Ulttyq qundylyqtyń negizgi kúretamyry – onyń ana tili. Qazaq tili tek qazaq ultyna ǵana kerek. Zaman talabyna saı damý, jahandaný úrdisine ilesý, ǵylymdy damytý qajet, ol oryndy. Biraq ǵylymdy damyta otyryp, qazaq tiliniń de ǵylym tili retinde damýyn eshqashan nazardan tys qaldyrmaǵan abzal. 15 aqpanda Almaty Menedjment ýnıversıtetiniń uıymdastyrýymen «Qazaq tili – ǵylym tili» atty jıyn ótti. Qazaq tilin ǵylym tili retinde qoldaný aıasyn keńeıtý máseleleri, atqarylyp jatqan bastamalar jáne qazaq tilin ári qaraı damytý joldary jaıly aıtyldy.

ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ,  Baıtursynuly atyndaǵy Qazaq til bilimi kafedrasynyń meńgerýshisi Anarkúl Salqynbaı óz oıyn bólisti:

«Ǵylym tilin biz tek qana orys tilinde, aǵylshyn tilinde damytatyn bolsaq, qazaq tili ádebı til retinde ózi qyzmet kórsete almaıtyndaı deńgeıge túsip qalady. Sondyqtan biz qalaıyq-qalamaıyq ǵylym tilin qazaq tilinde damytý bizdiń eń negizgi maqsatty túrde isteıtin jumysymyz bolýy kerek». 

Qazaq tilin ǵylym tili retinde damytý –  irgeli is. Óıtkeni qazaq tili ádebı til bolýy úshin onyń 5 fýnksıonaldyq stıli qamtylý kerek. Qazirgi tańda álemde 200-ge ǵana jýyq ádebı til bar. Sonyń biri – qazaq tili.

Iýlaı Shamıl Oglý 2016 jyly Qazaqstanǵa qonys aýdaryp, qazaq tilin zerttep júrgen ǵalymdardyń biri. Nazarbaev Ýnıversıtetiniń «Qazaq tili jáne túrki zertteýleri» kafedrasynyń meńgerýshisi «Akademıalyq qazaq tili» baǵdarlamasyn alǵash bolyp ashqan.

«Birinshiden, túrki tilderi qatty damyǵan. Biraq ár tildiń termınologıasy ártúrli. Mysaly, túrik tiline fransýz tilinen termınder engen. Buryn Keńes odaǵynda bolǵan tilderde orys tilinen kirikken sózder bar. Qazaq tilinde orys tilinen engen termınderden bólek Alash qaıratkerleriniń de shyǵarǵan termınderi bar. Sondyqtan ǵylym tili bolý úshin birinshiden termınologıa qajet. Ol Qazaqstanda bar, biraq ony oqýshylarmen bólisý, urpaqpen bólisý problemalary áli de sheshilmeı jatyr. Biz sol problemany sheshý úshin akademıalyq qazaq tili baǵdarlamasyn ashtyq».

«Qazaq memleketiniń bar bolýy úshin eń aldymen ulttyq sana bolýy kerek», - deıdi Til bilimi ınstıtýtynyń dırektory Anar Fazyljan. 

– Balada ǵylymı sana jasóspirim kezinde qalyptasa bastaıdy. Sol balaǵa arnalǵan túsinikti tilde jazylǵan álem, obektıvti dúnıe, tabıǵat, adam, qoǵam týraly ǵylymı kontent bar ma? Ol kontent bar bolsa, sol balanyń tolyq muqtajyn óteı me? Olardyń jas erekshelikterine sáıkes kele me? Árıne, joq. Ony bárimiz bilemiz. Ǵylymı sanasy ózge tilde qalyptasqan urpaq ne isteıdi? Onyń sanasynda tildik nıgılızm damıdy. Hımıanyń kúrdeli máselelerin, fızıkanyń kúrdeli qubylystaryn, matemıkanyń formýlalaryn jetkizýge qazaq tiliniń shamasy jetpeıdi eken dep oılaıdy. Biz osy máseleni nazarǵa alýymyz qajet. Sol úshin ǵylymı sanany ulttyq tilde, ana tilinde damytý kerek.

Taqyrypty talqylaý barysynda ǵalymdar qazaq tiliniń ǵylym tili retinde baıaý damýynyń  sebepterin de ashyq aıtty.

«Problema qazaq tilinde emes, problema qoǵamda (úlken kisiler men orta býynda, jastarda). Kez kelgen laboratorıaǵa barsaq, olar ǵylymdy qazaq tilinde jasamaıdy. Ol da úlken problema.

Men sońǵy bir jarym jylda túsingenim – balabaqsha máselesi. Bárimizge belgili dúnıe: tanysyńyzdyń, týysyńyzdyń balasy úıde júrgende bir aýyz oryssha bilmeıdi, biraq balabaqshaǵa barǵan soń oryssha sóılep ketedi», - dedi  Iý. Shamıl Oglý.

Árıne, jas býyn, jańa urpaqtyń tizgini balabaqsha tárbıeshileri men mektep, joǵary mektep oqytýshylarynda. Anarkúl Salqynbaıdyń oıynsha da bul problemanyń negizi mekteptegi oqytý baǵdarlamasymen baılanysty: «Mektepte jaratylystaný pánderi tek qana aǵylshyn tilinde bolsyn degen kózqaras boldy. Ol kezde basqa mınıstr edi. Soǵan sáıkes bizde qazaq tilinde oqytyp júrgen bıologıa, hımıa, fızıka, matematıka degen pánder aǵylshyn tilinde óte bastady. Demek bul JOO-daǵy ǵylymǵa da áser etedi. Iaǵnı mektepte osyndaı pánder aǵylshyn tilinde júretin bolǵandyqtan JOO-da, ásirese, ekinshi kýrstan bastap bolashaq muǵalimderdi ıaǵnı stýdentterdi aǵylshyn tilindegi sabaqtardy kóbeıtýge biz jaǵdaı jasaı bastadyq. Sóıtip qazaq aýdıtorıasynda stýdentter kóp bolǵanymen biz olardy qalasyn-qalamasyn keıde mindettep aǵylshyn tilindegi aýdıtorıalarǵa aparýǵa talaptandyq».

Anar Fazyljan: «Eń aldymen tildik transmısıa problemasy bar. Iaǵnı tildiń urpaqtan urpaqqa berilýi kúrdeli máselege aınaldy. Bir otbasynda ata-ájesiniń, áke-sheshesi men balanyń tildik deńgeıi ártúrli.

Jahandaný men ulttaný qatar júrýi kerek. Ókinishtisi, biz tek qana jahandaný jaıly aıtyp kelemiz».

Til ómirsheńdigi úshin zańnamanyń, keńse qaǵazdarynyń, oqýlyqtardyń, ǵylymı eńbekterdiń ana tilinde bolýy asa mańyzdy.  Osy tusta Anar Fazyljannyń myna pikiri oryndy: «Ǵylym qazaq tilinde jasalýy úshin zańnamalyq deńgeıde sheshýimiz tıis. Biz normatıvtik baza shyǵarýymyz qajet. Qazaqstanda qorǵalatyn ǵylymı dısertasıalar qazaq tilinde bolsa, ol bizdiń mátindik qorymyzǵa jatady. Mátindik qorǵa tústi degen sóz ol halyqtyń jadyna, sanasyna endi degen sóz. Erteń ony oqýlyq ázirleıtin avtorlar paıdalanady. Ol jerden stýdentter alyp oqıdy».

Anarkúl Salqynbaı: QR Ǵylym jáne joǵary bilim mınıstrliginiń buıryǵy bar. Kez kelgen dısertasıa jazylǵan kezde onyń qazaqsha nusqasy bolýy tıis. Biraq ol oryndalyp otyrǵan joq. Muny dısertasıalyq keńes talap etýi kerek. Onyń bir kiltıpany bar: qorǵalǵan dısertasıa aǵylshyn tilinen qazaq tiline aýdarylýy dısertasıalyq keńesterge bekitilgen. Al olarda ondaı múmkindik joq. Aýdarmashy joq, birinshiden. Ekinshiden, qarjy joq. Osy buıryqty iske asyrý úshin ári qaraı jetildirý kerek. Sonymen qatar qazaq tilin oqytýdyń metodologıasy qajet. Biz ózimizdiń metodogıamyzdy jasamaı, kógere almaıtynymyzdy sezinetin ýaqyt jetti. Al ol metodologıany ulttyq negizde, ulttyq aıada qarastyrǵanda ǵana biz jeńiske jetemiz. 

AlmaU-dyń Tilder ortalyǵy jıynda aıtylǵan máselerdi qolǵa alyp, onyń sheshý joldaryn qarastyrý boıynsha zertteý jumystaryn júrgizedi.

«Endi jyl saıyn osy taqyryp boıynsha jıyn, konferensıa ótkizý josparlanyp otyr. Onda ýnıversıtetimizdiń Tilder ortalyǵy jasaǵan jumystar men zertteý nátıjelerin usynamyz. Osy másele boıynsha basqa da ýnıversıtetter jáne uıymdarmen birigip jumys isteýge ázirmiz», - dedi Almaty Menedjment ýnıversıtetiniń ǵylym boıynsha prorektory Baqytjan Sárkeev.  

Shara aıasynda Almaty Menedjment ýnıversıtetiniń prezıdenti jáne negizin qalaýshysy Asylbek Qojahmetovtyń redaktorlyǵymen shyqqan   «Qazaqstandyq ýnıversıtettiń tıimdi modelin izdeý jolynda» atty monografıasynyń tanystyrylymy ótti.

Avtorlardyń biri Almaty Menedjment ýnıversıtetiniń  akademıalyq damý jónindegi prorektory Ásel Arynqyzy óz oıyn bólisti: «Bul monografıada 21-shi ǵasyrdaǵy qazaqstandyq ýnıversıtettiń kelbeti sýrettelgen. Eńbek jańadan taǵaıyndalǵan jáne jas rektorlarǵa, jańartylý prosesindegi ýnıversıtetterdiń Dırektorlar keńesi men Qamqorshylar keńesine, JOO-nyń top-menedjerlerine paıdaly. Jobaǵa Qazaqstannyń  7 qalasynan  12 JOO qatysty. Monografıany 45 avtor birigip jazyp shyqty».

Úsh tilde jaryq kórgen monografıanyń qazaq tilindegi tanystyrylymy búgingi sharamen tuspa-tus kelýi tegin emes. Bilim berý salasynda oqýlyqtardyń ana tilinde shyǵýy – til ómirsheńdiginiń taǵy bir kepili.

Aıdana Aıtbaı