Soǵystyń jaqsysy joq. Bul – talassyz túsinik. Qanǵa bókken soǵys alańy – birneshe býyn jetim bala, jesir áıel, turalaǵan ál-aýqat, qıraǵan mekenniń kepili. Agresordyń shabyna shı júgirtken kim?
Kópten beri 70 jyldary halyqaralyq dıplomatıada eleýli eńbek etken, 1969-1975 jyldary AQSH prezıdentteri Rıchard Nıkson men Djerald Fordtyń qaýipsizdik máseleleri jónindegi keńesshisi, 1973-1977 jyldary AQSH Memlekettik hatshysy qyzmetin atqarǵan Genrı Kıssındjerdiń eńbekterine tereń boıladyq.
Ǵasyrdyń júzin kórgen Kıssındjerdiń irgeli eńbekteriniń biri – «Álemdik tártip». Realıs saıasatker osy eńbeginde Vestfal kelisimin negizge ala otyryp, batys elderi qaýymdastyǵynyń Reseı, Qytaı faktorlaryn eskermegenin synǵa alady. Synap qana qoımaıdy, álemdik tártip derjavalar arasyndaǵy ózara kúsh teńgerimine táýeldi ekenin dáleldeıdi.
Ýkraınanyń terıtorıalyq tutastyǵyna, ulttyq qaýipsizdigine qaýip tóndirgen soǵystyń bastalǵanyna 4 jylǵa taıap keledi. Sanaýly kúnde soǵys toqtatam degen Tramptyń ózi tyrapaı asty. Jer-jahan júzindegi 6 soǵysty toqtatqanyna basa nazar aýdarǵan Tramp rıtorıkasynan bul qaqtyǵystyń ol úshin mańyzy azaıyp ketkenin baıqap otyrmyz. Úmit – aldaǵy kelissózderde. Eger Zelenskıı-Pýtın kezdesýi ótse, onda Pýtın kelissózder júrgize otyryp Zelenskıı bıliginiń legımtımdiligin moıyndady dep sanaýǵa bolady.
Soǵystyń nege bastalǵany kópshilikke belgili. «Neonasızm, rýsofobıa» degen sózder – jaı ǵana jeleý. Kıkiljińniń túbi – álemdik tártiptiń buzylýy. Derjavalar arasyndaǵy teńgerim joıylǵanda barlyq halyqaralyq qujattardyń da máni joıylady. Mundaıda alyp memleketter óz yqpalyn saqtap qalý úshin barlyq aıla-sharǵyny qoldanýdy jón sanaıdy.
Batys elderi qaýymdastyǵy Ýkraınadaǵy daǵdarystyń barlyq jaýapkershiligin Reseıge júkteıdi. Pýtındi Keńes odaǵyn qaıta qurýǵa umtylyp, 2014 jyly Ianýkovıch bılikten aıyrylyp qalǵanda Ýkraınanyń jarty terıtorıasyn basyp alýdy kózdedi deıdi. Jáne dál osy rıtorıka barlyǵyna tán. Ádileti qaısy? Árıne, maqsatymyz Reseıdiń basqynshylyq saıasatyn aqtap alý emes, buǵan eshkim muqtaj da emes. Tek máselege túzý rakýrstan qarap kórgimiz keledi.
Reseıdiń de, AQSH-tyń da túpki ustanymdary bizdiń mentalıtetimizge, ustanym-kózqarasymyzǵa jat. Olarǵa tán narratıv bizde joq. Óıtkeni, biz bolmysymyzdan beıbitshilikke umtylǵan, qazynaly jerimizdi saqtaýdy murat tutqan, búginde turaqty damýdy kózdegen elmiz. Al álemdik tártipti qalyptastyratyn derjavalar arasyndaǵy qatynastyń psıhologıasy múlde basqasha.
2004 jyly Ýkraınadaǵy prezıdent saılaýynyń ekzıt-poll qorytyndysy boıynsha Ianýkovıchtiń Iýshenkodan basym túskeni «qyzǵylt-sary revolúsıaǵa» negiz boldy. Bul – bir kúnde uıymdasqan bas kóterý emes edi, bul – EýroOdaqtyń jyldar boıy Ýkraınany Reseıdiń strategıalyq yqpalynan ajyratýǵa umtylysynyń nátıjesi bolatyn. Buǵan NATO alánsynyń, demokratıalyq qozǵalystardyń Eýropa shyǵysyna qaraı belsendi júrgenin jeke faktor retinde qosamyz. Árıne, bul kári qurlyq jurtynyń tańdaýy ǵana emes, EýroOdaq elderine talassyz joǵary yqpal etetin AQSH-tyń aıryqsha kúsheıýi edi.
Reseı qyzyǵýshylyǵyn qorǵaıtyn jáne yqpal aımaǵyna kepildik beretin ári «demokratıalyq jolmen saılanǵan» Ýkraına prezıdentiniń bılikten taıdyrylýy Pýtınge, sol kezdegi reseılik bılik elıtasyna úlken soqqy boldy. 90-jyldardyń ortasynda reseılik bılik elıtasy NATO-nyń shyǵysqa qaraı keńeıýine qatty qarsylyq tanytty. Ýkraınanyń ýystan shyǵyp bara jatqany Reseı úshin asa aýyr soqqy boldy jáne Pýtın Qyrymdy basyp aldy. Osylaısha Ýkraınanyń batysqa qaraı betburýy el ishindegi turaqsyzdyqqa alyp keldi.
Álemdik tártiptegi teńgerimdi saqtap turǵan derjavalardyń saıası ustanymy ózgere qoıýy qıyn. Eger ózgerse, bul – jahandyq jańa tártiptiń ornaı bastaýynyń kórinisi. Demek, Reseıdiń tutqasyn ustaıtyn kez kelgen saıasatker Ýkraınanyń antıreseılik aımaqqa aınalýyna sońyna deıin qarsy turady. Bir ǵana ózgergen qundylyq – demokratıa, táýelsiz ınstıtýttar men adam quqyqtaryn alǵa tarta otyryp, lıberaldy ıllúzıa qalyptastyrý jáne osylaısha derjavalardyń dástúrli tartysynyń formasy ózgerýi.
Pýtın men Lavrovtyń ózgermeıtin rıtorıkasyndaǵy «janjaldyń negizgi sebebi» – NATO-nyń keńeıýi. Bul osylan shırek ǵasyr buryn bastalǵan edi. 1999 jyly Polsha, Vengrıa, Chehıa NATO quramyna kirdi. Al 2004 jyly Baltyq elderin qosa alǵanda Shyǵys Eýropadaǵy jeti memleket aláns quramyna kirdi. Al eń negizgi shydamdy taýysqan qadam – 2008 jyly Ýkraına men Grýzıanyń NATO quramyna qosylatyny týraly kelissózder men ýádeler edi. Kári tarıhtan bilemiz, 2008 jyldyń tamyzynda Reseı áskeri Grýzıaǵa basyp kirgen. Biraq batys elderi bul sıgnaldy da elemeı Ýkraınamen ıntegrasıany kúsheıte berdi.
Biz sóz basynda oı jalǵaǵan Genrı Kıssındjer de sonaý 2014 jyldan bastap ǵasyr jasap turǵanda da «bul soǵystyń jaýapkershiligin tek Reseıge artýǵa bolmaıdy, EýroOdaq pen AQSH ta tikeleı jaýapty» dep pikir bildirgen, arnaıy esse jazǵan. AQSH pen EýroOdaqtyń Ianýkovıchti taqtan taıdyrýǵa alyp kelgen baskóterýlerdi ashyq qoldaýyn Reseı «Ýkraınanyń ishki isine aralasý» dep baǵalady. Logıkaǵa tompaq keledi deý qıyn. Derjavalardyń yqpal aımaǵyn sońyna deıin qorǵaıtyny beseneden belgili edi.
Álemdik tártip qaǵıdalaryna súıensek, Reseıdiń bul áreketterge kúshpen jaýap bereri anyq edi. Qyrymda basyp aldy da, strategıalyq máni bar qadam jasady. Bul – janjaldy kúshpen retteý prosesiniń basy edi. Al Sevastopol – Qara teńiz flotynyń bazasy. Osydan keıin reseılik saıası tehnologtar Ýkraına shyǵysyndaǵy ishki qaıshylyqtarǵa astyrtyn aıtaq qosa bergen. On jylǵa jýyq ýaqytta tutas ólkedegi bir qara qaýymnyń Reseı saıasatyn qoldap shyǵa kelýi – sol astyrtyn saıasattyń jemisi. Jalǵyz maqsat – Kıevtiń batys elderimen ıntegrasıasyn ýaqytsha bolsa da tejeý. Al onyń saldary – mysaly, sanksıalar ekinshi deńgeıli suraqtar qataryna kóshedi.
AQSH-tyń Ýkraınadaǵy daǵdarysqa jaýapty bolatyn sebebi – basty básekelesiniń biri Reseıdiń geosaıası qyzyǵýshylyqtaryna nemquraıly qaraǵany, halyqaralyq qatynas saıasatynyń realısik logıkasyn eskermegeni. Árıne, Reseıdiń basqynshylyq saıasatyn AQSH-tyń áreketi aqtap ala almaıdy. Aıtpaǵymyz – álemdik tártipti qamtamasyz etetin, jahandyq qatynas júıesiniń negizi bolatyn derjavalardyń jaýapsyzdyǵy, sonyń áserinen týǵan janjal, janjaldyń arty qandy qyrǵyn soǵysqa aınalǵany.
Álemdik saıasatta derjavalardyń qoltyǵyna kirýden basqa jol desek, óreskel qate bolady. Ásirese, eki derjavanyń yqpal aımaǵynyń ortasyndaǵy elderge neıtraıtet ustanymy tán. Qazaqstannyń syrtqy saıasaty – osy sózimizdiń aıqyn dáleli. Burynǵy Qazaqstan derjavalar arasynda teńgerimge úmit artsa, jańa Qazaqstan derjavalar arasyndaǵy teńgerimdi qalyptastyrýǵa belsendi aralasyp keledi. Taǵdyry bir, tarıhy uqsas Ýkraınanyń da utymdy joly osy edi. Qandaı da bir derjavanyń áskerı aımaǵyna aınalǵansha, beıtarap ári egemen ómir súrgen artyq!
