Qazaqstandaǵy qazaqtyń kóbiniń armany – baspana alý. Al baspanaly bolsa, «jalǵa bersem» dep taǵy bir páter alý jáne taǵy, taǵy dep ústi-ústine jalǵasyp kete beredi. Sebebi bireýler úshin bul tabys kózi bolsa, bılikke senimsiz qaraıtyn taǵy bireýler úshin erteńgi «zeınetaqysy».

Qalaı degenmen de jurttyń osy maqsat-mansuǵy qanshalyqty oryndy? Bizden basqa elderdiń azamattarynda nege ondaı arman joq?

Bul suraqqa jaýap izdep Qamshy.kz qarjyger-maman İlıas Isaevty sózge tartty.

Isaev azamattardy baspana alýǵa jantalasýǵa saıası-ekonomıkalyq ahýaldyń ózi ıtermelep otyr deıdi. Iaǵnı, bulaı oılaý, osyndaı jospar qurýda qazaqtardyń túk kinási joq!

Qarjyger elimizde adamdardyń iri qalalar tóńiregin jaǵalaýy, megapolısterge aǵylýy aýyldardan qadir-qasıet, kúıis ketkenin bildiretinin aıtady. «Al aqshasy bar adamdarǵa ınvestısıa jasaıtyn orta qalyptastyra almaý, aýyldyń eńsesin tiktemeý – bul úkimettiń saýatsyzdyǵy», deıdi ol.

Aqsha tabatyn oryn qor naryǵy bolýy tıis!

«Qor naryǵy bizde durys damymaǵan. Onyń ornyna nesıe naryǵy, ıaǵnı bank sektory jaqsy qaryshtaǵan. Al ekonomıka zańdylyǵy boıynsha, bul ekeýi qatar damyp, bir-birine báseke bolýy tıis. Ózge elderde adamdar aqshany bank sektorynan emes, qor naryǵynan alǵandy jón kóredi, solaı áldeqaıda tıimdirek, tipti sol aradan tabys ta tabady», deıdi maman.

Al bizdegi qor bırjasy dep júrgenimiz, mamannyń aıtýynsha, tek aty ǵana.

«Qor bırjasy damý úshin, birinshiden, onyń turaqty emıtentteri bolýy kerek, ekinshiden, turaqty ınvestorlary bolýy tıis. Emıtent degen qor naryǵyna baryp óziniń baǵaly qaǵazdaryn ornalastyratyn nemese usynatyn iri kásiporyn. Al ınvestorlar sony satyp alady. Al bizdegi qor naryǵyndaǵy emıtentterge qarasańyz, 70-80 paıyzy – valúta, spekýlásıa, tek 2 paıyzy ǵana aksıa men oblıgasıalar. Investorlaryna qarasańyz, jınaqtaýshy zeınetaqy qory, soǵan uqsas taǵysyn taǵy», deıdi ol.
Nege jurt jelide aqyl-keńesin satyp, koých bolyp ketti?

İlıas Isaev otandyq ekonomıkada aldap-arbaý jolymen paıda tabý basym bolyp ketkenine alańdaýly:

«Árıne, bizde sońǵy kezderi aqshasy bar adamdar shaǵyn jáne orta bıznesti damytyp, otandyq ónimder shyǵaryp jatyr. Oǵan kóziń qýanady, biraq janyń da ashıdy. Shaǵyn jáne orta bıznes damýy úshin bizde ádil ári erkin básekelestik orta bolýy tıis. Bizde ondaı joq, tunshyqtyrý kóp. Bir-aq mysal keltireıin. Sońǵy kezderi Qazaqstan baılyǵy sanaýly adamdardyń qolynda ekeni ashyq aıtylyp júr. Endi ondaı jerde qandaı taza básekelestik bolady? Sondyqtan olardyń kóbisi baǵa dempıńine, taǵy da basqa kedergilerge ushyrap, aqyry eńbegi esh ketedi, basy taý-tasqa soǵylyp, kúsh-qaıraty mújiledi. Sodan keıin de olar ońaı joldy tańdaıdy: birneshe páter satyp alyp, sony jalǵa bere salý; jelide óz tájirıbesimen bólisip, aqyl-keńesin satý, koých bolý degendeı».

Biraq ol munyń paıda tabý emes, jáı kúneltý ekenine basa nazar burady.

«Otbasy bank» jáne jyljymaıtyn múlik naryǵy

«Qazaqstanda jyljymaıtyn múlik naryǵy qatty damyp ketti dep aıta almaımyn. Bul arada jasandy suranys pen usynys qalyptastyrý nyshany baıqalady. Mysaly, «Otbasy bankin» qurý arqyly. Biz bul naryqty damydy dep aıtar edik, eger adamdarda óz aqshasy bolyp, shynymen de kóptep páter satyp alyp jatsa. Biraq bul arada ıpotekalyq nesıeniń úlesi basym ǵoı. Al damımyn, baıımyn degen adam mundaıǵa múlde jolamaýy tıis. Ipotekalyq nesıe amaly joqtyq jaǵdaıynda ǵana tańdalýy kerek, óıtkeni ol arada adam aqshadan «jelinedi», deıdi maman.

Memleketten nesıe alýdy úıretý qarjylyq saýattylyqqa jatpaıdy

Sóz sońynda qarjyger úkimetke, sondaı-aq qaltaly el azamattaryna ekonomıkalyq mádenıetke oralatyn, ekonomıkalyq psıhologıany ózgertetin ýaqyt jetkenin eske salady:

«Jaqsy ekonomıkany bizge syrttan kelip bireýler quryp bermeıdi. Ony jasaıtyn siz ben biz (úkimet pen aqsha jasap júrgen qaltaly azamattar – avt.). Eger qazirgi ekonomıkada spekýlásıa basym bolsa, ol siz ben biz jasaǵan dúnıe, basqa túk te emes. Deńgeıimiz osyndaı: tómen. Onymen damymaımyz. Álemdegi eń baı adam – Rokfeller ómiri memleketten nesıe almaǵan, Nú-Iork kóshesinde júgirip júrip sý satqan. Mańdaı termen tapqan aqshamen kóterilgen. Temirjol salǵan. Aqyrynda munaı sektoryn ıgergen. Baıý dep mine, osyny aıtýǵa bolady. Árıne, bári bir kúnde bola qalmaıdy. London qor bırjasynyń tarıhy 1571 jyldan bastalady. Ol 1801 jyly zańdy túrde jumys isteı bastady. Kapıtaly alpaýyt AQSH-tyń JİÓ kóleminen (23 trln dollar) asyp túsetin, 24-25 trln dollardy quraıtyn Nú-Iork qor bırjasynyń jumysy 1792 jyldan bastaý alady. Demek, bizde kemshiliktermen jumys isteıtin ýaqyt bar. Ózgeremiz desek, ózgeris osydan bastalsa deımin. Ǵylymı-ekonomıkalyq sanany silkintýimiz tıis. Mańdaı termen tapqan aqshasyn adam shetel asyryp, ofshorǵa tyǵyp qoımaıdy ǵoı. Sondyqtan bizdegi baı dep júrgen adamdarymyz shyn baılar emes, olar – urylar. Urlyq-qarlyq, spekýlásıamen aqsha tabý degen mıdaǵy oıdy joıý qajet, sanany tazartý kerek. Joǵary synyptarda «Qarjy matematıkasynyń bastamalary» degen pán engizý qajet. Bankten nesıeni qalaı alýǵa bolady, salyqty qalaı tóleý kerek degendi túsindirý, osy sıpatta semınar júrgizý – bul qarjylyq saýattylyqqa jatpaıdy. Qarjylyq saýat degen bıznes-ıdeıa tóńireginde órbýi tıis. Onda da ǵylymı-tehnologıalyq izdenisterge, jańashyldyqtarǵa súıengende ǵana.

Qazaq eli damıdy: bizde ǵylym men bilimge negizdele ashylǵan ónerkásipter kóbeıip, aýyl men qala qatar órkendep, keń qanat jaıǵanda».