جاقىنعى كەزدەرى قوعامدا، بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىندا ءدىني ەكسترەميزم ماسەلەسى باستى تاقىرىپتاردىڭ بىرىنە اينالدى. اسىرەسە، ساراپشىلار مەن باقىلاۋشىلار ءدىني سەنىم بوستاندىعى تۋرالى زاڭنامانى قاتايتۋ، مادەنيەتىمىز بەن تاريحىمىزعا جات، ءتىپتى، تاۋەلسىزدىگىمىزگە قاتەرى بار دەسترۋكتيۆتى ءدىني سەكتالار مەن اعىمدارعا زاڭ تۇرعىسىنان شەكتەۋ قويۋدى ۇسىنۋدا. سوعان بايلانىستى بىرنەشە ءدىنتانۋشى، ساياساتتانۋشى ازاماتتاردىڭ پىكىرىن جاريالاۋدى ءجون كوردىك- دەپ جازادى Qamshy.kz .
ءدىنتانۋشى عالىم مۇحان يساحان:
تەولوگيالىق نەگىزدەرى ءتاڭىر-تاعالانى تىرشىلىك يەلەرىنە ۇقساتۋشى ءمۇشابباھيا-مۇجاسسيميادان (ءىح ع) باستاۋ الاتىن، ال كانوندىق ۇستىندارى ءدىننىڭ ماقساتىن تەك سىرتقى پىشىننەن ىزدەگەن حاشاۋيا-زاحيريا (ح ع) ىلىمىنە بارىپ تىرەلەتىن ۋاھابشىلدىق ءىلىمدى ءحىىى عاسىردا تەولوگ يبن تايميا دوكترينالدىق تۇرعىدا جەتىلدىرسە، ودان ءارى قاراي يبن كايۋم ءال–جاۋزيا، يبنۋل ءۋازير، شاۋكاني سەكىلدى تەولوگتار جان-جاقتى دامىتتى.
حاق ءدىننىڭ وزەگى سانالاتىن ءاھلۋ-سۋننا ىلىمىنە مۇلدە قاراما-قايشى كەلەتىن وسى جالاڭ ىلىممەن حVIII عاسىردا ساۋد ارابياسىندا ءومىر سۇرگەن شەيح مۇحاممەد ءابدۋلۋاھاب جانە ونىڭ ءىزباسارى مۇحاممەد سۋۋد قارۋلانا وتىرىپ، وسمان بيلىگىنە قارسى تۇردى. اعىلشىن الپاۋىتتارىنان قولداۋ تاۋىپ، اۋەلگى «تازا يسلامدى» كوزبوياۋ ەتىپ ۇرانداتقان ۋاھابشىلدىق قوزعالىستىڭ دىنمەن قاتار ساياسي ءدىتىنىڭ بولعانىن دا جوققا شىعارۋعا بولمايدى. ونىڭ ەڭ باستىسى دا ءناجيت ايماعىنداعى ۋاھابشىلدىق يدەولوگيانىڭ نەگىزىندە ارابتاردىڭ ساياسي دەربەستىگىن قۇرۋدى كوزدەگەنى بەلگىلى.
ادەپكىدە، ءوز ماقساتتارىنا يەك ارتا الماعانمەن، حح عاسىردىڭ باسىنداعى ى-دۇنيەجۇجىلىك سوعىستا وسمان يمپەرياسىنىڭ كۇيرەۋىمەن ءناجيت ارابتارى ۋاھابشىلدىق يەدولوگيانىڭ نەگىزىندە ءوز تاۋەلسىز يەلىگىن قۇردى. جوعارى ساياسي ۇيىمعا اينالعاننان كەيىن ۋاھابشىلدىق ءىلىم اراب تۇبەگىنەن شىعىپ، وزگە مۇسىلمان مەملەكەتتەرىنىڭ كەڭىستىگىنە دە جىلىستاي باستادى. ەگەمەندىكتەن كەيىن سىرتقا ەسىك اشىلعان ساتتە ساۋد-ارابياسىنا بارىپ ءدىني ءبىلىم العان جاستار ەلگە ورالعاننان سوڭ قازاقتاندا ۋاھابشىلدىقتىڭ كەڭ ءورىس الۋىنا قىزۋ جۇمىس جاسادى. بۇل كەزدە ۋاھابشىلدىق ءىلىم ەلىمىزگە سۋرۋريا جانە مادحاليا تارماعىمەن تارالدى. زادىندا، بۇل ءدىني تارماقتار ساۋد ارابياسىندا 1990-شى جىلدارى پايدا بولدى.
ولاردىڭ تاريح ساحناسىنا شىعۋىنىڭ سەبەبى، توقسانىنشى جىلدارى يراك بيلەۋشىسى ساددام حۋسەينن كۋۆەيتتى وكۋپاسيالاعاننان كەيىن، ساۋد ارابياسى باعداتتىڭ اسكەري ارەكەتىنەن قاۋىپتەنىپ، اقش-پەن اۋىز جالاستى. ياعني، يراك حيزاج ايماعىنا اسكەري شاپقىنشىلىق جاسار بولسا، اقش ساۋديانى قورعايتىن بولىپ كەلىسىم جاسالدى. وسىنىڭ ناتيجەسىندە قاسيەتتى قاعباعا يەلىك ەتكەن ەل پروتەستانتتىق الپاۋىت مەملەكەتكە (اقش) پروتەكتورات رەتىندە باعىنىشتى بولدى. ساۋديا ۇكىمەتىنىڭ بۇل شەشىمىنە نارازى بولعان احمەت سۋرۋري باستاعان ءدىني ازشىلىق توپ كورول بيلىگىن «كاپىرگە» شىعاردى. ولاردىڭ پايىمىنشا مۇسىلمان مەملەكەتى وزگە ءدىن وكىلدەرىمەن اۋىز جالاسپاي، وزىندىك مۇسىلماندىق مۇددەنى قورعاۋعا ءتيىستى-تىن. ال، بيلىكتىڭ ساياساتىن جاقتاعان مۇحاممەد راديع مادحالي باستاعان توبى سۋرۋريانىڭ ۇستانىمىن تەرىستەپ، ولاردى «ۇمبەتتىڭ حاۋاريجدەرى» دەپ اتادى.
ءبىزدىڭ ەلىمىزدەگى جاعدايعا كەلەتىن بولساق، الاش بالاسىنىڭ سان عاسىرلىق سەنىم-نانىمى مەن ءسالت-داستۇرىن تەرىسكە شىعارۋشى بۇل ءقارادۇرسىن قوزعالىس ءا دەگەننەن-اق ۇلت جاناشىرلارىنىڭ قاتاڭ سىنىنا ۇشىرادى. دەگەنمەن، ەلىمىزدەگى ۋاھابشىلدىق ءىلىمنىڭ تەحنولوگتارى قيىننان جول تابۋعا كىرىستى. ولار قازاق قوعامىنا سىيىمدى بولۋى ءۇشىن ازىرگە ورساق تىستەرىن كورسەتپەي، شىنايى قۇبىجىق بەينەسىن قاشان اسىل مۇراتتارىنا يەك ارتقانعا دەيىن جاسىرا تۇرۋدى ءجون سانادى. ءسويتىپ، ۋاھابشىلدار «قالىپتى سالافيتتەر» دەگەن عىلىمي نەگىزسىز، جالاڭ تۇجىرىممەن جۇمىس جاساۋعا كوشتى.
ۋاھابشىلاردىڭ بۇل ءادىس-ايلاسى تەولوگيا عىلىمىندا «تاحيا» (جاسىرىنۋ) دەپ اتالادى. ياعني، ولاردىڭ بۇل ءانجى ادىسىنەن ەلىمىزدە ۋاھابشىلدىقتىڭ «تاحياشىلار» اتتى تارماعى ورتاعا شىقتى. ىشكى قالاۋى ايپاراداي ايقىن كورىنبەگەنىمەن، وسى تاحياشىلار ۋاھابشىلدىق قوزعالىستىڭ ىشىندەگى ەڭ ءقاۋىپتى تارماعى سانالادى. ويتكەنى، تاحياشىلار قالىڭ بۇقارانىڭ قامىن جەگەن بولىپ، داستۇرگە-دارمەن، پاكتىككە-پارمەن بەرگەنسىپ، كوپشىلىكتىڭ سەنىمىنە كىرىپ، ءساتى سوققاندا، ءوز يدەولوگيالارىن تىقپالاۋعا تىرىسىپ باعادى. وكىنىشكە قاراي، قازاق قوعامى ۋاھابشىلدىق ءىلىمدى ءبىرشاما تەرىستەگەنمەن، ونىڭ كولەڭكەسى وسى تاحياشىلدىققا قارسى تۇراتىن يممۋنيتەت قالىپتاستىرا المادى. وسىنىڭ اسەرىنەن ونىڭ ۋىتى تۇتاس قوعامدى شارپي باستادى. جالپى، «تاحياشىلاردىڭ» تەحنولوگتارى بۇقارالىق سيپاتقا يە بولۋ ءۇشىن قازاق قوعامىنىڭ بارلىق وكىلدەرىنە ءتيىمدى شارتتاردىڭ نەگىزىندە ءوز يدەولوگياسىن ناسيحاتتاۋدى ويلاستىرا ءبىلدى.
ناتيجەسىندە اينالدىرعان بەس-ون جىلدىڭ ىشىندە اعىم مۇشەلەرىنىڭ سانى كۇرت ارتىپ، وتتاي قاۋلاپ ءوسىپ، كوبەيگەن ۇستىنە كوبەيە ءتۇستى. ءدال ءقازىر ۋاھابشىلدىق قوزعالىستىڭ وكىلدەرى قوعامنىڭ بارلىق سالاسىندا كەزدەسەدى دەسەك، اسىرا ايتقاندىق ەمەس. اسىرەسە، قارا حالىققا ەكپىندى ىقپال ەتە الاتىن كوپتەگەن ونەر يەلەرىن، سپورتشىلاردى، جۋرناليستەردى، اقىن-جازۋشىلاردى، ءىرى كاسىپكەرلەردى، كەيبىر مولدالاردى دا وسى اعىمنىڭ ساپىنان كورۋگە بولادى. ءتىپتى، ۋاھابشىلدىق قوزعالىسقا قورمال بولىپ جۇرگەن ءبازبىر مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەر مەن ساياساتكەرلەرىمىز دە بارشىلىق. تاحياشىلار سانى مەن ساپاسىن ودان ارى قاراي ارتتىرا ءتۇسۋ ءۇشىن كۇندىك، ايلىق، توقساندىق، جىلدىق جوسپارمەن، ءبىر سوزبەن ايتقاندا الدىن-الا جان-جاقتى سارالانعان كەشەندى مەحانيزممەن قىزۋ ارەكەت ەتۋدە. وسى ەكپىنمەن قاراسىن قالىڭداتا تۇسسە، الداعى ون-جيىرما جىلدىقتاعى الاش بالاسىنىڭ دەنىن وسى تاحياشىلار تارماعى قۇرايتىنى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى جايت. ال، بۇل بىزگە نە بەرەدى؟ كوسەگەمىزدى كوگەرتە مە، جوق الدە زاۋزاتىمىز تۇپ-تۇقيانىمەن وزگەرىپ، «مۇسىلمان قازاق ەلىمىز» دەگەن قۇر اتىمىز عانا قالا ما؟
بىزدەن بۇرىن بۇل ىندەت تارالعان پوستكەڭەستىك مەملەكەتتەردىڭ تاجىريبەسىنە كوز جۇگىرتسەك، ۋاھابشىلدىق قوزعالىس سولتۇستىك كاۆكازداعى شەشەنستاندى مەلدەگىنەن قانعا بوكتىردى. تاجىكستان مەن داعىستان ءتارىزدى ەلدەردىڭ تىنىشىن الىپ، تۇنىعىن لايلادى. بۇل ەلدەر ءالى كۇنگە دەيىن ەس جيا الماي، قازىرگى شاقتا سونىڭ سالدارىمەن كۇرەسىپ، سارساڭعا تۇسۋدە. وزبەكستان بيلىگى دۇمپۋلەردى تاسقۇرساۋ ءتارتىپتىڭ ارقاسىندا كۇشپەن باسىپ، ۋاھابشىلدىقتى دەر كەزىندە اۋىزدىقتاي الدى. ۋاھابشى سودىرلار قوڭسى قىرعىزستاننىڭ وڭتۇستىگىندە وقتىن-وقتىن قارۋلى قاقتىعىس جاسادى. وتكەن جىلدارى تاتارستاندا وزدەرىنە قارسى كەلگەن تالاي جاننىڭ عۇمىرىن قيدى. ۋاعىندا ۋاھابشىلدىقتىڭ كانوندارىن ۇستانباق بولعان «تاليباندار» اۋعان مادەنيەتىنىڭ كۇلىن كوككە ۇشىرا جازدادى. ال، ۋاھابشىلدىق ىلىممەن ۋلانعان «ال-كايدا» ۇيىمى الەمدە تەراكت جاساۋدان وزگە ەشكىمگە جۇلدە بەرگەن ەمەس. ەندەشە، جاھاندا بۇلىك ۇيىمداستىرۋدان الدىنا قارا سالدىرماعان ۋاھابشىلدىق قوزعالىس قازاقيانى ءقايتىپ جارىلقاماق؟
بۇگىنگى كۇنى قۇت-بەرەكەسى قاشىپ وتىرعان مىسىر بيلىگى دە ۋاقىتىندا «تاحياشى» ۋاھابتاردىڭ ارەكەتىن نارەگەي ىسكە بالاپ كەلدى. مەملەكەتتىك قاداعالاۋدىڭ ءجىبى بوساپ، بيلىكتىڭ ءبىر ءسات مۇلگىپ كەتكەنىن قالت جىبەرمەگەن ۋاھابشىلار قىسقا مەرزىمنىڭ ىشىندە-اق ءوز جاقتاستارىنىڭ سانىن ايتارلىقتاي ارتتىرىپ، مەملەكەتكە ىقپال ەتە الاتىن زور ساياسي كۇشكە اينالىپ ۇلگەردى.
اتاپ ايتار بولساق، ۋاھابشىلار قۇرعان «حيزب-نۇر» پارتياسى وتكەن جىلعى سايلاۋدا جالپى حالىقتىڭ 24 پايىز داۋىسىن يەلەندى. قازىرگى مەملەكەتتىك كەڭەستە 20 پايىزدىق ورىن يەلەنىپ، «ءيحۋان-مۇسليمين» پارتياسىنان كەيىنگى ەكىنشى ساياسي ۇيىمعا اينالىپ وتىر. «حيزب-نۇر» پارتياسى مەملەكەتتىك بيلىككە ارالاسا باستاعاننان «پەرعاۋىندار» پاتشالىعىنىڭ باسىنا قويۋ قارا بۇلت ءۇيىرىلدى. ۋاقىپتار ۋازىرلىگىنىڭ ورىنتاعىنا ءوز ادامىن اكەلدى. ءتىپتى، مىڭجىلدىق تاريحى بار ايگىلى «ءال-ازھار» ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ جۇيەسىن وزگەرتۋگە بارىن سالىپ جاتىر. بارلىق مەشىتتەردە ۋاھابشىلدىق ءىلىمنىڭ ناسيحاتتالۋىنا زاڭدىق تۇرعىدان جول اشىلدى. كاير مەشىتتەرىندەگى 5000 يمامدى قىزمەتىنەن كەتىرىپ، ورنىنا ءوز كادرلارىن اكەلۋدى ۇيعارىپ وتىر. سوناۋ قيانداعى مىسىردان مىسال بەرۋدەگى ايتپاعىمىز، ءبىزدىڭ بيلىك تە «قالىپتى سالافيزم» دەگەن ساندىراققا يلانىپ، تاحياشىلدىق قوزعالىسقا كوزجۇمبايلىقپەن قاراۋىن جالعاستىرا بەرسە، ءتۇپتىڭ تۇبىندە قازاقستاندا دا «مىسىر سيندرومى» قايتالانۋى بەك مۇمكىن. ال، مىسىردىڭ تاز كەپەشىن كيگەن جاعدايدا، كورەر كۇنىمىز نە بولماق؟ باق-بەرەكەمىز ارتا ما، جوق الدە سورىمىز قايناي ما؟
ەگەر، قازاق قوعامىندا ۋاھابشىلدىق قوزعالىس ۇستەمدىككە يە بولا قالسا (قۇدايىم ونىڭ بەتىن ارى قىلسىن)، حالقىمىزدىڭ مىڭ جىلدان بەرى ۇستانىپ كەلە جاتقان ءداستۇرلى سۇننيتتىك باعىتتاعى حانافيا مازحابىنىڭ كانوندىق قاعيدالارى كۇيرەۋگە ۇشىراپ، حانافيا-ماتۋرۋديا سەنىم-نانىم نەگىزدەرى كۇپىرلىككە بالانادى. الاش قاۋىمىنىڭ سان عاسىرلىق مادەنيەتى مانسۇقتالىپ، ۇلتىمىزدىڭ ءسالت-داستۇرى مەن ادەت-عۇرپى «شيرككە» تەڭەستىرىلەدى. تەك يلاھي ابسوليۋتتىك ۇكىمدەر (ناقل) باسشىلىققا الىنىپ، زاماناۋي قۇندىلىقتاردى قورعاۋعا باعىتتالعان مەملەكەتتىك نيزام جۇيەسىنە مويىنسۇنۋ كۇپىرلىك سانالادى. ءدىني بوستاندىقتى پاش ەتۋشى مەملەكەتتىڭ زايىرلىق تۇرپاتى تەرىستەلىپ، ونىڭ ورنىنا جالاڭ تەوكراتيالىق سيپاتتاعى تيراندىق بيلىك ورنايدى. دەموكراتيا، جاريالىق، ادام قۇقىعى ت.ب. قۇندىلىقتار اياقاستى ەتىلىپ، قازاقيانىڭ بوز بەتەگە، سۇر سوقپاعى قانعا بوكتىرىلەدى. ەڭ باستىسى، ۇلت جانە مەملەكەت رەتىندە ىشكى مانىنەن ايىرىلعان ارابي سيپاتتاعى ايتەۋىر ءبىر قاۋىم بولىپ كۇن كەشۋىمىز عاجاپ ەمەس. ەندەشە، الاش بالاسىن الداعى ۋاقىتتا زور قاسىرەتكە ۇشىراتار ۋاھابشىلدىق ءىلىم بىزگە سونشالىقتى نەسىمەن قۇندى بولىپ وتىر؟ نەگە پىشاق كەستى تىيىم سالمايمىز؟
تۇپتەپ كەلگەندە ايتپاعىمىز، ۇلتىمىزدىڭ جانازاسىن شىعارىپ، مەملەكەتتىلىگىمىزدى جارعا جىعاتىن ۋاھابشىلدىق قوزعالىسقا مەملەكەتتىك تۇرعىدا دەرەۋ تىيىم جاسالۋى ءتيىس. ۋاھابشىلدىقتىڭ راديكالدى تارماقتارىنا عانا ەمەس، ساياسي-الەۋمەتتىك مەحانيزمى جەتىلگەن «تاحياشىلار» تارماعىنا دا قاتاڭ توقتام جاسالۋى شارت. ەگەر، كوزگە تۇسكەن تەنتەگى مەن تەبىزىن عانا تىيىپ، موماقان، جۋاس بولىپ كورىنىپ، تاسادا تۇرىپ تالماتۇسىمىزعا تاس اتاتىن «تاحياشىلاردى» اۋىزدىقتاي الماساق، ۇلتتىق مۇددەمىزگە تونگەن ءقاۋىپتى ءبارىبىر ءبىرجولاتا سەيىلتە المايمىز. سوندىقتان، ءدىني ۇستانىمى بويىنشا مەتودولوگيالىق ءار-الۋاندىققا بويالعان ۋاھابشىلدىق ىلىممەن تاجىريبەلىك تۇرعىدا جان-جاقتى ىمىراسىز كۇرەسۋ ءۇشىن مەملەكەتتىك كەشەندى باعدارلاما قابىلداۋىمىز قاجەت. الاش بالاسىن قاراقۇيىن پالەكەتتەن امان الىپ قالۋدىڭ جالعىز عانا جولى – وسى!
ساياساتتانۋشى ايدوس سارىم:
ەگەر باقىلاۋشىلاردىڭ كوپشىلىگى يسلامدى اراب رۋحىنىڭ كەرەمەت تالپىنىسىمەن بايلانىستا تۋىنداعان رەنەسسانستىق قۇبىلىس دەپ ساناسا، ءسالافيزمنىڭ پايدا بولۋى، كەرىسىنشە، كۇيزەلىستىك قۇبىلىس. سالافيزم – يسلام تاريحىنداعى اپوكاليپتيكالىق كۇڭگىرت دۇنيەتانىم زامانىنىڭ تۋىندىسى. بۇل وزىنشە ءبىر، بۇعاۋلانعان، جابىرلەنگەن اراب ساناسى جايىنان اقپارات بەرەتىن ۋاقىت كاپسۋلاسى ىسپەتتەس. سالافيتتەردىڭ باستاماشىسى ءارى قوزعاۋشىسى شەيح يبن تايميا (1263–1328) بولدى. وسى ءبىر تۇنەكتى تۇلعا سول كەزدەگى تۇرىك-موڭعولداردىڭ حۋلاگۋ ۇلىسىنىڭ قاراماعىندا بولعان سولتۇستىك سيريادا تۋىپ-وسكەن. ول كەشەگى دامىعان يسلام مەملەكەتتەرىنىڭ بىرىنەن سوڭ ءبىرىنىڭ قۇلاۋىنا، قالالاردىڭ، اۋىلداردىڭ بۇزىلۋىنا، ءبۇتىن ءبىر اۋماقتاردىڭ بوس قالۋىنا، يسلام عىلىمى مەن مادەنيەتىنىڭ قۇلدىراۋىنا كۋاگەر بولدى.
سودان يبن تايميا جانە ونىڭ زامانداستارى موڭعولدار باسقىنشىلىعىن «قۇدايدىڭ قارعىسى»، «اقىر زامان»، «كۇنالار ءۇشىن جازا» رەتىندە قابىلدادى. شەيح پەن ونىڭ جاقتاستارى وسىنىڭ ءبارى بيلىكتەگىلەردىڭ «اقيقي يسلامنان» الشاقتاپ، «شىققان باستاۋلارىن ۇمىتقاننان» دەپ سانادى. ويتكەنى، ادامدار «تۋرا جولدا» بولعان كەزدە اراب الەمى كەڭىپ، الەمدى جاۋلاماپ پا ەدى؟!. ەندەشە، «قاينار باستاۋىمىزعا»، پايعامبار (س.ع.س.) مەن ونىڭ ءتورت حاليفىنىڭ زامانىنا قايتا ورالۋىمىز كەرەك دەپ سانادى ولار. وسىلايشا، وسى ءدىني باعىتتىڭ يدەولوگيالىق بازاسىنىڭ نەگىزى بولىپ تاريحي ۋتوپيزم مەن وتكەندى سىني تۇرعىدان قابىلدامايتىن تۇسىنىك قالاندى. انىعىن ايتقاندا، كەز كەلگەن ۋاقىتتاعى بارلىق ۇلت-ازاتتىق قوزعالىستار وسى جولمەن جۇرگەن. ءبىراق، تاعدىردىڭ تالكەگى بولار، ارابتاردىڭ سول ساتتەگى ءدىني ساناسى جاپپاي، وبىر، توتالدى سانا بولدى. سوعان سايكەس، ازاتتىق قوزعالىس ءدىننىڭ اتىن بەرىك جامىلدى.
ال، «سالاف» ءسوزىنىڭ ماعىناسى «اۋەلگى بابالار» دەگەندى بىلدىرەدى. العاشقى سالافيتتەر جانە ونىڭ سانسىز ءىزباسارلارى، ءوزارا جاۋلاسقانىنا قاراماستان، نەگىزگى ءۇش قاعيداعا يمانداي سەندى: تاۋحيد – ءبىرقۇدايلىقتى قاتاڭ ۇستانۋ؛ بيدعا – دىندەگى جاڭالىقتاردان باس تارتۋ؛ تاحليدكە (قانداي دا ءبىر يسلام مەكتەبىنىڭ نەمەسە بەدەلدى عالىمنىڭ ءىزىن قۋۋعا) قارسىلىق.
سالافيلەر ءدىندى يسلام الەمىندەگى ءتۇرلى حالىقتىڭ ەتنومادەني، تاريحي جانە وزگە دە ەرەكشەلىكتەرىنە نەگىزدەلگەن بارلىق «جات»، «كىرمە» تۇسىنىكتەر مەن تاجىريبەلەردەن تازارتۋ جولىندا جويقىن كۇرەس جۇرگىزۋدى وزدەرىنە ماقسات ەتىپ قويدى. سالافيزم يسلامداعى بارلىق جاڭالىقتان باس تارتۋدى، اۋەلگى دوگمالارعا قايتا ورالىپ، ونىڭ قاتاڭ تۇردە، دالمە-دال ورىندالۋىن تالاپ ەتتى. دامۋدىڭ كەز-كەلگەن تۇرىنە جول جوق. بۇل بىزگە قولدانۋعا بولمايتىن نارسە، ويتكەنى مۇنداي جاعدايدا پروگرەسستەن باس تارتۋىمىزعا تۋرا كەلەدى.
سالافيزم جيھاد ۇعىمىن بۇرمالاپ، ونى قارۋلى كۇرەس رەتىندە، ءبىرجاقتى عانا تاپسىرلەيدى. سونداي-اق، ولار بۇل كۇرەستى بارلىق مۇسىلمانداردىڭ ءومىر ءسۇرۋىنىڭ جالعىز، ءارى شىنايى فورماسى رەتىندە قوعامعا تاڭىپ وتىر. ال جيھادتىڭ ءداستۇرلى ماعىناسى – ءوزىڭنىڭ ءناپساني كەم-كەتىكتەرىڭمەن كۇرەسۋ. ءاۋ باستان-اق دوگماتيزمى مەن راديكاليزمى ءۇشىن سىنعا الىنعان سالافيلەر، اللا مەن ادام اراسىنداعى كەز-كەلگەن «دانەكەرلىكتى» جوققا شىعارادى. وسىلايشا بارلىق سۇننيتتىك مازحابتارمەن قاقتىعىسقا تۇسەدى.
قازاقستان مەن ورتالىق ازيا مەملەكەتتەرى ءۇشىن يسلامنىڭ ءداستۇرلى فورماسى قورشاعان الەمدى ينتەللەكتۋالدىق تۇرعىدا قابىلداۋدى باعدار ەتكەن حانافيتتىك مازحاب پەن دالالىقتاردىڭ اتا-بابالارىنا دەگەن كيەلى قاتىناسىنان باستاۋ الاتىن اۋليەلەر داستۇرىنە نەگىزدەلگەن «تۇركىلىك» سوپىلىق ەكەنىن ءبارىمىز دە بىلەمىز.
مازحابتى ۇستاناتىن ەلدەر مەن مەملەكەتتەر الەمدىك مادەنيەت پەن عىلىمنىڭ قازىناسىنا قوماقتى ۇلەس قوستى. مىسالى، حانافيزمدە دارىپتەلگەن وي ەركىندىگىنىڭ ناتيجەسىندە ءال-فارابي، يبن سينا سەكىلدى الەمدىك وي-پىكىردىڭ الىپ تۇلعالارى دۇنيەگە كەلدى. ولاردىڭ الەم وركەنيەتىنە قوسقان ۇلەسى تەك يسلام توپىراعىندا وقشاۋلانىپ قالعان جوق. بۇل تۋرالى فرانسۋز فيلوسوفى الەكساندر كويرە: «مۇسىلماندار لاتىندىق باتىستىڭ ۇستازدارى مەن تاربيەشىلەرى بولدى…»، – دەگەن. بۇل تۇرعىدان كەلگەندە، قازاقتار ءۇشىن ءداستۇرلى حانافي مازحابى ەلدەگى جاڭا ءبىلىمنىڭ كۋلتىن قالىپتاستىرۋدىڭ، كەمەلدەنۋدىڭ جانە دامىعان مەملەكەتتەر قاۋىمداستىعىنا ۇمتىلۋدىڭ تاماشا يدەولوگيالىق پلاتفورماسى بولىپ تابىلادى.
اتام زاماننان بەرى تىڭ كوزقاراستارعا بەيىم، زياتكەرلىك سۇحباتقا دايىن ۇلى دالا تۇرعىندارىنا قاتاڭ دوگما مەن ءدىني راديكليزم — جات قۇبىلىس. سونىمەن بىرگە، ناعىز قازاق ءوزىنىڭ شەجىرەسىن، جوق دەگەندە جەتى اتاسىنا دەيىن ءبىلۋى ءتيىس، ال سالافيزم بولسا قازاق حالقىنىڭ ءسالت-داستۇرى مەن ادەت-عۇرپىنا (ولگەنگە قۇران باعىشتاۋ، ارۋاققا سەنۋ جانە ت.ب.) ۇزىلدى-كەسىلدى قارسى. دالالىقتاردىڭ ءدىندى سوقىر سەنىم ەتكىسى كەلەتىندەردى سىناعانى جونىندە قازاق اۋىز ادەبيەتىنەن نەبىر ۇلگىلەر كەلتىرۋگە بولادى. مىسالى، بيىل تۋعانىنا 170 جىل تولاتىن قاشاعاننىڭ كەرەمەت تەرمەسى بار. ول اۋەز بەن دومبىرانى يسلامعا جات دەپ سانايتىن سالافيگە ايبارلى تويتارىس بەرەدى. مۇمكىن، سالافيلەردىڭ سوپىلاردى وزدەرىنىڭ نەگىزگى باسەكەلەسى سانايتىنى تەگىن ەمەس شىعار.
ءدىنتانۋشى بولاتبەك قۇرمەت ۇلى:
سالافيتتەردىڭ العاشقى ۋاعىزدارى قادىمشىلاردىكىنە وتە ۇقسايدى. اربىردەن سوڭ تۇركيا يمامدارىنىڭدا ءبىرازى ۆاحاپتىق ۆيرۋسكە ۇشىراعان. ولاردىڭ تۇركياعا جانە ورتا ازياعا كىرە باستاۋى 19 عاسىردىڭ سوڭى.
ءبىز جالپى ءدىن تاراتۋدىڭ قادىمدىق جولىنان مۇلدە باس تارتىپ جاديتتىك باعىتتى ۇستانۋىمىز كەرەك. ايتپەسە سالافيتتىكتەن تولىق ارىلا المايمىز. بۇلاردىڭ تۇپكى ماقساتى مەملەكەتتىك توڭكەرىس جاساۋ. ءسۇيتىپ ءوز دەگەنىنە جۇرەتىن اۋلەتتى بيلىككە اكەلەدى.
ەگەر ارابتا جۇرگەن شەيحتەرى ولاردى «ازاپتالۋشىلار» دەپ ءپاتۋا بەرسە وندا تولىققاندى جارىلىستارعا شىعادى. بۇلار ورىس ءتىلدى جانە قازاق ءتىلدى بولىپ ەكى توپقا بولىنەدى ءھام قازاق تىلدىلەردىڭ ءوزى سالافيتتىككە كىرمەس بۇرىن ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى قاستەرلەگەن نە قاستەرلەمەگەندەر بولىپ جىكتەلەدى. جالپى ورىس تىلدىلەر مەن ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى قاستەرلەمەگەندەر وتە راديكال كەلەدى. ەلىمىزدە بولىپ جاتقان اتىس شابىستىڭ باسى قاسىندا جۇرگەندەر مىنە وسىلار.
جالپى بۇلار قۇران مەن حاديسپەن جۇرەمىز دەپ ايتادى. ءسۇيتىپ الدانىپ شەيحتەردىڭ ارتىنان ەرىپ كەتكەنىن اڭعارماي قالادى. جۇرەكتەرىندە «قاسيەتتى» جانە «وبال» ۇعىمدارى قالمايدى. IQء-ى تومەن ناشار وقىعاندار مەن جەكپە-جەك سپورتىنىڭ وكىلدەرى كوپتەپ كىرەدى. ەستەتيكادان ماقۇرىم جاندار قاتارلارىن تولىقتىرادى. شەيحتەرىن تىڭداي-تىڭداي قۇراننان گورى ءحاديستى ءبىرىنشى دەڭگەيگە شىعارىپ الادى. وسىدان كەيىن ەلىمىزدە قاۋىپ-قاتەرلەر ءتۇيىنى دايىن بولدى دەگەن ءسوز.
ۇلاربەك دالەي ۇلى
