جاۋاپ:
قاي كەزدە ەكەنى ەسىمدە جوق، وسى «تۇركىستان» گازەتىندە جۇمىس ىستەي باستاعان جىلدارى بولاتىن. مەنىڭ جولداسىم «اسكەري بيلەت» الماقشى بولىپ اسكەري كوميسسارياتقا باردى. سويتسە وعان سوناۋ كسرو-دان قالعان قىزىل بيلەتتى بەرىپتى. قازاقستان تاۋەلسىزدىك العانىنىڭ 10-15 جىلدىعى قارساڭى بولاتىن. بۇل مەن ءۇشىن توبەمنەن جاي تۇسكەندەي وقيعا بولدى. سوسىن جاڭاعى بيلەتتى سۋرەتىمەن گازەتكە «اسكەر دە ءسسسر-دى قيمايدى ەكەن» دەگەن تاقىرىپتا بەرىپ جىبەردىك. اپتا وتكەن جوق، سول كەزدەگى وسى سالاعا جاۋاپتى ءبىر گەنەرالدان حات كەلدى. ولار حاتىندا اقتالىپتى، قاعاز جەتپەي جاتقانىن، قازاقستاننىڭ ءوزىنىڭ بيلەتتەرىن جاساۋعا ۋاقىت بولماي جاتقانىن جازىپتى. سودان اپتا وتكەن جوق اسكەري كوميسسارياتقا قايتا شاقىرىپ، قىزىل بيلەتتەردى بەرۋدى توقتاتقانىن، ونىڭ ورنىنا ۋاقىتشا اق قاعاز بەرىپ جاتقانىن ايتتى.
ەكىنشىسى، قازاقستانعا ريم پاپاسى رەسمي ساپارمەن كەلىپ كەتكەننەن كەيىن سول كەزدەگى سىرتقى ىستەر ءمينيسترى قازاقستاننىڭ بەلدى ءبىر ءورىستىلدى اقپارات قۇرالىنا سۇحبات بەرىپ، «ريم پاپاسىنىڭ ساپارىنان كەيىن، قازاقستاندا كاتوليك ءدىنىن قابىلداۋشىلار كوبەيدى» دەپتى. وسىعان وراي، «توقايەۆتىڭ ءسۇيىنشىسى» دەگەن ماقالام شىقتى. توقايەۆ ماقالام شىعىسىمەن، بۇل ماقالاعا ءوزى جاۋاپ قاتتى.
ءۇشىنشىسى، 2003 جىلى «ءبىلىم بەرۋدىڭ 2004-2015 جىلدارعا ارنالعان تۇجىرىمداماسى» تۋرالى ءجيى تالقىلاپ، ۇبت-ىنىڭ ارتىقشىلىقتارى مەن كەمشىلىكتەرى جايىندا كوپ ماسەلە كوتەردىم. سونىمەن بىرگە، قازاق مەكتەبىنىڭ تۇلەكتەرىنىڭ جىل سايىن ارتىپ كەلە جاتقانىنا قاراماستان، مەملەكەتتىك وقۋ گرانتى نەگە 50*50 پايىز دەڭگەيىندە بولىنەتىندىگىن ءجيى اڭگىمە ەتتىم. ناتيجەسىندە، جاقسىبەك قۇلەكەيەۆ (سول كەزدەگى ءبىلىم جانە عىلىم ءمينيسترى) قابىلداۋىنا شاقىرىپ، ارنايى سۇحبات بەردى جانە سول جىلى مەملەكەتتىك ءبىلىم گرانتى 60*40 پايىز ۇلەسىمەن، قازاق تۇلەكتەرىنىڭ پايداسىنا ارتاتىنىن جەتكىزدى. بۇل از دا بولسا، قازاق ماسەلەسىنىڭ شەشىمىن تابۋعا جاساعان قادامدارىم دەپ ويلايمىن. جالپى، الەۋمەتتىك پروبلەمالاردى وتە ءجيى كوتەردىم، بارىنە دەر كەزىندە جاۋاپتار بەرىلدى، ءوز دەڭگەيىندە شەشىمىن تاپقاندارى دا، تاپپاعاندارى دا جەتىپ ارتىلادى.
سالەمەتسىز بە، ءسىزدىن ساياسي تالداۋلارىڭىزدى «تۇركىستان» اپتالىعىندا وقىپ تۇرامىن. تالداۋلارىڭىز ماعان ۇنايدى. جالپى، قازاق باسپاسوزىندە ەكونوميكا، ساياسات تاقىرىبىندا قالام تەربەيتىن جۋرناليستەر ازداۋ. ءسىزدىڭ ويىڭىزشا، ساياسات تاقىرىبىندا تەرەڭ تالداي الاتىن، جان-جاقتى جۋرناليست بولۋ ءۇشين قالاي ماشىقتانۋ كەرەك؟ سءىز ءوزءىڭىزدءى قالاي جەتءىلدءىردءىڭىز؟
جاۋاپ:
– تاجىريبەلى مامانداردى كوپ تىڭداۋ كەرەك دەپ ويلايمىن. ونىڭ سىرتىندا، كوپ ىزدەنۋ قاجەت جانە جالىقپاعان ءجون. ساراپتاما دەگەنىمىز، كابينەتىڭدە وتىرىپ، كوپىرىپ وي ايتۋ ەمەس، سول وقيعاعا قاتىستى ادامداردى اڭگىمەگە تارتۋ. سوندىقتان ونىڭ ەڭبەگى اۋىر. ءقازىر جۋرناليستەردىڭ بىلىكتىلىگىن ارتتىرۋ ماقساتىندا ءتۇرلى سەمينار-ترەنينگتەر ۇيىمداستىرىلادى. سولاردى تىڭداپ، قاتىسىپ جۇرسە، ۇنەمى ىزدەنىستە بولسا دەيمىن. ەگەر، ورتا جولدان «مەن جەتتىم، تولدىم» دەسە، ونىڭ توقىراعانى.
ورالمان دەگەن اتاۋعا قالاي قارايسىز؟
جاۋاپ:
– قازاقتا ورتاق يدەياعا جۇمىلۋدان گورى، ءبولىنۋ باسىم بولىپ بارادى. جۇزگە بولىنەتىنىمىز ازداي، قالالىق قازاق، دالالىق قازاق، ءورىستىلدى، ءقازاقتىلدى بولىپ بولىنەمىز. ونىڭ سىرتىندا ءدىني كوزقاراسىمىز ءۇشىن بولىنەمىز. وعان جەرگىلىكتى، ورالمان دەگەن بولىنۋشىلىك پايدا بولدى. جالپى، قازاقتى بولۋگە باعىتتالعان مۇنداي اتاۋلار ماعان تۇرپىدەي ەستىلەدى.
ەلگە قاشان كەلدىڭىز؟
– 1990 جىلى. سول كەزدەگى م. كيروۆ اتىنداعى، بۇگىندە ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ فيلولوگيا فاكۋلتەتىنە وقۋعا ءتۇستىم. كوش لەگى ءالى باستالماي تۇرعان كەز ەدى، الايدا ءبىزدىڭ اتامەكەندە، الماتىدا وقۋعا دەگەن ىقىلاسىمىز ەرەك بولاتىن. سول ارمانىمىز ورىندالعاندا، كوككە توبەمىز ەكى ەلى جەتپەي قالعانداي سەزىنگەنىمىز بار.
جازعان ماقالاڭىز ءۇشىن جاۋاپقا تارتىلىپ كوردىڭىز بە؟
– بولدى. ءبىراق، سوتقا جەتكىزبەي ءوزارا كەلىسىممەن اياقتالعانى راس. مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى جازعان ءبىر ماقالام ءۇشىن شەنەۋنىكتىڭ ارتىمنان شام الىپ تۇسكەنى دە بار. دەگەنمەن، ادىلدىك مەنىڭ جاعىمدا بولدى.
سالاماتسىزدار، مەنىڭ ساۋالىم: جالپى، قازاقستانداعى كوشى-قون پروسەستەرىن وتە جۇيەلى تۇردە جانە ءجيى كوتەرەتىنىڭىزدى بىلەمىز. قانداي دا ءبىر ماسەلەنىڭ شەشىلۋىنە مۇرىندىق بولا الدىڭىز با؟
– كوشى-قون ماسەلەلەرىن مەن ءالى كۇنگە دەيىن نازارىمنان شىعارعان ەمەسپىن. العاشقى جىلدارى قوردالانعان پروبلەمالار وتە كوپ بولدى. ول – ازاماتتىق الۋ ماسەلەسىنە تىكەلەي تىرەلىپ جاتتى. سول كەزدە وسى پروبلەمانى كوتەرىپ قانا قويعان جوقپىز، پارلامەنت دەپۋتاتتارىنا پروبلەمالاردى ءجيى قويىپ تا جۇردىك. ناتيجەسىندە 2001 جىلى «ازاماتتىق تۋرالى» زاڭ قابىلداندى، ءسويتىپ، ورالمانداردىڭ ازاماتتىق الۋى جەڭىلدەدى. بىلتىر قىتايداعى قازاقتاردىڭ قازاقستانعا كەلۋ ءۇشىن ۆيزا راسىمدەۋ ماسەلەسىنىڭ قيىنداپ كەتكەنى جايىندا جازدىق. ۇرىمجىگە ادەيىلەپ ات باسىن بۇرىپ، ونداعى پاسپورت جانە ۆيزالىق بولىمگە بارىپ، ۆيزا ماسەلەلەرىنىڭ قالاي ورىندالىپ جاتقانىن كوزىمىزبەن كوردىك. ءقازىر ول ماسەلە دە ءبىر جۇيەگە ءتۇستى. تەرەششەنكو ۇكىمەتىنىڭ كەزىندە «№791 قاۋلى» دەگەن بولدى. ول قاۋلى بويىنشا شەتتەن كەلگەن ۇلتى قازاق ازاماتتار قازاقستان ازاماتتارىمەن بىردەي دەڭگەيدە جەڭىلدىكتەرگە يە بولدى. الايدا ول قاۋلىنىڭ كۇشى كوپ قاۋلىمەن بىرگە جويىلىپ كەتتى. وسى ماسەلەنى ءجيى اڭگىمە ەتە ءجۇرىپ، №525 قاۋلىنىڭ قابىلدانۋىنا تۇرتكى بولدىق. ول قاۋلى بويىنشا، ورالمان كۋالىگىنە يە بولعان ءاربىر ازامات ازاماتتىعىن الماسا دا، زەينەتاقى راسىمدەۋگە، رنن جانە سيك الۋعا، ءتۇرلى جاردەماقىلارىن الۋعا مۇمكىندىك الدى.
بىلتىر «ازاماتتىق تۋرالى» زاڭعا ەنگىزىلگەن وزگەرتۋلەر مەن تولىقتىرۋلارعا وراي، ورالماندار قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتى اتانۋى ءۇشىن كەلگەن ەلىنىڭ ازاماتتىعىنان شىققانى تۋرالى انىقتاما تالاپ ەتىلەتىن باپ ەنگىزىلىپ كەتتى. ناتيجەسىندە ءبىر جىلعا جۋىق ورالماندار ازاماتتىققا قۇجات وتكىزە المادى. ءبىز وسى ماسەلەنى تاعى دا قايتا قايتا قوڭىراۋلاتا بەردىك. اقىرى، پرەزيدەنتتىڭ ارنايى جارلىعىمەن ءبىر جىلعا جەتپەي اتالعان باپتىڭ كۇشى ورالماندار ءۇشىن جويىلدى. دەمەك ەڭبەگىمىز ەش بولىپ جاتقان جوق دەگەن ويدامىن.
بايانولكەدەگى قانداستاردىڭ تاعىدىرىنان الاڭداۋعا نەگىز بار ما؟ ۇلتتىق قۇندىلىقتارىن ەندى قانشا ۋاقىتقا دەيىن ساقتاي الادى؟
– «بايان-ولگيي ايماعى،
بۇزىلماعان قايماعى» دەپ كەزىندە مارقۇم مۇرات بۇشاتاي ۇلى جىرلاعانداي، بۇل ولكەدە قازاقتىڭ جەكە ءبىر وتاۋى قالىپتاسىپ، قازاق مادەنيەتىنە، رۋحانياتىنا ولشەۋسىز ۇلەس قوستى. بايان-ولگيي ايماعى 1940 جىلى ۇلتتىق ايماق رەتىندە اشىلعاندا قازاقتاردىڭ سانى 33 000-نىڭ اينالاسىندا بولعان ەكەن. 1990 جىلى بايان-ولگييدە 200 مىڭعا تارتا قازاق بولدى. سولاردىڭ 100 مىڭنان استامى قازاقستانعا قونىس اۋداردى. ازىرگە بايان-ولگييدەگى ستاتيستيكالىق مەكەمەلەردىڭ ەسەبى بويىنشا وندا ءالى 150 مىڭ قازاق ءومىر سۇرەدى. نارىق كەزەڭىندە ماتەريالدىق قيىندىقتاردىڭ تۋىنداعانى، رۋحانياتتىڭ داعدارىسقا ۇشىراعانى انىق. قازاقى تاربيەمەن سۋسىنداتىپ، بويىما ۇلتتىق رۋحتى دارىتقان وسى ءبىر كيەلى ولكەنىڭ بولاشاعى الاڭداتادى، ارينە. ءبىز سوڭعى رەت وندا 2008 جىلى بولدىق. سول كەزدەگى ساپارىمىز جايىندا جازعان «باي-ولكەدەن كوش كەلەدى» اتتى ماقالامدا ونداعى ۇلتتىق ماسەلەلەر جايىندا ەگجەي-تەگجەيلى جازدىم. سول كەزدە ءبىز مەكتەپ بىتىرگەن كەزەڭمەن سالىستىرعاندا، ولگيي كوشەلەرىندە موڭعول ءتىلىنىڭ كوبىرەك ەستىلەتىنىن جانە اتا-انالاردىڭ قازاق مەكتەبىندە وقۋ ساپاسىن تومەن دەگەندى جەلەۋ ەتىپ بالالارىن موڭعول مەكتەبىنە كوبىرەك بەرە باستاعانىن جازدىم. ماسەلەن، ءبىز وقىعان ءى ون جىلدىق دەپ اتالاتىن ىكەي ءمازىم ۇلى اتىنداعى مەكتەپتى 1990 جىلى 1000-عا جۋىق تۇلەك ءتامامداعان بولاتىن. سول جىلدارى باسەكەلەستىك تە جوعارى ەدى. سوندا قالاداعى جالعىز موڭعول مەكتەبىن نەبارى 250 بالا ءتامامداعان. ءقازىر سول ءىى ونجىلدىقتا وقيتىنداردىڭ سانى مەن ءى ونجىلدىقتا وقيتىنداردىڭ سانى تەڭەسىپتى. ال رۋحاني قۇندىلىقتاردىڭ جۇرناعىن بايانولگييلىك زيالىلار ساقتاپ قالۋعا، دامىتۋعا كۇش سالۋدا. دەگەنمەن، بۇرىن «جاڭا ءومىر» اتىمەن شىعىپ كەلگەن «جاڭا ءداۋىر» گازەتىنىڭ، «شۇعىلا» جۋرنالىنىڭ تارالىمى دا، مەرزىمدىلىگى دە ازايعان. ول جەردە تۇراقتى تۇردە كۇنىنە ءبىر ساعات حابار تاراتاتىن جەرگىلىكتى راديو عانا موڭعول بيۋدجەتىنەن قارجىلاندىرىلادى. ول جالپى موڭعوليادا دوتاسيادا وتىرعان جالعىز اقپارات قۇرالى. قالعاندارى جەكەمەنشىككە وتكەن. ونىڭ سىرتىندا بايان-ولگييدىڭ تىنىس-تىرشىلىگىن باياندايتىن www.baiوlke.com سايتى بار. بۇرىن كەڭەس وداعى كەزىندە دوتاسيامەن جازدىرىپ الاتىن قازاقستاندىق مەرزىمدى باسىلىمدار بۇل كۇندەرى بايان-ولگييگە جەتپەيدى، ەسەسىنە، «حابار» مەن «قازاقستاندى» ولگييلىك كورەرمەن كورىپ وتىر. الايدا، ول تەك ولگييدەگى 30 مىڭ حالىققا عانا جەتەدى. ال اۋىلداردا تۇرىپ جاتقان قازاقتار بۇگىندە اقپاراتتىق ۆاكۋۋمدە ءومىر ءسۇرىپ وتىر. وسى پروبلەمالاردى تىزبەكتەي وتىرىپ، مەن بىرنەشە ماقالالار تىزبەگىن جازدىم. قازاق رۋحانياتىنا ولشەۋسىز ۇلەس قوسقان بايان-ولگييدىڭ جەتپىس جىلدىق مەرەي تويىن ءۇنسىز، ەلەۋسىز وتكىزىپ جىبەرۋگە بولمايتىنى جايىندا وي قوزعادىم. الايدا، قوعام قايراتكەرلەرى وعان كومەك قولىن سوزۋعا دايار بولعانمەن، بيلىك ءۇنسىز. مەنىڭشە، قازاقستان بايان-ولگييگە ءوزىنىڭ ءبىر جىراقتاعى وتاۋى رەتىندە قول ۇشىن سوزعانى ابزال. ولاي ەتپەگەن جاعدايدا ونداعى قازاق رۋحانياتىنىڭ جاعدايى مۇشكىل.
جازعانن ماقالاڭىز ءۇشىن جاۋاپقا تارتىلعان كەزىڭىز بولدى ما؟
بۇعان جاۋاپ بەردىم-اۋ دەيمىن.
ءدىن تالاپتارىن قانشالىقتى ورىندايسىز؟
- ءالحامدۋللا، مۇسىلمانبىز. الايدا، بەس ۋاقىت ناماز وقىپ، مۇسىلماندىقتىڭ بارلىق شارتتارىن ورىندايمىن دەپ وتىرىك ايتا المايمىن.
تۇركىستاندا كوپ ءجۇردىڭىزعوي، شارشامادىڭىز با ول جاقتان؟
- «تۇركىستان» وزىندىك بەت-بەينەسى بار، ءقازاقتىلدى باسىلىمدار ىشىندە تارالىمى دا، ىقپالى دا ەرەك باسىلىمداردىڭ ءبىرى. ارينە، وندا جۇمىس ىستەگەنىمە ون جىلدان استى. ءبىراق، «تۇركىستاندا» قىزمەت ەتە ءجۇرىپ، ۆۆس، ازاتتىق سەكىلدى حالىقارالىق راديودا جۇمىس ىستەۋگە، www.tarlan.kz سايتىنىڭ جاۋاپتى رەداكتورى بولۋعا مۇمكىندىك الدىم. 2009 جىلدان بەرى «مىنبەر» جوباسىن قولعا الىپ، ينتەرنەتتە ءقازاقتىلدى كونتەنتتىڭ كوبەيۋىنە ات سالىسىپ ءجۇرمىن. سوندىقتان، «تۇركىستان» گازەتىنە جانە ونىڭ باسشىلارىنا راحمەت ايتامىن، قولىمداعى باسقا دا مۇمكىندىكتەردى پايدالانۋعا مۇمكىندىك بەرگەنى ءۇشىن.
قىز بالاعا ءتىلشى بولۋ قانشالىقتى دۇرىس، مەنىڭ دە ءتىلشى بولعىم كەلەدى؟ ءبىراق، اعايىم، ءتىلشى بولۋدى مۇرات ەتپە، قىز بالاعا جاراسپايتىن جۇمىس دەدى، بۇل تۋرالى نە ويلايسىز؟
- كەزىندە قوعامدا قىزدان جۋرناليست شىقپايدى دەيتىن تۇسىنىك باسىم بولعان. الايدا، قازىرگى جۋرناليستەردىڭ باسىم كوپشىلىگى قىزدار. ولاردى باسشىلىق قىزمەتكە جىبەرمەسە دە، ايتۋلى جۋرناليستەر كوپ. سوندىقتان ول قىزعا جاراسپايدى دەۋگە ءوز باسىم كەلىسە قويمايمىن. الايدا، قىزدىڭ باستى مىندەتتى – جار ءسۇيۋ، انا بولۋ ەكەندىگىن ۇمىتپاۋ قاجەت. كۇيەۋگە شىققاننان كەيىن، ونى ارىقاراي جالعاستىرۋ-جالعاستىرماۋدى قابىرعاڭىزبەن اقىلداسا جاتارسىز.
قازاق كوشى-قونىنىڭ توقتاۋىنا نە سەبەپ دەپ ويلايسىز؟ جالپى، ورالماندارعا دەگەن دۇرىس كوزقاراس قالىپتاستى ما؟
- كوش توقتادى. ونى جوققا شىعارا المايمىز. بۇعان جوعارىدا وتىرعان باسشىلاردىڭ دۇرىس ىقپال ەتپەۋى جانە جەمقورلىق تىكەلەي اسەر ەتتى. مەنىڭشە، جوعارىداعى شەنەۋنىكتەردىڭ توقسان پايىزىنىڭ قانىندا ۇلتشىلدىق جوق. ولار سوناۋ كەڭەستىك جۇيەدەن قالعان كوزقاراسپەن، «ۇلتشىل» دەگەن سوزدەن ولەردەي قورقادى. سول سەبەپتى دە قازاق ماسەلەسىنە قىرىن قارايدى. ءبىز بۇعان دەيىن قوعام ساناسىن تۇبەگەيلى وزگەرتۋ ءۇشىن وتارسىزداندىرۋ ساياساتىن جۇرگىزۋىمىز كەرەك ەدى. ءبىزدىڭ قوعام ءوزىن ءالى كۇنگە دەيىن رەسەيدىڭ ءبىر بولشەگى رەتىندە سەزىنەدى. تاۋەلسىز سانانى قالىپتاستىرماي تۇرىپ، ورالمانعا دەگەن دۇرىس كوزقاراستى قالىپتاستىرۋ قيىن. ارينە، جەكەلەگەن ساياساتكەرلەر «ورالماندى» ءوز باۋىرىنان ءبولىپ قاراۋدىڭ قاتەلىك ەكەنىن تۇسىنەدى. جانە ونى اشىق ايتىپ تا ءجۇر. ماسەلەن، وسى «قامشى» سايتىندا ونلاين كونفەرەنسيادا بولعان، «نۇر وتان» پارتياسىنىڭ حاتشىسى ەرلان قارين بولاشاقتا بۇل كوزقاراستىڭ تۇبەگەيلى وزگەرەتىنىن ايتىپتى. مەن دە وسىعان قوسىلامىن. قازاق ماسەلەسى شەشىلگەن كەزدە، ورالمان پروبلەماسى دا شەشىلەدى.
قازاق ۇلتتىق مەملەكەتىن قۇرۋ جولىندا ءبىز نەدەن ۇتىلىپ ءجۇرمىز، نەدە ۇتتىق؟
- بۇل سۇراقتىڭ جاۋابىن الدىڭعىسىنان تابۋعا بولاتىن شىعار دەپ ويلايمىن. ءبىز جاس ۇرپاقتىڭ ساناسىنا تاۋەلسىزدىكتىڭ قۇنىن سىڭىرە المادىق. ايتالىق، ءبىز قازاق حاندىعىنىڭ 555 جىلدىعىن، ابىلايحاننىڭ 300 جىلدىعىن، الاشوردانىڭ 90 جىلدىعىن تويلاۋدى ۇمىتىپ كەتتىك. تاۋەلسىزدىكتىڭ سيمۆولى بولاتىن حان كەنەنىڭ تۇلعاسىن زورايتا المادىق. كەرىسىنشە، شەنەۋنىكتەرىمىز الماتىنى وتارشىلدىقتىڭ تاڭباسىنداي الما-اتا دەپ اتاۋدى كوكسەپ ءجۇر، پەتروپاۆل مەن پاۆلوداردى قازاقى اتاۋمەن اتاۋعا قۇلىق تانىتا الماي كەلەسىز. جاقىندا پەتروپاۆلعا جولىم ءتۇستى، ستراتەگيالىق وبەكتىلەردىڭ ءبىرى بولىپ سانالاتىن پەتروپاۆل ۆوكزالىنىڭ ءالى كۇنگە دەيىن رەسەي قولىندا ەكەنىن ەستىگەندە جاعامدى ۇستادىم. سوندىقتان، ەڭ باستى ۇتىلعانىمىز دەپ ۇلتتىق رۋحتى سىڭىرە الماي وتىرعانىمىزدى ايتار ەدىم، ۇتقانىمىز – شەكارامىزدى بەكەمدەگەنىمىز.
ءسىز باسقاراتىن «مىنبەر» جۋرناليستەردى قولداۋ ورتالىعى سوڭعى جىلدارى ينتەرنەتتىڭ دامۋىنا ۇلەس قوسىپ كەلەدى. ول قالاي اشىلدى جانە قانداي ماقساتتى كوزدەيدى؟
- «مىنبەر» جۋرناليستەردى قولداۋ ورتالىعى 2009 جىلدان باستاپ ىستەپ كەلەدى. ماقساتىمىز قازاق ينتەرنەتىنىڭ دامۋىنا از دا بولسا ۇلەس قوسۋ. سول ماقسات جولىندا ءبىراز ىستەر تىندىرعان سەكىلدىمىز. ونىڭ باعاسىن وزگەلەر بەرسىن.
ەسەنگۇل كاپ قىزى! ءسىزدى مەن قازاق جۋرناليستيكاسىنداعى جاڭا مەديا تەحنولوگيالاردى دامىتۋشى رەتىندە تانىيمىن. جالپى بۇگىنگى كۇنى قازاق ءتىلدى سايتتاردىڭ دامۋ قارقىنىنا قانداي باعا بەرەسىز؟
- ينتەرنەتتى ەنتۋزيازيستەر دامىتىپ جاتىر. مەملەكەت تاراپىنان جۇزەگە اسقان ءساتتى جوبانى ايتا المايمىن. ءقازىر «سامۇرىق قازىنا» قازاقشا ۋيكيپەديانى دامىتۋعا قول ۇشىن سوزۋدا. ال الىسقا بارماي-اق ءقازىر ءبارىمىز حات الىساتىن، اگەنتتە ءبىر-بىرىمىزدى ىزدەيتىن «موي مير» سەكىلدى الەۋمەتتىك پورتالدى دامىتۋ قولعا الىنباي كەلەدى. www.nur.kz پورتالى www.mail.ruء-دى الماستىرۋدى كوزدەيدى. KZ دومەنىندە دەمەسەڭ، ول قازاق تىلىندە جاسالماعاندىقتان، ونىڭ «موي ميردەن» ايىرماشىلىعىن كورە الماي وتىرمىن. ءقازاقتىلدى جەكەلەگەن سايتتار دامىپ كەلەدى. اسىرەسە، «اباي» سايتىنىڭ قازاقى قوعامدىق سانانى قالىپتاستىرۋدا ورنى ەرەكشە. ءقازىر kz. دومەنىندە 70 مىڭعا جۋىق سايت تىركەلگەن، سونىڭ 700ء-ى عانا قازاق تىلىندە. ياعني نەبارى 10 پايىزى. ال سول 700 سايتتىڭ بارلىعى بىردەي قىزمەت ەتىپ تۇر ما، ول جاعى تاعى كۇماندى.
ءسىزدىڭ ويىڭىزشا بۇگىنگى كۇنگى ەڭ وزەكتى پروبلەما؟
- جاس ۇرپاقتى ۇلتتىق رۋحتا، زاماناۋي دەڭگەيدە تاربيەلەۋ. دانيار اشىمبايەۆ دەگەن ساياساتتانۋشى قازاق ەلى تەك قانا قازاق تىلىندە سويلەسە ءحۇىىى عاسىرعا قايتا بارامىز دەپ قورقادى. شىن مانىسىندە ءوزىنىڭ ۇلتتىق بەت بەينەسىن ساقتاي وتىرىپ، زامانا كوشىنەن قالىپ قويماي، وركەنيەتكە قول جەتكىزىپ وتىرعان ەل از با؟ سوندىقتان، ۇلتتىق رۋحى مىقتى، جاڭا تەحنولوگيالاردى شەبەر مەڭگەرگەن ۇرپاق كەرەك بىزگە.
ەسەنگۇل اپاي، قالىڭىز قالاي؟
«مىنبەر» قورى الداعى ۋاقىتتا ايماقتاردا قاي جەرلەردە ترەنينگ وتكىزەدى جۋرناليستەرگە ارنالعان؟ وسى تۋراسىندا ايتىپ وتسەڭىز.
-سالەم، ماقپال، راحمەت!
الدا اتىراۋدا سەمينار-ترەنينگ وتكىزۋ جوسپارلانىپ وتىر. سونىمەن بيىلعى جوسپارىمىز ءتامام بولماق.
قازىرگى جاستاردىڭ بويىندا قانداي قاسيەتتەر جوعالىپ بارادى دەپ ويلايسىز؟
- ءوز ەلىنە، ءوز رۋحانياتىنا دەگەن قۇرمەت ازايىپ بارا ما دەپ قورقام. «ءوزىڭدى ءوزىڭ سىيلا، جات جانىنان ءتۇڭىلسىن» دەيدى قازاق. ءبىز سول ءوزىمىزدى ءوزىمىز سىيلاۋدى ۇمىتىپ بارامىز.
جۋرناليستيكا سالاسىندا ارتى شۋعا ۇلاسقۇان قايداي ماتەريالىڭىزدى ايتا الاسىز؟ نەمەسە جۋرناليستىك زەرتتەۋىڭىز بالكىم ەسىڭىزدە شىعار
- جاقىن ارادا ەڭبەك جانە حالىقتى الەۋمەتتىك قورعاۋ مينيسترلىگى قۇرامىنداعى كوشى-قون كوميتەتىنىڭ ءتوراعاسى بولعان قابىلسايات ابىشيەۆتىڭ ءبىر دوڭگەلەك ۇستەلدە «موڭعوليادان كەلەتىن مامانداردىڭ 90 پايىزى ساۋاتسىز» دەگەن مالىمدەمەسىنە وراي، «تۇركىستان» گازەتىندە اتىن ۇمىتىپ وتىرمىن وعان قارسى ءۋاج ايتىپ ماقالا جازدىم. سودان كەيىن قابىلسايات ابىشيەۆ «حابار» ارناسىنداعى «بەتپە-بەت» باعدارلاماسى ارقىلى ءدۇيىم جۇرتتان كەشىرىم سۇرادى. بۇل تۋرالى تەك مەن عانا ەمەس، «الماتى اقشامى» گازەتى، «جاس الاش» گازەتى شۋ كوتەرگەن بولاتىن. دەمەك، قوعامدىق پىكىردى تۋعىزۋ ءۇشىن جانە شەنەۋنىكتەرگە ىقپال ەتۋ ءۇشىن ۇنەمى بىرگە شۋ كوتەرىپ وتىرۋ قاجەت.
اسسالاۋماعالايكۇم، جەكە ءومىرىڭىز تۋرالى وي بولىسە وتىرساڭىز؟
- تۇرمىستامىن، ءبىر بالام بار. جولداسىم باقىتبەك ءبامىش ۇلى قازاقتىڭ بەلگىلى اقىنى، پۋبليسيست، قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى. ءقازىر الماتى مەتروسىندا ينجەنەر. «قازاق ەلى» گازەتىندە جۇمىس ىستەپ جۇرگەن كەزىمدە تانىسىپ، وتباسىن قۇردىم. ءوزى شىعارماشىلىق ادامى بولعاندىقتان بولار، مەنى ۇنەمى قولداپ، تۇسىنىستىكپەن قارايدى.
ەسەنگۇل، اينالايىن! ءقازىر جاس جۋرناليستەردى دايىنداپ، ءبىلىم بەرۋدەگى ەڭبەگىڭ ەرەن! ءوزىڭ ادەبيەت سالاسىنىڭ مامانىسىڭ، جولداسىڭ باقىتبەك ينجەنەر. ءبىراق، ەكەۋىڭ دە مىقتى جۋرناليست، پۋبليسيست ەكەندىكتەرىڭە وقىرمان كوز جەتكىزگەن. سوندا جالپى ءجۋرناليستى قابىلەتپەن عانا مەڭگەرۋگە بولادى ەكەن. ەندەشە، قاپتاعان جۋرفاكتاردىڭ نە كەرەگى بار؟
- ءقازىر كوپتەگەن وقۋ ورىندارىنداعى جۋرناليستيكا كافەدرالارى بۇگىنگى تالاپقا ساي بولماعاندىقتان، جابىلىپ جاتىر. ءدال وسى ماسەلە وتكەندە تەلەديدارداعى ءبىر باعدارلامادا دا اڭگىمە وزەگىنە اينالدى. مىسالى، گەرمانيادا جۋرناليستيكا ماماندىعىن وقىتاتىن فاكۋلتەتتەر جوق ەكەن. ءبىراق، جۋرفاكتاردى مۇلدەم جاۋىپ تاستاۋعا بولمايدى. ولاردىڭ ساپاسىن ارتتىرىپ، بىلىكتىلىكتى جوعارىلاتۋ كەرەك. سول سەكىلدى جۋرناليستيكانى ەكىنشى ماماندىق رەتىندە وقىتۋدى قولداعان ابزال. ماسەلەن، ەكونوميكا فاكۋلتەتىن بىتىرگەن جاستاردىڭ اراسىندا جۋرناليست بولۋدى كوكسەيتىندەر از ەمەس، ولاردى جۋرناليستيكاعا باۋلىپ جىبەرسە، جاقسى ەكونوميست جۋرناليست شىعار ەدى. سانى بار، ساپاسى از جۋرفاكتاردان گورى ساپالى ءبىر قادام ويلاپ تاپقان ءجون سەكىلدى.
مەن سىزدەردىڭ مىنبەر سايتتارىڭىزدىڭ تۇراقتى وقىرمانىمىن. ءارقاشان جاقسى جاڭالىققا قۋانىپ، ويلى جازباعا كۇرسىنىپ جۇرەمىن. سىزدەر مىنبەر جوباسىن نە ءۇشىن ارناۋلى قولعا الىپ، سوڭىنا ءتۇسىپ دامىتپايسىزدار؟ بۇل ويدا جوق پا؟ مىنبەردە سىزدەن باسقا كىمدەر جۇمىس ىستەيدى؟
- ارينە، ويدا بار. ءبىراق، شىعارماشىلىق جانە ماتەريالدىق مۇمكىندىك جول بەرمەيدى. شاما شارقىمىزشا سۇيرەپ كەلەمىز. «كۇش قازانداي قاينايدى، بەلدەسەرگە دارمەن جوق» دەگەندەي وي كوپ، قارجى جوق. «مىنبەردىڭ» كۇن وتكەن سايىن قاتارى مولايىپ كەلەدى. باقىتبەك ءبامىش ۇلى، اسحات ەركىمباي، مەيىرجان اۋەلحان، باقىتگۇل سالىحوۆا، تالعات باينازاروۆ، ت.ب. كاسىبي ماماندار ءبىزدىڭ مۇشەمىز.
مىنبەر جايلى مەيىرجاننان كوپ ەستيمىز. ءارقاشان جولدارىڭىز اشىق بولسىن! ۇلتتىڭ ءسوزىن سويلەر، سويىلىن سوعار سويلى جازبالارىڭىز مولايسىن! شەتتەگى اعايىننىڭ مۇڭىن مۇڭداپ، جوعىن جوقتاپ جۇرگەن يگى ۇردىستەرىڭىز دامي بەرسىن. سۇراعىم، سىزدەر قارجىنى قايدان الاسىزدار؟
- راحمەت! تۇراقتى قارجى كوزى جوق. ءتۇرلى جوبالارعا قاتىسامىز، گرانتتار ۇتىپ الامىز. سونىمەن ويعا العان جوبالارىمىزدى جۇزەگە اسىرامىز. كوبىنەسە حالىقارالىق قورلارعا يەك سۇيەيمىز.
تۇركىستان گازەتىنىڭ ارتىقشىلىقتارى جايلى نە ايتا الاسىز؟
- «تۇركىستان» وزىندىك باعىت باعدارى قالىپتاسقان، سارابدال ساراپقا جاقىن، كەز كلەگەن ماسەلەدە اسىعىستىق تانىتپايتىن باسىلىم. ءقازىر «نۇر مەديا» مەدياتوبىنىڭ قۇرامىندا.
قازاق جۋرناليستيكاسى جايلى ءسوز بولسا بولدى ىلعىي ءلاپپايشىل، ءوز كولەڭكەلەرىنەن وزدەرى ۇركىپ جۇرەتىن قورقاق باس رەداكتورلار مەن كوشىرمەشىل، ىزدەنۋ ءۇردىسى بولمايتىن جانە جالاقىسى تومەن، باسپاناسىز قاڭعىرىپ جۇرگەن جۋرناليستەر ەلەستەيدى. بۇعان نە سەبەپ دەپ ويلايسىز؟ بيلىك ساۋساقپەن ساناپ الارلىق قازاق جۋرناليستەرىن نەگە وسىنشا سورلاتىپ قويدى؟ الدە بۇل ۇلتتى قۇرتۋدىڭ مىڭنان ءبىر امالدارىنىڭ ءبىرى مە؟
- قايتالاپ ايتايىن، بۇنىڭ ءبارى بيلىكتىڭ قازاق ماسەلەسىنە دەگەن قىرىن قاراۋىنىڭ كەسىرى. بۇل ۇلتتى قۇرتۋدىڭ امالى دەگەن ويدان اۋلاقپىن. تەك قازاقتىڭ پروبلەماسىنا مۇرنىن ءشۇيىرىپ ۇيرەنگەن ادەتىمىزدەن جازباي كەلەمىز. مىسالى، «ۆرەميا» گازەتىنىڭ مەملەكەتتىك تاپسىرىستان الاتىن قارجىسى ءبىزدىڭ گازەتتەن الدەنەشەگە ارتىق. الايدا، ولاردىڭ رەداكسيالىق ساياساتىنا بيلىك ارالاسىپ وتىرعان جوق قوي. ەگەر، ارالاسىپ وتىرسا، «ۆرەميا» ءدال بۇگىنگىدەي ەركىن جازا الماس ەدى. ال قازاق گازەتتەرىنە بەرەتىن ءناپاقاسى ازعانا، ءبىراق ولاردىڭ ءاربىر جازعانىنا شۇيلىگىپ، ەركىن قيمىلداتپايدى. مەنىڭشە، قارجى بولىنسە دە، اقپاراتتىق ساياساتىن ەركىن جۇرگىزۋگە مۇرسات بەرۋ كەرەك.
مىنبەردەگى جازبالاردان، بلوگداردان قاراپ وتىرساق ءسىز ىلعي دا ءىسساپاردا جۇرەسىز، جۇمىسپەن ءار تاراپتى شارلاپ جۇرگەنىڭىز. ءسىزدىڭ وتباسىنداعى انالىق ورىنىڭىز، بالا تاربيەسى، جانۇياداعى تاۋسىلماس كۇيبەڭ تىرشىلىك دەگەندەي… بۇلاردى قالاي رەتكە كەلتىرەسىز؟ جالپى، انا، بولاشاق انا بولاتىن جاس قىزدار كاسىبى مەن وتباسىلىق ءومىرىن قالاي ۇشتاستىرسا بولادى دەپ ويلايسىز؟
- جالپى، ءىس-ساپارلارعا از شىعۋعا تىرىسام. جىلىنا بىر-ەكى رەت دەگەندەي. «مىنبەردىڭ» ايماقتاردا سەمينار وتكىزىپ جاتقانى بيىل عانا. بۇعان دەيىن الماتى، استانا قالالارىندا وتكەن ەدى. ءارى ءتورت قالادا ءتورت سەمينار وتكىزۋدى موينىمىزعا الىپ وتىرمىز. بالامدى ءقازىر باقشا تاربيەلەپ جاتىر. كەلەسى جىلى مەكتەپكە بارادى. سول كەزدە پروبلەما باستالاتىن شىعار. جاقىندارىم كومەككە كەلەدى. جالپى، بۇل رەتتە بولاشاق وتباسىلاردىڭ ءوزارا تۇسىنىستىگى كوپ ءرول وينايدى. ايتارىم، ءسىزدىڭ ەڭ باستى بورىشىڭىز انا بولۋ، جار ءسۇيۋ ەكەنىن ۇمىتپاساڭىز ەكەن.
رەسمي ورگاندار تاراپىنان نەمەسە جەكە(بەلگىسىز) ادامدار جاعىنان قورقىتىپ-ۇركىتۋلەر بولدى ما جۋرناليستىك ومىرىڭىزدە؟ بولسا ولاردى قالاي ءبىرجاقتىلى ەتتىڭىز؟
- بولدى، ارينە. كىم بىلەدى، اللا كومەكتەسكەن شىعار؟!
ءسىز قازاق ەلىندەگى ورالمان تاقىربىن كوتەرىپ جۇرگەن قارىمدى قالام يەلەرىنىڭ، جۋرناليستەردىڭ ءبىرىسىز. سوندا وسىنشاما جىل الىسقاندا سىزدەرگە وسى ورالمان تۋرالى قالىڭ قازاق ەلىندەگى تۇرعىلىقتى جۇرتقا دۇرىس تانىم-تۇسىنىك قالىپتاسىرۋعا مۇمكىندىك بولمادى ما؟ وعان نە كەدەرگى؟ بيلىك ءسىرا نەدەن قورقادى؟
- بالكىم، بيلىك قازاقتىڭ قارا ورمانداي كوبەيۋىنەن قورقاتىن شىعار. دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ ءىى قۇرىلتايىندا ەلباسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ قازاقستاندا قازاقتاردىڭ ۇلەس سالماعى 70 پايىزعا جەتسە، قازاق ماسەلەسى وزىنەن ءوزى شەشىلەتىن بولادى دەگەن ەدى. سودان بەرى ەكى قۇرىلتاي ءوتتى، قازاقتاردىڭ رەسمي سانى 63 پايىزعا جەتتى. بۇعان ورالمانداردىڭ قوسقان ۇلەسى كوپ. ورالمان تەك قازاقتىڭ سانىن كوبەيتىپ عانا قويعان جوق، سونىمەن قاتار قازاقتىڭ رۋحانياتى مەن مادەنيەتىنە وراسان زور ۇلەس قوستى. وسىدان جيىرما جىل بۇرىن قازاقستانعا ات باسىن بۇرعان وتباسىلاردىڭ سابيلەرى جيىرمادان استى. ءبىر بۋىن اۋىستى. ولار جەرگىلىكتى حالىقپەن بىرگە ورىس، اعىلشىن تىلدەرىن دە ەركىن مەڭگەرگەن جانە ءتۇرلى سالالاردا ەڭبەك ەتە باستادى. جۋرناليستەر، اسىرەسە، ءورىستىلدى جۋرناليستەر ورالمانداردىڭ اتامەكەنىنە بەرگەنىن سارالاعاندا، وسى ءبىر فاكتوردى ۇمىتىپ كەتە بەرەدى. ءقازىر ميلليونعا جۋىق قازاق كەلدى دەيمىز، ال ولاردىڭ اتامەكەندەگى ءوسىمىن ساناپ جاتقان كىم بار؟ ايتا المايسىز؟ دەمەك، ساليقالى، سارابدال ساراپ جوق. داۋرىعۋ باسىم.
اتقارعان ءاربىر جۇمىسىڭىزعا ءارقاشان تابىس تىلەيمىن. دەنىڭىز ساۋ، بالا-شاعاڭىزدىڭ يگىلىگىن كورىڭىز! ءسىز سياقتى ۇلتتىڭ، ۇلىستىڭ، قالىڭ قازاقتىڭ قامىن ويلار ازاماتتار كوبەيە بەرسىن!
راحمەت!
سالەمەتسىزبە، شەتتەن كەلگەن قانداستاردىڭ، اسىرەسە وسىندا جوو ءبىتىرىپ شىققان ورالمان قانداستاردىڭ وقۋىن تامامداپ شىققاننان كەىن، ورىس ءتىلىن بىلمەۋى سالدارىنان جۇمىسقا ورنالاسۋى قيىنعا ءتۇسىپ جۇرگەنى جاسىرىن ەمەس. وسى ماسەلە جونىندەگى ءوزىڭىزدىڭ جەكە كوزقاراسىڭىزدى بىلگىم كەلەدى.
- ورىس ءتىلى ءبارىمىزدى دە قيناعانى بەلگىلى. ءازىر دە قيناپ كەلەدى. بۇل ءبىزدىڭ بيلىكتىڭ ءورىستىلدى بيلىك ەكەنىنىڭ كورىنىسى. بىزدەن وزگە مەملەكەتتەردە مەملەكەتتىك ءتىلدى بىلمەگەندەرگە نان تاۋىپ جەۋ قيىن، ال بىزدە، كەرىسىنشە، مەملەكەتتىك ءتىلدى بىلمەي-اق، كارەرا باسپالداعىندا وسە بەرۋگە بولادى. ال ورىس ءتىلىن بىلمەيتىندەر مەملەكەتتىك قىزمەتكە سىعالاي المايدى. پارادوكس. باسقا ايتارىم جوق. ءوز قۇندىلىعىن ءوزى قۇرمەتتەمەگەن ەلدىڭ ەرتەڭى نە بولارىن كىم ءبىلسىن!
سالەمەتسىز بە ەسەنگۇل اپاي. حالىنىز قالاي ؟ سىزدەن بىلگىم كەلەتىنى قازاق قىزىنان قانداي يناباتتىلىقتى كۇتەسىز؟ ەل جۇرت قازاق قىزدارىنىڭ جاعىمسىز جاقتارىن كوپ ايتادى. كەلىسەسىز بە سول پىكىرلەرگە؟
- قىز ۇياتتى دا ءبىلۋى كەرەك، باتىل بولعانى دا ءجون. قازىرگى ورتادا يناباتتى، يماندى جاستار دا، بەتپاقتار دا كوپ. سوندىقتان، ەل ىشىندە ءبارى بار دەگىم كەلەدى. قازاق قىزى قازاق دەگەن كيەلى ەلدىڭ بەتىنە تاڭبا بولماسا ەكەن.
ەسەنگۇل اپاي ەر ازاماتتارىمىز ايەلدەردىڭ جۋرناليست بولۋىنا كوپ جاعدايدا قارسىلىق ءبىلدىرىپ جاتادى؟ءسىزدىڭ پىكىرىڭىز قانداي ؟؟؟
- بۇعان جوعارىدا جاۋاپ بەردىم-اۋ دەيمىن!
سالاماتسىز با؟ ءسىز ءوز سالاڭىزعا قاتىسى بولسا دا بىرنەشە قىزمەت اتقاراسىز. سونىڭ بارىنە ۋاقىتتى قالاي تاباسىز، قالاي ۇلگەرەسىز؟
- «تۇركىستان» اپتالىق گازەت. ونىڭ ماقالالارىن سارسەنبىگە دەيىن بىتىرۋگە تىرىسام. بەيسەنبى مەن جۇما وزگە شارۋالارعا ارناعىم كەلەدى، «مىنبەردىڭ» شارۋالارىن رەتتەيمىن. سەنبى، جەكسەنبىنى وتباسىنا ارنايمىن.
قازاقستانداعى جۋرناليستەردىڭ الەۋمەتتىك جاعدايى جايىندا پىكىرىڭىزدى بىلدىرسەڭىز...
- بىلتىرعى جۋرناليستەر كۇنىنە وراي، سول كەزدەگى دەپۋتات جاراسباي سۇلەيمەنوۆ اعامىز جۋرناليستەردى مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەرمەن تەڭەستىرۋ جايىندا وي تاستادى. مارتەبەسىن ءسوز ەتتى. سوندا «الاش ايناسى» گازەتى مەنەن پىكىر العان ەدى. مەنىڭ ايتقانىم، جۋرناليستەردى مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەرگە تەڭەستىرسەك، ولاردىڭ ءسوز بوستاندىعىنا نۇقسان كەلتىرۋىمىز مۇمكىن. الايدا شەتەلدەردەگىدەي ولارعا وزگەشە ءبىر ستاتۋس بەرگەن ءجون سياقتى. ءقازىر جاسىراتىنى جوق، بيلىكتىڭ سويىلىن سوعاتىن جۋرناليستەردىڭ جاعدايى جاقسى. كەرىسىنشە، وپپوزيسيالىق باسىلىم قىزمەتكەرلەرى بيلىكتىڭ جاقسىلىعىنان گورى، قۋدالاۋىنا كوبىرەك ۇشىرايدى. قازىرگى ءجۋرناليستىڭ كوبى باسپاناسىز ءجۇر، شەتەلدەگىدەي تاپقانى ءبىر باسىنان اسىپ جىعىلمايدى. تىرلىكتىڭ كۇيبىڭىنەن اسا الماۋدا. سول سەبەپتى دە جۋرناليستەردىڭ جاعدايى جاقسى دەي المايمىن.
ەسەنگۇل اپاي، سالاماتسىز با؟ ءسىزدىڭ ازاماتتىق تۇلعاڭىزدى قۇرمەتتەيمىز. جاڭا مەديا سالاسىندا دا ەلەۋلى ىستەر اتقاردىڭىز. توقتاپ قالعان قازاق كوشى تۋرالى سۇراعىم كەلگەن. الايدا، كوشكە قاتىستى ءبىراز سۇراقتار قويىلعان ەكەن. تۇششىمدى جاۋاپ الامىز دەپ سەنەمىز. ءبىراق مەنى مازالايتىن باسقا جايت: الىس-جاقىن جاقىن شەتەلدەن كوشىپ كەلگەن قازاقتار اراسىندا قالام ۇستاپ، ب ا ق كوشىندە جۇرگەن ازاماتتار كوپ ەكەن. سويتە تۇرا سىرتتان كەلگەن ورالمان قازاقتار تۋرالى جاعىمدى كوزقاراس قالىپتاسپادى. الدە قالىپتاستىرا المادىق پا؟
- قوعامنىڭ تىلدىك تۇرعىدان ەكىگە جارىلۋى تاعى دا بۇل ماسەلەدە باستى ءرول ويناپ تۇر. قالام ۇستاپ جۇرگەنىمىزدىڭ ءبارى ءقازاقتىلدى. قازاق اۋديتورياسىنا ورالماننىڭ ءۇنىن جاعىمدى تۇرعىدان جەتكىزە الدىق. قالىپتاستىرىپ تا ۇلگەردىك. ال ورىس اۋديتورياسىنا، كەرىسىنشە، ءورىستىلدى ارىپتەستەرىمىز، ورالماننىڭ كەلۋىنە قارسى ارىپتەستەرىمىز كەرى ىقپال ەتتى. ال قوعامعا قوعامدىق پىكىر تۋدىرۋ جاعىنان ورىستىلدىلەردىڭ داۋرەنى ءجۇرىپ تۇر. اسىرەسە، جوعارى بيلىككە ىقپال ەتۋ تۇرعىسىنان. مەن كىنانى وسىدان ىزدەيمىن.
قۇرمەتتى ەسەنگۇل كاپ قىزى! ءسىزدىڭ قالامىڭىزدان شىعىپ جۇرگەن ۇلت مۇددەسى توڭىرەگىندەگى جانايقاي ماقالالارىڭىزدى اسىرەسە مىڭ جاساعىر «تۇركىستان» اتتى باسىلىمنان وقىپ ريزا بولامىز. تىلەرىم، قالامىڭىز مۇقالماي ۇلت جاناشىرى بولىپ جۇرە بەرۋىڭىزگە اللا قولداۋ بەرسىن دەپ تىلەيمىن. ەندى مەنىڭ ءبىر سۇراعىم، قازاق قوعامىندا ءالفاۆيتتى اۋىستىرۋ جايىندا وقتىن-وقتىن ماسەلەلەر كوتەرىلىپ ءجۇر. ماسەلەن، لاتىن قارپىنە اۋىستىرۋ ماسەلەسى دە كوپ ايتىلادى. ازىرگە تارازىنىڭ ەكى باسىندا وتىرعاندار يتجىعىسپەن كەلەدى. ءبىرى ءقارىپتى لاتىنعا تەز ارادا اۋىستىرۋ كەرەك دەسە، ەندى ءبىرى ول تىپتەن بولمايدى دەگەن سىڭايدا. وسىعان ءسىز نە ايتار ەدىڭىز؟. ارينە، بۇل ماسەلەگە مەنىڭ دە ءوز ايتارىم بار. ءبىراق ارتىنان. س-ن تەلمان
- لاتىن الىپبيىنە كوشۋ ارقىلى ءبىز ساناداعى رۋحاني تاۋەلدىلىكتەن قۇتىلار ەدىك. ءتول ءالىپبي – ءسىزدىڭ جەكە ەل ەكەنىڭىزدىڭ تاعى ءبىر سيمۆولى. گرۋزيندەردىڭ، ارميانداردىڭ كەزىندە ءوز الىپبيىندە قالۋى، وزبەكتەر مەن ءازىربايجانداردىڭ بىردەن لاتىن الىپبيىنە اۋىسۋى – سول ۇلتتىق ەرەكشەلىككە ۇمتىلۋدىڭ بەلگىسى. ەگيپەتكە، الەكساندرياداعى كىتاپحاناعا بارعانىمىزدا ونىڭ قابىرعاسىندا الەمدەگى الىپبيلەردىڭ ۇلگىسىمەن ءبىراز جازۋ جازىلعان ەكەن. وسى جازۋلار اراسىنان كونە تۇركىنىڭ رۋنا جازۋلارى وتتاي باسىلعانى. ۇلتتىق ماقتانىش سوندايدا كوكىرەگىڭدى كەرنەيدى ەكەن. قىزىعى، ءورىستىلدى جۋرناليستەرىمىز ونىڭ ءبىزدىڭ ءتول جازۋىمىز ەكەنىن بىزدەن ەستىپ ءبىلدى.
سۇرارىم، قازاقستان ۇكىمەتتى قىتايداعى بارشا قازاق قانداستاردىڭ تاعدىرىنا كوڭىل بولەمە؟ نەمەسە ءبىز قايتۋىمىز كەرەك؟
- قىتايداعى قانداستارىمىزدىڭ قايتۋى كەرەكتىگى ءبىزدىڭ دە باسىمىزدى اۋىرتادى. مەن «قىتايداعى قازاقتان ايىرىلىپ قالمايىق دەسەك» دەگەن تاقىرىپتا بىرنەشە ماقالا جازدىم. ءار ماقالام جۇڭگو باسشىسى مەن قازاق باسشىسى اراسىندا ستراتەگيالىق ارىپتەستىككە وراي جاسالعان ءاربىر كەلىسىم-شارت قارساڭىندا جازىلىپ وتىردى. «ازاتتىق» راديوسىنىڭ سايتىندا دا «قىتايداعى قازاق كوشى توقىراپ تۇر» دەگەن تاقىرىپتا ءبىراز اڭگىمە كوتەردىم. وكىنىشكە قاراي، ودان قانداي دا ءبىر ناتيجە شىعارعان ۇكىمەتتى كورمەدىم.
سالەم ەسەنگۇل اپەكە! مەن ءسىزدى ەڭ العاش بلوگكەر رەتىندە تانىدىم. نەشە جىلدىڭ الدىندا wordpress تاعى جەكە بلوگىڭىز ارقىلى ءسىز جونىندەگى العاشقى ماعۇلماتقا بولعان ەدىم. ودان بەرى ءسىز جونىندە دە ەستىپ كەلەمىن. ەندى سىزدەن سۇرايىن دەگەنىم- بۇگىنگى تاڭداعى قازاق ينتەرنەت دامۋىن قاي دەڭگەيدە باعالايسىز؟ جازۋ ۇلگىسىنىڭ ءار ءتۇرلى بولۋى ينتەرنەت دامۋىمىزعا بوگەتتىكتەر جاساپ وتىر دەپ باعامدايسىز با؟ دۇنە قازاقتارىنىڭ الدىندا تۇرعان ەڭ باستى پروبلەما نە دەپ سانايسىز..؟
دۇنيە قازاقتارىنىڭ الدىندا تۇرعان باستى پروبلەما - ءار مەملەكەتتە تارىداي شاشىلىپ جۇرگەنى. الەمدەگى 15 ميلليون قازاقتىڭ ءبىر تۋدىڭ استىندا جينالا الماۋى. كەيىنگى كەزدە ءدۇبىرلى كوشتىڭ سايابىرسىعانى، قازاقستانداعى قازاقتاردىڭ كەيبىرىنىڭ انا تىلىنەن، ءوز قاعىنان ءالى جەرىپ جۇرگەنى، قىتايداعى قانداستارىمىزدىڭ ونداعى تىلدىك ساياساتقا بايلانىستى قىتايلانىپ بارا جاتقانى، رەسەيدەگى ميلليون قازاقتىڭ قازاقتىق رۋحىنىڭ قالماۋى، وزبەكستان قازاقتارىنىڭ ەلگە كەلە الماۋى، بايان-ولگييدەگى اتتوبەلىندەي قازاقتىڭ رۋحاني ورداسىنىڭ قۇلدىراۋ الدىندا تۇرعاندىعى. قازاق ينتەرنەتىنىڭ دامۋىنا جازۋدىڭ الا قۇلالىعى ۇلكەن كەدەرگى كەلتىرەدى، ارينە. ونىڭ دامۋى جايىندا جوعارىدا ايتىپ ءوتتىم.
ەسەنگۇل اپاي؟ جاڭا مەديانىڭ وكىلى رەتىندە موڭعولياداعى قازاق ءتىلدى باق-دىڭ كۇيىنە الاندايسىز با؟ وندا قازاق ءتىلدى سايتتار بار ما؟
- بۇل تۋرالى دا جوعارىدا ايتىپ ءوتتىم. وندا www.baiolke.com سايتى جۇمىس ىستەيدى. باسقا سايتتى بىلمەيدى ەكەم.
(جالعاسى بار)
پىكىر قالدىرۋ