sıaqty jazba qujattary Qytaıdyń Birinshi arhıvinde saqtaýly. Kópshiligi manjur tilinde manjur jazýymen jazylǵandar. Olardyń faksımılesi 2 tom basylym bolyp R.B.Súleımenov atyndaǵy Shyǵystaný ınstıtýty men Qytaıdyń Birinshi arhıvi tarapynan jaryqqa shyqqan. Osy oraıda atalǵan qujattardy zertteýde erekshe eńbek sińirgen Merýert Ábýseıtova, Baqyt Ejenhan, Saǵyntaı Suńǵataı (1967-2019) shyǵystanýshy ǵalymdardy maqtanyshpen ataǵanymyz abzal.

– Siz túrkologıany arheologıamen ushtastyryp, birqatar ǵylymı nátıjelerge qol jetkizip kelesiz? Bıyl jaz maýsymynda qandaı ekspedısıaǵa qatysasyz?

– Sońǵy kezderi Halyqaralyq Túrki akademıasy, Mońǵolıa Ǵylym akademıasy Arheologıa ınstıtýty, Mońǵolıa Ulttyq mýzeıi sekildi ǵylymı mekemelerimen birlesken birqatar jobalardy júzege asyrdy. Atap aıtqanda, «Shıveet ýlaan», «Hóshóó saıdam», «Haıag hýdag», «Gúnbúrd» sekildi kóne túrik ǵuryptyq keshenderinde 2016-jyldan beri turaqty túrde arheologıalyq qazbalardy júrgizip kelemiz, ǵylymı jańa nátıjelilerge qol jetkizdik, ǵylymı basylymdarymyz da bar.

Bıyl álemdik pandemıa saldarynan toqtap qalǵan ortaq isimizdi jańǵyrtyp, Kúltegin, Bilge qaǵan keshenderine jaqyn jerde ornalasqan buryn-sońdy zerttelmegen kóne túrik «Nomgon» ǵuryptyq keshenderinde birlesken arheologıalyq qazbalardy jalǵastyrý úshin is-saparǵa attanyp baramyz.

Kóne túrik dáýiriniń túrik bitik jazýly mátin jazylǵan adyrna ispetti mýzykalyq aspaby

Kóne túrik bitik jazýly eskertkishterdiń biregeı nusqasy - qaıyn aǵashynan oıylyp jasalynǵan «atbasty, adyrna» ispetti mýzykalyq aspaptaǵy mátin bolyp tur. Ol aspap Mońǵolıanyń Hovd aımaǵy, Manhan sumyny Jargalant haırhan taýy "Núhen had" degen jartastaǵy jerleý ornynan 2008 jyly tabylǵan bolatyn.

Jargalant haırhan taýy "Núhen had" jartas jerleý ornyndaǵy jaýynger erdiń er toqymy, qarý jaraqtary, mýzykalyq aspaby jáne basqa buıymdarynyń arheologıalyq, konservasıalyq, rekonstrýksıalyq zertteýlerin mońǵol ǵalymdary S.Tórbat, D.Batsúh, T.Batbaıar jáne nemis ǵalymdary Jan Bemmann, Thomas O. Höllmann, Peter Zieme, Susanna Schulz júrgizdi. Al, Mońǵolıa Ǵylym akademıasynyń Arheologıa ınstıtýty men Germanıa Bonn qalasyndaǵy Raın Frıdrıh Vılhelm ýnıversıteti arasyndaǵy kelisim boıynsha atalmysh tabylymdardy qalpyna keltirý, tumshalaý-konservasıalyq jumystary tamamdalyp, arnaıy kórmeler 2012 jyly Bonn qalasynda ("Steppen krieger – Reiternomanden des 7.–14. Jahrhunderts aus der Mongolei"), 2014 jyly Ulanbatyr qalasynda ("Talyn daıchdyn óv soel" ) uıymdastyryldy, qazir atalmysh tabylymdar Mońǵolıa Ulttyq mýzeıiniń qorynda saqtaýly tur.