Kóbisi "feık aqparat" degen sózdi jıi estigen shyǵar. Bul "belgili bir nátıjege jetý úshin arnaıy taratylatyn jalǵan, biraq óte senimdi aqparat". Ártúrli taqyryptarda feıkterdi taratý úshin úlken aqsha jumsalady, Bul tipti álemdik deńgeıdi ádeıi jasalýy da múmkin Adamdar jıi túsinbeıdi: Adamdarǵa jalǵan aqparat taratý ne úshin kerek? Feık qalaı jumys isteıdi? Psıhologıańyzdy feıkten qalaı qorǵaýǵa bolady? Búgin Qamshy.kz aqparat agenttigi osy suraqtarǵa jaýap izdeıtin bolady.

Feık aqparat taratýdyń tarıhy

Feık aqparat qubylysynyń ózi 2010-shy jyldarǵa deıin qol jetkizilgen smartfondardaǵy beıne mazmunyn óńdeý men tasymaldaýdyń qarapaıymdylyǵynan týyndady. Sonymen qatar, ınternette jáne messendjerlerde senzýranyń, ishki fıltrdiń bolmaýy da óz áserin tıgizbeı qoımady. Feık aqparattar mátin, foto nemese vıdeo kúıinde taraıtyn bolsa adam boıynda sol aqparatqa degen senim uıalatady. Al radıodan basylǵan sóz nemese aýdıo mátin adamdarǵa qatty áserin tıgizbeıdi.  Óıtkeni olar oqıǵanyń tolyq vızýalızasıasyn jasamaıdy. Teledıdarda balalar ony kóre alatyndyǵyn eskere otyryp, óte qatal sújetter qabyldanbaıdy. Iaǵnı, «Júz ret estigenshe, bir ret kór» degen sóz beker aıtylmasa kerek. Sol sebepti feık aqparattyń tez taralýyna adamdardyń qabyldaýy men oılaý júıesi, psıhologıalyq jaǵdaıy da áser etpeı qoımaıtyny anyq.

Feık aqparattyń ereksheligi nede?

Feık aqparat ótirik habardan, jala jabýdan nemese jaı tekserilmegen jáne durys emes aqparattan bes mańyzdy dıagnostıkalyq belgilermen erekshelenedi:

Feık aqparat – qandaı da bir fakt nemese oqıǵa týraly aqparat emes. Mundaı aqparattar adamǵa emosıalyq turǵydan qatty áser etedi. Iaǵnı, feık aqparattardyń kóbi emosıaly mátinnen quralady. Maqsaty – aqparat arqyly adamdardyń nazaryn aýdarý, olardyń beı-jaı qalmaı, taratýyna yqpal etý.

Feıktiń jaı aqparattan aıyrmashylyǵy, adamnyń logıkasy men onyń qorshaǵan álemdi taldaýy deńgeıinde jumys istemeıdi. Jańa aıtyp ótkenimizdeı, feık aqpar – emosıonaldy reaksıany týdyratyn habarlama. Sondyqtan mı aqparatty taldaý men sıntezdiń logıkalyq operasıalaryna, onyń jeke obektıvti pikirin qalyptastyrýǵa deıin jetpeı qalady. Feıktiń mindeti – adamnyń emosıonaldy sferasyn shaıqaý, ony ne bolyp jatqanyn sanaly túrde túsiný fýnksıalaryn óshirý arqyly tań qaldyrý. Mı bastapqy áserde turyp qalady, oǵan ilinedi, dóńgelektegi tıin sıaqty aınalady, ári qaraı júre almaı qalady.

Feık aqparatty oqyǵan adamda bir nársege degen ne jek kórinish sezim, ne qatty jaqsy kórý sezimi paıda bolady. Iaǵnı bir dúnıeden qatty alshaqtatqany sekildi, ekinshisine jaqyndata túsedi. Men aıtqandaı, "psıhologıalyq refleks" týdyrady. Bul áser adamnyń feıkke degen senimin arttyrady, óıtkeni ol qandaı da bir naqty kózqarasty tańdamaıdy. Jaı ǵana pikir qalyptastyrady.

Shyn máninde, shok týdyratyn nárseden bas tarta otyryp, jalǵan modelder adamdy bir ýaqytta, uqypty jáne baıqamaı basqa jaqqa ıterip, qajetti oılarǵa jeteleıdi. Bul jalǵan manıpýlásıanyń máni:

Óıtkeni adamnyń oılaýy árqashan negizge ıe bolýǵa tyrysady. Keıbir negizgi dúnıetanymdyq ustanym, bir nárseden alshaqtap, feık ádettegideı kórermendi ekinshi jaǵyn qabyldaýǵa shaqyrady. Adam feık aqparattyń mán-maǵynasyn túsinbese de qabyldap, shyndyq ekenine senimdi bolady.

Feık – bólisýdiń, ony múmkindiginshe kóp adamǵa taratýdyń eń úlken qajettiligin týdyratyn aqparat. Sonymen qatar, ózindik avtorlyq túzetýsiz jáne óńdeýsiz bastapqy bastapqy túrinde taratyńyz. Bul feıkke emosıalardyń bastapqy shoǵyrlanýyn joǵaltpaı, álsiremeı, óz áleýetin uzaq ýaqyt saqtaýǵa múmkindik beredi, bul feıktiń burynnan sıpattalǵan áserin – jeke rasıonaldy taldaýsyz aqparatty qabyldaý men berýdi qamtamasyz etedi.

Túsinikti bolý úshin mysal keltirip berelik. Siz kóshede tynysh júresiz, kenetten qandy adam qaqpadan shyǵyp, betińizge qatty aıqaılaıdy: "Aıýlar!!! Olar haıýanattar baǵynan qashyp, bizdi tirideı jeıdi!!! Úsheýi jep qoıdy!!! Júgir!!! Barlyǵyna eskertý!!!". Oqıǵanyń áseri men kúrdeliliginen (qan, aıqaı, áreket) siz shokqa túsesiz. Sizdiń mıyńyzda aqparatty óńdeýge ýaqyt joq, biraq onyń mańyzdylyǵyna baılanysty ol qazirdiń ózinde áreket etýde. Mine, siz jaralanǵan adamǵa kómektesip, polısıaǵa qońyraý shalýdyń ornyna, basyńyzdy ala qashyp, kóshede asyǵyp, "Aıýlar!!! Qashyńdar!!!", dep aıǵaı salyp feık aqparat tarata bastaısyz. Sodan keıin ǵana siz qalada haıýanattar baǵy joq ekenin túsinesiz…

Bul sqemanyń ózi dál jumys isteıdi, óıtkeni qorqynysh pen qorqynyshtan týyndaǵan kúshti emosıalar adamdy oılanýǵa múmkindik bermeı, birden aqparatty taratýǵa májbúrleıdi. Kásibı feıkodelder bizdiń psıhıkamyzdyń osy bıologıalyq anyqtalǵan ereksheligin paıdalanady, adamdy alǵashqy dúrbeleń emosıalarynyń tuńǵıyǵyna batyrady. Jáne osy arqyly feıktiń taralýyna seriktes etip, sizdiń qatysýyńyzben atalǵan aqparatty nyǵaıtady.

Feık eseptelgen emosıalardyń qarabaıyrlyǵyna, biraq olardyń ómir súrý úshin ómirlik mańyzdylyǵyna baılanysty bolyp keledi. Feık aqparat aq jáne qara sekildi eki tarapty kórsete alady. «Ur, soq, aıǵaıla» sekildi etistikter de qoldanylady.

Shok mazmunyna ushyrap, oǵan berilip, mehanıkalyq túrde bastaı otyryp, ony oılanbastan taratyp, ári qaraı alǵa jyljyta otyryp, adam ınstınktıvti túrde aınalasyndaǵy adamdar da feıktiń súıkimdiligine ushyraıdy dep senedi; olarda osyndaı reaksıa bolady, nátıjesinde berilgen fakt oqıǵa boıynsha birtutas jalpy ustanym qalyptasady. Sonymen qatar, reaksıa bir jaqty, kontrastynda qara jáne aq. Jalǵan model adamdy baǵdarlamalaıtyn baǵytqa ıe: qorqynysh, jıirkenish, ashýlanshaqtyq, kiná jáne t. b.

Ózine beımálim jalǵan model josparly reaksıany qalyptastyrǵan adamda "shyntaq sezimin" sezinýge, osy aqparatty beretinderde uqsas reaksıany kórýge degen qatty umtylys paıda bolady.

Feık aqparat qashan joıylady?

Feık aqparat siz eshqandaı mán bermeı, nazar aýdarýdy toqtatqan kezde ǵana joıylady. Sol sebepti aqparattardy jete tekserip alýdy umytpaǵaısyz. Al tekserilmegen aqparatty taratý qazir saýatsyzdyqtyń kórinisi bolyp tabylady.