QR Prezıdenti Ákimshiliginiń basshysy Aıbek Dádebaev respýblıkalyq telearnaǵa bergen suhbatynda memlekettik tilge qatysty suraqqa jaýap berdi.

Memlekettik tilge qatysty Prezıdentimizdiń ustanymy belgili. Qasym-Jomart Kemeluly — naǵyz til janashyry. Sondyqtan Prezıdentimizdiń saıasaty — memlekettik tildiń damýyna naqty ispen qoldaý kórsetý jáne bul salada qandaı da bir spekýlásıa men arandatýǵa jol bermeý.

Qadyr aqyn aıtpaqshy, biz óz tilimizdi qurmetteýge mindettimiz, al ózge tildiń bárin bilýge umtylýymyz kerek. Qazaqtyń qazaqsha ǵana sóılemeı, oryssha, aǵylshynsha, qajet bolsa, basqa tilderdi jetik meńgerýi — bizdiń ultymyzdyń artyqshylyǵy. Ál-Farabı babamyz 70 til bilgen desedi, sonyń arqasynda ol telegeı teńiz bilim jınady, álemniń «ekinshi ustazy» atandy.

Buǵan qosa, bizdiń elimizde eshkimdi sóıleıtin tiline baılanysty kemsitýge, qýdalaýǵa nemese qandaı da bir qysym jasaýǵa jol berilmeıdi. Bul — memleketimizdiń negizgi zańy — Ata zańda jazylǵan norma. Biz damyǵan el bolamyz desek, búkilhalyqtyq referendýmda qabyldanǵan Konstıtýsıa normalaryn qatań saqtaýymyz kerek.

Jaýapty organdardyń zertteýlerine sáıkes, qazir eldegi memlekettik tildi meńgergen azamattar sany 81 paıyzdan asqan. Qansha til bilseń, sonsha álemge esik ashylady deıdi. Prezıdent jastardyń da birneshe tilde sóıleıtinin aıtyp, olarǵa senim artyp otyr. Demek, bul óz tilińdi qurmettep, ózge tildiń bárin bil degen ustanym. Biraq, taǵy qaıtalaıyn, bizde oryssha, aǵylshynsha nemese ózge tilderdi úırengender, ol tilderdi qoldanatyndar úshin qýanbasaq, qarsy emespiz.

Ózderińiz bilesizder, elimizde kóptegen etnos ókilderi turady. Buǵan sebepker bolǵan tarıhı oqıǵalardy jaqsy bilesizder. Qazir til máselesin kúrdelendirip, tipti saıası oıynǵa aınaldyrǵysy keletinder de bar. Máselen, elimizde tilge qatysty jurtty daýryqtyryp, ult bolashaǵyna qaýip tóndiretin másele týdyryp júrgenderdi baıqaımyz. Bul — ulttyq qaýipsizdigimizge keri áser etetin jaıt. Qaı turǵydan qarasaq ta, tildik másele názik, asa jaýapkershilikpen kelýdi talap etedi.

Bizdiń elimiz kóptildi memleketke jatady. Iaǵnı, bul jerde qazaq, orys tiliniń qatar qoldanylýynda eshbir qatelik joq. Jalpy, bizdiń elde memlekettik tilge, onyń qoldaný aıasynyń keńeıýine aıryqsha mán beriledi. Biraq, bul — elimiz búgingi tańda júrgizip otyrǵan asa astary tereń saıasat. Naqty formýlasy — kóptildi qoǵam, jalǵyz memlekettik tili bar el! Iaǵnı, onyń mańyzdy komponenti — tildik tózimdilik, jańasha aıtsaq, tildik toleranttyq. «Jyly-jyly sóıleseń…» degen halyq naqyly qashanda jadymyzda bolǵany jón. Eldiń baıandy bolashaǵy degen qasterli iste qandaı másele bolsyn sabyrmen, aqylǵa salyp sheshetin bizdiń eldiń azamattary úshin bul qoldan keletin sharýa. Bizdiń aldyńǵy býynnyń da ósıet etkeni osy.

Bile bilsek, tildik tózimdilik — qala berdi memlekettik, ıaǵnı eldik qaýipsizdigimizdiń kepili. Daýryqpa aıqaı, dál qazir ne qylsa da bola salsyn degen talap múldem burys nátıje ákelýi múmkin!

Memleket basshysy aıtqandaı, qazaq tili túbinde ultaralyq tilge aınalady, onyń kúni tipti de alys emes. Qazirdiń ózinde ana tilimizde erkin sóıleıtinder qatary kóbeıip keledi. Jaqynda ǵana Assambleıa sesıasynda tek ana tilimizde sóılep qana qoımaı, ony nasıhattap, taratýda nátıjeli eńbek etip júrgen birqatar ózge ult ókilderi atap ótildi. Biz tilimizdi úırenýge umytylǵan árbir azamatty baýyrymyzǵa tartsaq, qalǵandarǵa sol sabaq, olardyń ynta-jigerin arttyra túsemiz. Olar memleket tilinde sóıleýdiń áleýmettik lıft, jeke múmkindikter ekenine kóz jetkizedi. Til saıasatynyń baıandy bolýyna sol ıgi. Biz memlekettik til qoldanys aıasynyń odan ary keńeıe berýin qamtamasyz etemiz.

Ózińiz de bilesiz, qazaqsha erkin, jatyq sóıleıtin ózge etnos ókilderi kóp. Elge tanymal shyǵarmashylyq ókilderi, depýtattar, jýrnalıser — Maksım Rojın, Natalá Dementeva, Anna Danchenko, Gennadıı Shıpovskıh sıaqty qazaq tiliniń nasıhatyn arttyryp, damýyna úles qosyp júrgen azamattar barshylyq. Osyndaı bedeldi azamattar birneshe til bilseń kem bolmaısyń degenniń dáleli.

Bizdiń qoǵam «Zań men tártipke» baǵynýy tıis. Konstıtýsıa, zańdarmen bekitilgen talaptar múltiksiz oryndalýy qajet. Osy rette memlekettik organdar, halyqqa qyzmet kórsetý ortalyqtary, basqa da mekemeler bolsyn azamattar ótinish jasaǵan tilde sapaly qyzmet etýi kerek.

Qoǵamda tilge qatysty arandatýlar bolǵan jaǵdaıda, elimizdiń ár azamatyna eskertip aıtatyn jáıt — ol arandatýǵa qosylmańyzdar. Birneshe tildi meńgerý kerek, qazaq halqy árdaıym saýatty bolsyn degen ustanymdamyz ári tildi saıası suraqqa aınaldyrýǵa qarsy ekenimizdi ashyp aıtamyn.

Óıtkeni, til taqyryby — kóptegen memleketter arasynda, qazirgideı aýmaly-tókpeli zamanda qaqtyǵystarǵa sebep bolyp otyrǵan basty faktorlardyń biri. Sondyqtan, beıbit bolashaq úshin neniń durys, neniń burys ekenine naqty kóz jetkizbeı turyp, túrli arandatýǵa qosylmaýdy suraımyz. Mundaı arandatýshylar zań boıynsha jaýap beretin bolady.