داراقىلىق پەن داڭعازا
«وتپەلى كەزەڭدە كىتاپ، اسىرەسە، ولەڭ وقىلمايدى» دەگەن بولجام بار. الايدا، بۇل ءومىر بولعاندىقتان، اتالمىش قاعيداتقا كەرەعار جايتقا كۋا بولۋمىز دا بەك مۇمكىن. ەلدىڭ ءبارى اقشانىڭ سوڭىنا ءتۇسىپ، ادەبيەت ادىرا قالار ما ەكەن دەسەك، بالا-شاعاسىنىڭ ىرىزدىعىنا شاتتى-بۇتتى شيمايلارىن كىتاپ ەتىپ شىعارىپ، ماڭگىلىكتى ارزانعا ساتىپ العىسى كەلەتىندەر دە كوبەيە تۇسكەن. ءبىزدىڭ مۇنايلى ماڭعىستاۋدا ءبىرتۇرلى (جىندى دەۋگە ءتىلىمىز بارماي تۇر) ادامداردىڭ دا شابىتى شالقۋدا. اقىندىق دەگەن قاسيەت پە، الدە قاسىرەت پە دەپ تە ويلاپ قالاسىڭ كەيدە. مۇنىڭ سىرىن بىلگەن ءالى ەشكىم جوق. دوڭگەلەنگەن دۇنيەگە ءبىراۋىق نازار سالساڭ، قۇربانع ۇلى بەردىمۇحاممەدوۆ قۇساعان ديكتاتور دا بار تىرلىگىن ىسىرىپ قويىپ، «العا، تۇركىمەنستان!» دەپ ولەڭ جازۋدا. ءارى قۇدايى كورشى، ءارى مۇناي مەن اقشا جونىنەن تۇركىمەن تۋىسقانداردان كەمشىن تۇسپەيتىن ماڭعىستاۋلىقتار قاراپ قالسىن با، تەكىرەكتەگەننىڭ توبەسىنە توم-توم كىتاپپەن ۇراتىن بولعان. تاپسىرمامەن 30-40 كىتاپ جازعان جۋرناليست جۇرتقا شەكەلەپ قاراسا، ءابىش كەكىلبايەۆتىڭ سىنىپتاسىمىن دەپ 5-6 توم شىعارعان مولاگەر ءوزىن كلاسسيك سەزىنەدى.اتەش بارلىق جەردە بىردەي شاقىرعاندىقتان قوعامدا ورىن الىپ جاتقان جاعدايلار ءبىزدىڭ ماڭعىستاۋدا دا ورىن الادى. بۇگىندە ماڭعىستاۋ – تەك 363 اۋليەنىڭ عانا ەمەس، بىرنەشە كىتابى بار ءبىرتۇرلى ادامداردىڭ دا مەكەنى.
وسىدان 10-15 جىل بۇرىن قالباي ءابدىرامان دەگەن تەكەساقال كىسى جازبالارىن كسەروكوپيادان شىعارىپ، جيناق رەتىندە اقتاۋداعى كەز كەلگەن مەكەمەگە اربامەن تاراتىپ جۇرەتىن، دۇڭگىرشەكتەرگە، دۋالدارعا، باعانالارعا جازبالارىن جاپسىرىپ كەتەتىن. بىلايعى جۇرتقى سەنىمسىزدەۋ كورىنگەنىمەن بۇل – بولعان وقيعالار. مۇنى قالباي ءابدىراماننىڭ ءوزى دە اينا كەمەجانعا ارنالعان «قارىنداسىم» دەگەن جازباسىندا: «ءبىر ولەڭىم اتانىڭ ۇڭگىرىندە، ءبىر ولەڭىم جەڭىستىڭ دۇڭگىرىندە...»، «كوشىرمەلەپ ءار جازعان ولەڭىمدى، بار قازاقتىڭ ۇيىنە جاپسىرامىن!..» سياقتى جولدارمەن بايانداعان. ءبىر قىزىعى، جيناقتاردىڭ سىرتىندا ۇنەمى مۇقاعالي، تولەگەن جانە اۆتوردىڭ بىرگە تۇسكەن (ارينە، قولدان جاسالعان كوللاج) سۋرەتى بولاتىن. قوجاناسىر ءبىزدىڭ داۋىردە ءومىر ءسۇرىپ، اقىن بولۋدى ارمانداسا دا ءدال بۇلاي ىستەمەس ەدى. داپ-دارداي ادامنىڭ داراقى تىرلىگىن ەرسى كورىپ، ەزۋىمىزگە كۇلكى ۇيىرىلەتىن. كوپ وتپەي داراقىلىق داڭعازاعا ۇلاسىپ كەتتى. و كىسىنىڭ كادىمگىدەي كىتاپتارى دا شىعا باستادى. جەرگىلىكتى گازەت-جۋرنالدار ماڭعىستاۋدىڭ ماڭ دالاسىنان بۇرىن-سوڭدى قازاققا بەيمالىم بوپ كەلگەن، «70 تومدىق ولەڭ جازعان كلاسسيك اقىندى» تاۋىپ العاندىعى جايلى جارىسى جازا باستادى. تاعى دا كۇلدىك. بۇل جولى كۇلكىمىز اششىلاۋ شىقتى. باسپاسوزدەگىلەردىڭ دە شاتىرى شايقالعان با دەپ ويلادىق. گومەر دەيسىز بە، دانتە دەيسىز بە، گوتە دەيسىز بە، ادامزات تاريحىندا 70 توم ولەڭ جازعان اقىن جوق قوي! ءتىپتى، مۇنداي قىرۋار ءىستى جاساۋ ءۇشىن ءبىر ادامنىڭ ءومىرى جەتە قويار ما ەكەن؟!
ءبىر قىزىعى، قالباي ءابدىراماننىڭ جازبالارى تەك ماڭعىستاۋدىڭ باسپاسوزىندە شىعۋمەن شەكتەلىپ قالعان جوق، رەسپۋبليكالىق باسپاسوزدە دە قىلاڭ بەرە باستادى. استانادان شىعاتىن «ءتورتىنشى بيلىك» دەگەن گازەتتە سوڭعى بەس جىلدا ايقارما بەتتە 30 رەت جارىق كورىپتى. سوعان قاراعاندا، گازەت رەداكتورى تولەمىرزا تەمىربەك ۇلى بالتابايەۆ دەگەن كىسى تەك قانا قالباي ءابدىراماننىڭ ناسيحاتىمەن اينالىسقان سياقتى. ال، تاياۋدا فەيسبۋكتە قالباي ءابدىرامان مىرزانىڭ پاراقشاسى اشىلىپ، ناسيحاتشىلارى مۇقاعالي مەن تولەگەننەن سوڭعى اسىلىمىز وسى كىسى ەكەندىگىن ايتىپ، وعان وسى كەزگە دەيىن وردەن-مەدال بەرمەگەن جازۋشىلار وداعى باسشىلىعىن ايىپتايتىن پىكىرلەردى قارشا بوراتۋدا. وقىرمانى كوپ قازاق سايتتارىنىڭ ءبىرى Abai.kz-تە اڭداماي قالدى-اۋ دەيمىن، مامىر ايىنىڭ 15-جۇلدىزىندا ساعىندىق رزاحمەتتىڭ «قىرۋار نان تاپقىڭىز كەلسە، ادەبيەتتەن كەتىڭىز» دەگەن تاقىرىپپەن قالباي ابدىرامانمەن جاساعان سۇحباتىن جاريالادى. شيماي-شاتپاقتاردىڭ اۆتورى ەندى تورگە شىعىپ، ادەبيەتتىڭ توبە ءبيى رەتىندە تورەلىك ايتۋعا كوشتى. اپىرماي، ايبارى التى الەمنىڭ مىسىن باسۋعا جارايتىن ابايى بار ەلدىڭ ۇرپاعى ەمەس پە ەك، بوساعا مەن ءتوردىڭ ايىرماسىن بىلمەيتىندەي نە كورىندى؟ الاشتىڭ ارمانىنداي ءاپپاق، ارىنداي بيىك اباي-مىنبەگە كىم كورىنگەندى شىعارۋ-ابەستىك ەمەس پە؟ ونىڭ «نيكيتا سەرگەيەۆيچ حرۋششيەۆ ايتپاقشى، ءسۇت كوپ بولسىن، سوندا قايماق تا كوپ بولادى» دەگەن سوزدەرىن وقىعاندا كۇلەرىڭدى دە، جىلارىڭدى دا بىلمەي قالاسىڭ. وسىنداي دا دايەكسوز بولا ما، قاي زاماندا ءومىر ءسۇرىپ وتىرمىز ءوزى؟ قىڭىر مىنەزدى كەڭەس كوسەمىنىڭ بۇل ءسوزى گرافوماندىعىڭدى اقتاپ الا المايدى عوي!
«ادەبيەت-اردىڭ ءىسى». ءبىراق، سىن قالعىپ كەتكەن جەردە كيەلى تىرلىگىنەن اۋىتقىعان اۆتورلاردىڭ سۇيكىمى كەتە باستايدى. ادەبيەت تە جيىركەنىشتى دۇنيەگە اينالادى...
جىرشالىق نەمەسە قالبايدىڭ ارۋاقتارعا ءتىل تيگىزىپ، قۇدايعا قوقاڭداۋى قالاي؟
ماڭعىستاۋدىڭ ءيسى قازاققا بەلگىلى اقىندارىنىڭ ءبىرى سۆەتقالي نۇرجاننىڭ ءبىر ولەڭىندە «جىرشالىق» دەگەن ءسوز بار. شاماسى، دارىن قونباي، ەت پەن تەرىنىڭ اراسىنداعى جەلگە مالدانىپ، جىر جازۋ اۋرۋىنا شالدىققانداردى وسىلاي اتاسا كەرەك. ارينە، بۇل اۋرۋعا شالدىققاندار ەشقاشان اقىن بولا المايدى، شاتپاقتاۋىن دا قويمايدى.
ماقالامىزدىڭ كىرىسپەسىندە «ءبىرتۇرلى ادامدار» دەگەندە ءبىز وسى قالباي ءابدىرمان سياقتىلاردى ايتقان بولاتىنبىز. بۇعان سەبەپ:
قۇدىرەتى كۇشتى قۇدايىم،
بارلىعى سەنىڭ ەركىڭدە!
بالانى ءولتىر، قىزدى قىر(؟؟)،
انامدى مەنىڭ ولتىرمە!..
(«قازاقناما: قازاعىما حات»، اقتاۋ قالاسى، كس «گرافيكا»، 2003 جىل، 39-بەت) دەگەن جولداردى وقىعان كەزدە ول كىسىنىڭ اقىل-ەسىنىڭ دۇرىستىعىنا كۇمانمەن قاراعانىمىزدى جاسىرۋدىڭ قاجەتى بولا قويماس. انا دا، ۇل مەن قىز دا ارداق تۇتار اسىلىمىز ەمەس پە؟ ولاردىڭ ءبىرى ءولىپ، ءبىرى قالسىن دەپ تىلەك تىلەگەن ادامدى كىم دەپ اتاعان ءجون؟ پوەزيا ءبىرىنشى كەزەكتە تاربيە قۇرالى دەسەك، مىنانى وقىعان جۇرت قانداي ونەگە الادى؟
ءالھامدۇللا، مۇسىلمان بالاسىمىز. ءبىر اللانىڭ ق ۇلى، مۇحاممەد سالاللاحۋ ۋالايحيسسالامنىڭ ۇمبەتىمىز. اللا تۋماعان، ەشقاشان ولمەيدى دە. بارشا ىزگى سيپاتتار وعان تيەسىلى. سەرىك قوسۋ كۇنا. مۇحاممەد(س.ا.ۋ.) – سوڭعى پايعامبار. قاسيەتتى كىتابىمىز – قۇران كارىم. قالباي ءابدىرامان مىرزا عاسىرلار بويى كەلە جاتقان ءدىني نانىم-سەنىمىمىزدى مۇلدە قۇرمەتتەمەيدى.
جىر جازدىم جاننىڭ شوعىنان،
قورعادىم جاۋدىڭ وعىنان.
قۇرانىن جازدىم قازاقتىڭ،
وقىلسىن ولسەم سو قۇران!
ويلاما مەنى ۇتام دەپ،
جاسىرعان مەنى بۇتاڭ كوپ.
قاي قۇران مۇندا ءقادىرلى،
بىلەدى ءوزى مۇحاممەت!
(جوعارىدا كورسەتىلگەن كىتاپ،48-بەت)
جوعارىداعى ۇزىندىدەن نە ءتۇسىندىڭىز؟ اۆتور «جىر جازدىم…» دەپ باستاپ ەدى، ونىسى قۇرانعا اينالىپ كەتىپتى. قاراپايىم كىتاپتى قۇرانمەن سالىستىرۋعا بولمايدى عوي! قۇران – كىتاپتاردىڭ ەڭ ۇلىعى! اۆتوردى كىم «ۇتام» دەپ جاتىر، ونى قاي «بۇتا جاسىرىپ» تۇرعانىن تۇسىنسەك بۇيىرماسىن. بۇ كىسى كىتابىنىڭ قۇراننان جاقسى ەكەنىن ايتۋ ءۇشىن تورەلىككە پايعامبارىمىزدىڭ ءوزىن شاقىرۋدا. ءماسساعان!..
قولىمدا جەتى قۇران بار،
قۇراندا جەتى قۇرال بار...
(«قازاقناما: قازاعىما حات»، 3-توم،اقتاۋ، «بابامۇرا-م»، 2008 جىل،156-بەت)
اۆتور ءوزىنىڭ جەتى كىتابىن قۇرانعا تەڭەپ جاتقانىن بايقاپ تۇرمىز. ءبىراق، ەكىنشى جولدى ۇعۋ قيىن. «قۇرانداعى جەتى قۇرالدىڭ» نە ەكەنىن ءوزى دە اشىپ ايتپاعان.
ەسىتپەگەن ەلدە كوپ. «ويناپ بىلمەيتىن بالا شەشەسىنىڭ ەتەگىن اشىپ وينايدى» دەمەكشى، پايعامبارمەن «رازبوركا» جاساپ، تاجىريبە ارتتىرعان قالباي ءابدىرامان ەندى قۇدايمەن قارسىلاسۋعا كوشتى.
قولداي كور مەنى، جاراتقان،
پەندەنى يتكە تالاتقان!
ەرلەرىن ەزگە قاراتقان،
ءمۇساپىر ەتىپ جاقسىعا،
جاماننىڭ كوتىن جالاتقان!..
مەنىڭ دە پەرزەنتتەرىم بار،
جۇلقىنىپ ءوسىپ باراتقان.
مەنىڭ دە بىرەر ءسوزىم بار،
سۇمدىقتىڭ بەتىن قاناتقان!..
قولداي كور مەنى، ءتاڭىرىم،
قولداي كور مەنى، ءتاڭىرىم.
قولداۋدان تۇسكەن پايدانىڭ،
بەرەيىن ساعان جارىمىن!..
(جوعارىدا كورسەتىلگەن كىتاپ، سول ولەڭ،158-بەت)
قالباي ءابدىرامان وسىلايشا قۇدايدى ءبىر تىقسىراپ الادى دا، ارتىنشا پارالاعىسى كەلەدى. «قولداۋدان تۇسكەن پايدانىڭ جارتىسىنا» قۇداي مۇقتاج با ەكەن؟
قال-اعانىڭ قۇدەكەڭمەن ەگەسى مۇنىمەن بىتپەيدى. ايىپتاۋدى ۇدەتە تۇسەدى. قۇداي قۇددى قۇرداسىنداي. ءارى قاراي وقيىق:
سەن داعى سۋايت، كاپىرسىڭ،
سەن داعى قۋعا جاقىنسىڭ!..
قىرىق جىلدان بەرى قالبايدى،
بىلعالاپ كەلە جاتىرسىڭ.
ءسوزىمدى الىپ اۋزىمنان،
جۇلمالاپ كەلە جاتىرسىڭ.
اقيقاتىمدى ءار ساققا،
بۇرمالاپ كەلە جاتىرسىڭ.
تەكسەرتىپ، تىرناق استىنان،
كىر قاراپ كەلە جاتىرسىڭ!..– دەپ تاعى دا ايىپتاۋدىڭ نەشە ءتۇرىن جاۋدىرادى. مۇنىمەن دە توقتامايدى.
باردىڭ با، يەم، ايلاعا،
ءتۇستىڭ بە سەن دە پايداعا!..(؟)
كەلبەتىڭە ءبىر كوز سالىپ،
قاراشى ءوزىڭ…
ايناعا!..
(158-159-بەتتەر)
قالباي ءابدىرامان وسىلايشا قۇدايدى تۇقىرتقانىنا ءماز. ءارى مۇنىسىن:«وكپەسىن ايتقان قۇدايعا، جۇگىنە قويماس بىلايعا!..»، – دەپ حاتقا ءتۇسىرىپ قويۋدى دا ۇمىتپايدى. شاماسى، ءوزىن قۇددى ءبىر اكىمنىڭ جاعاسىنان العان كىسى سىقىلدى سەزىنىپ تۇر-اۋ!
بۇدان باسقا اۆتوردىڭ «ولەڭدەگى تۋماعان قۇدايمىن مەن»، «قۇداي بوپپىن تۇسىمدە»، «بار قيىندى ءبىر مەنىڭ باسىما ساپ، ورنىڭا قويماقپىسىڭ قۇداي قىلىپ؟!»، «قۇدايداي بىرەۋ كەرەك-اق، كورمەگەندەرگە قۇدايدى»، «جالعىز عىپ نەگە مەنى جاراتتىڭ دەپ، پەندە تۇگىل، قۇدايدى قارعاپ بارام!..»، «مەن قۇدايمەن جاتقاندا جاعالاسىپ، پەندە كەلەدى ىزىمدە ولەڭدەتىپ»، «مەنى قازاق قولىنان تۇسىرمەيدى، مەنسىز اراق ءبىر تويدا ىشىلمەيدى. قاسىنداعى كوڭىلدى تۇسىنبەگەن، اسپانداعى ءتاڭىردى تۇسىنبەيدى»، «ۇشاقپەنەن ولەڭىن شاشقان اعا، سەنەن قورقام، قۇدايدان قورىقپاستان»، «كوزى قىسىق بولماسا بۇ قۇدايدىڭ، قىرىق جىلدا مەن نەگە كورىنبەيمىن؟!»،«قۋارعان بۇل قۋ قۇداي، قاي پەندەسىن جالشىتقان؟!»، «مەن، قاراعىم، تاڭىرمەن بەتتەسەمىن، كوز الدىندا قۇدايدىڭ وت كوسەدىم...»، «قۇداي دا بولساڭ ايتايىن، بۇل ءىسىڭ ماعان جاققان جوق»، «پايعامبار كەلىپ تۇرسا دا، وتىرا تۇرسىن ەسىكتە» ت.ب. شاتپاقتارىن تىزە بەرسەڭ، بىرنەشە پاراقتى تولتىرۋعا بولادى.
مانا ءسوزىمىزدىڭ باسىندا قالباي ءابدىراماننىڭ سۇحباتى جايلى ايتقان بولاتىنبىز. اۆتور «ادەبيەتتە نان جوق» دەپ زارلاعان. سول ويىن قالاعاڭ جارىقتىق ۇيقاسقا دا تۇسىرگەن ەكەن:
كۇن كورگەم جوق ولەڭنىڭ نانىمەنەن،
سودان بىرەۋ نان تاپسا...جانىپ ولەم.
مەن ولسەم دە ولمەيمىن اياق ءۇستى،
ءبىر جالەپتىڭ سوزىنە نانىپ ولەڭ!.. (جوعارىدا اتالعان كىتاپ، 90-بەت)، – مىنە سىزگە ادەبيەت جايلى وي، ءسوزدىڭ ءقادىرىن قالبايشا ۇعۋ! وسىنى بىلگەندىكتەن الگى سۇحباتتىڭ جاريالانۋىن ەرسى كورگەنبىز.
بۇل كىسىنىڭ تاعى ءبىر ادەتى – ومىردەن وتكەندەردى كەلەمەجدەۋ، ماسقارالاۋ دەر ەدىك. سوزىمىزگە مىسال كوپ. سونىڭ ءبىرى – اۆتور ۇنەمى تولەگەن ايبەرگەنوۆتىڭ رۋحىمەن ەگەسكە تۇسەدى.
وزگە كوردى، اعاجان، قايىرىڭدى،
مۇقاعالي «جۇلدىزدان» ايىرىلدى.
تولەگەندە ارۋاق جوق.
ارۋاق بولسا،
تورگە شىقتىڭ جەتەلەپ قاي ءىنىڭدى!..
تولەگەننىڭ جىرلاعان مانەرىمەن،
ءقابىرىڭنىڭ باسىندا...بالە كىلەڭ!
وسى جەرگە كىم كەلسە كورەيىن دەپ،
قۇزعىن وتىر باسىڭدا...جالەبىمەن!.. (سول كىتاپ، 113-بەت)
بىرىنشىدەن، تولەگەن شىققان ولكەدەن ەسەنعالي راۋشانوۆ، سابىر اداي سياقتى اقيىق اقىندار شىققان. ەكىنشىدەن، قالبايدىڭ اقىن بولا الماعانىنا تولەگەن ايىپتى ەمەس. ۇشىنشىدەن، «تولەگەندە ارۋاق جوق» دەپ جازعىرۋ ناعىز يمانسىزدىق! تورتىنشىدەن، ەكىنشى شۋماقتى مۇلدە تۇسىنبەدىك. اۆتور نە دەمەكشى؟ قۇزعىن كىم، جالەبى نەسى؟ اقىن رۋحىن ارداقتاپ، شىعارماشىلىعىن ناسيحاتتاپ جۇرگەندەردىڭ الدىندا جۇرگەندەر – ونىڭۇرپاقتارى ەمەس پە؟؟؟
قولىما كەلدى قايتا حات، قالامىم،
ەستە بولسىن ەسىكتى قاقپاعانىڭ!
قالباي دەمەي تولەگەن دەگەن كەزدە،
ماڭدايىڭا ۇرۋعا شاق قالامىن! («قازاقناما. قازاعىما حات»،71-بەت «ءۇش قيان» باسپاسى، 2005 جىل، الماتى)
مىنە، ەندى قالبايدىڭ پيعىلى ايقىندالا ءتۇستى. ول تولەگەننىڭ باعىن قىزعانىپ وتىرعان ەكەن عوي! ونىڭ بۇدان باسقا دا تولەگەنگە ارناعان جازبالارى كوپ. الايدا، بارىندە دە لاس تاسىلگە جۇگىنەدى. ياعني، كەيدە ۇلى اقىندى ماقتاعان بوپ تۇرادى دا، ءسوز اراسىنا ءوزىن قىستىرىپ، ماقتانىپ قالۋدى ۇمىتپايدى.
رەتى كەلگەندە تاعى ءبىر جايتتى ايتتا كەتكەن ءجون. ول ۇنەمى ءوزىنىڭ ايبەرگەنوۆپەن كەزدەسكەنىن ايتۋدان جالىقپايدى. ماقالالارىندا، سۇحباتتارىندا كەزدەسۋدىڭ جاي-جاپسارىن ءارتۇرلى باياندايدى. ءبىراق ونىڭ الداسپان اقىن تولەگەنمەن جولىققانى جايلى ناقتى دالەلى جوق. سوعان قاراعاندا، قيىننان قيىستىرعان وتىرىگىن سوعىپ ءجۇر-اۋ، شاماسى!
ورىستىڭ ۇلى اقىنى پۋشكين ءوزىنىڭ وتتى جىرلارىمەن ادامزاتتىڭ جۇرەگىنەن ورىن العان اقىن. ونىڭ ايەل ماسەلەسىندە جولى بولماعانى دا بەلگىلى جايت. دۋەلگە دە نامىس ءۇشىن شىققان دەيدى. ال، ونى قالەكەڭ بىلايشا مازاقتايدى:
قاپتالىمدا پۋشكيننىڭ كەمپىرى بار،
(ماڭعىستاۋدا تۋىسى-توركىنى بار).
مەن ولگەن سوڭ الاسىڭ ناتاليانى،
مەنى، دانتەس، الدىمەن ءولتىرىپ ال، – دەپ باياعى... دانتەسكە سەس كورسەتىپ الادى دا، پۋشكينگە اقىل ايتادى:
اقىن اعا، سەرگەيچ الەكساندر،
ادامزاتتىڭ قۇزعىنى ولەكسە اڭدىر.
ابايلى بول، اعاجان، جالەبىڭە،
جاۋمەن كەتسە توسەكتى بولەك سالدىر!.. (سول كىتاپ، 116-117-بەتتەر)
مۇنداي ءسوزدى تالقىلاۋ دا ۇياتتى ءىس شىعار، ەندى. ولگەندى تابالاۋدان ۇپاي جيناعىسى كەلگەندى ەسالاڭعا نە دەي الامىز؟
ول «قازاقناما» جازعان سوڭ بۇل تاقىرىپتا قالام تەربەگەن باسقا اقىنداردى بالشىققا باتىرىپ كەتۋدى مۇرات تۇتادى. قۇداي-اۋ، قازاق جايلى اتاقتى شىعارمانىڭ اۆتورى كىم ەدى؟ ارينە، جۇبان مولداعالييەۆ قوي! ونى بىلمەيتىن ادام بار ما؟ قازاق باردا ونىڭ ايگىلى پوەماسى ولمەك ەمەس! وندا ول قالبايعا «سەرەزنىي كونكۋرەنت»، وعان كۇيە جاعىپ، ەلگە جەكسۇرىن ەتىپ كورسەتپەسە بولمايدى.
نە دەگەن قازاق، مايداسىڭ،
شىققانىڭ جوق پا سايعا شىن؟!
«مەن – قازاقپىن!» دەپ الەمگە،
جار سالعان كىسى، قايداسىڭ؟!
بىزدەردى كورمەي شالقالاپ،
تەڭگەنى الدىڭ قالتالاپ...
قىرىق جىلدا مەنى ءبىر كورمەي –
ءولدىڭ بە تاقتى ارقالاپ؟!
بىزدەرگە باسىپ تاقىمدى،
تانىعان جوقسىڭ جاقىندى.
ولتىرگەن ءوزىڭ ەمەس پە،
مۇقاعالي دەگەن اقىندى؟! (سول كىتاپ، 157-158-بەتتەر). بۇل ەندى وتە ۇلكەن ايىپتاۋ! ارينە، العاشقى ەكى جول ءۇشىن قازاق قالباي ءابدىراماندى سوتقا بەرە قويماس، الايدا، جۇباننىڭ ۇرپاقتارى، وقىرماندارى مىنا جالانى ەسىتىپ، تىنىش جاتا قويماس دەپ ويلايمىن.
جۇبان مولداعالييەۆ بىرەۋدەن پارا الدى دەگەندى ەستىمەدىك. السا، ۇكىمەتتەن كوز مايىن تاۋىسىپ جازعان ەڭبەكتەرى ءۇشىن قالاماقى العان شىعار. و كىسى قالبايدى تانىماعانى ءۇشىن «ۆينوۆات» بوپ تۇر عوي! نە دەي الامىز؟ بەتپاق جەڭە بەرە مە؟..
ءانۋار ءالىمجانوۆ جازۋشىلار وداعىن باسقارىپ تۇرعاندا مۇقاعالي ماقاتايەۆ مۇشەلىكتەن شىعارىلعان دەگەندى قۇلاعىمىز شالعانى بار. قازىرگى كەزدە ونى دا جاي قاۋەسەت دەپ ءجۇر. انىق-قانىعىن بىلمەگەن سوڭ كەسىپ-پىشىپ ەشتەڭە ايتا المايمىز. ال، مۇقاعالي مەن جۇباننىڭ ءدۇردارازدىعىن مۇلدە بىلمەيدى ەكەنبىز. ال قالباي ءابدىرامان جۇباننىڭ موينىنا ءمۇقاعاليدىڭ ءولىمىن ءىلىپ جىبەرمەك.
ايتپاقشى، قازاقتا مولداعالييەۆ دەگەن ەكى مىقتى اقىن بار عوي، ۇلكەنىن جەندەتكە شىعارعاسىن، كىشىسىن دە ءبىر تەۋىپ كەتۋ كەرەك. سوندا عانا قال-اعانىڭ قىبى قانادى:
جاپاندا جالعىز تۇمانباي،
كىتاپتار جازدى «قۇرانداي».
حاتىمدى باستى اياققا،–
«اعاجان» دەسەم – ءىنانباي!. (سول كىتاپ، 165-بەت).
ادەتتە، زيالىلار ەل مەن ەلدى دوستاستىراتىن ەلشى ىسپەتتى. ساياساتكەرلەر شەشە الماعان كۇردەلى تۇيىندەردى قالامگەرلەر شەشكەنىن كورىپ ءجۇرمىز. سوناۋ 90-جىلداردا قىرعىز بەن وزبەك جاۋلاسقاندا ايتماتوۆ اراعا ءتۇسىپ، ايماقتى شارپىعالى تۇرعان الاۋدى ءوشىردى ەمەس پە؟ ال، قالەكەڭ ارازدىقتى ورشىتە تۇسۋگە قۇمار.
وزگە جۇرتتىڭ ەرنىمە تيگىزبەستەن،
ءوز كوتىنە جۇمسادىم سارىمايىن،– (سول كىتاپ، 65-بەت) دەگەن جولداردى قالاي تۇسىنۋگە بولادى؟ ماعىنا مايىسىپ، باسقا جاققا كەتىپ بارا جاتقان سىڭايلى عوي! قازاق ءۇشىن ۇيات سانالاتىن جاققا!
بۇدان ءارى اۆتور ايتپاعىن ءتىپتى قويۋلاندىرا تۇسەدى:
مەن ولمەيمىن قازاقتىڭ جانى اماندا،
جەتپىس وعىم جايلاۋلى بارابانعا!(؟)
قارا قارعا قايماققا ۇمتىلادى،
كوتىندەگى قاراماي قارا قانعا!..(؟) (سول جەردە، 65-بەت).
بۇل كىسى نەگە مۇنشا قياستانىپ وتىر دەسەك، ماسەلە مىنا جاقتا ەكەن. وسى ولەڭدى ءارى قاراي وقىساق، اڭگىمەنىڭ بايىبىنا بارادى ەكەنبىز:
قىزعانشاقتار ۇيرەنگەن قىزىل قورىپ،
قوبالجيمىن كوڭىلدىڭ مۇزىن كورىپ.
قازاق جاتىر قالبايدان ب ا ق قىزعانىپ،
وزبەك جاتىر قالبايدىڭ قىزىن قورىپ.
ايتام داعى رەتتى كاپ بولعاسىن،
قارعا-قۇزعىن ۇستىمە كەپ قونعاسىن.
قيسىق بالا قىزىمدى يتەرەدى،
اناۋ ناندى قويىلعان جەپ بولعاسىن!..
بەتتىڭ بارىن بىلمەيتىن، ءجۇزدىڭ بارىن،
بازارىڭدا تولىپ ءجۇر قۇزعىندارىڭ!
وڭمەنىنە بولايىن ۇلدارىڭنىڭ،
ەسىگىمدە بىلمەگەن قىزدىڭ بارىن!
قالامىن كەيدە سوعان جۇقارىپ تا،
حات تاسىپ ءجۇر ءبىر قازاق بۇتالىقتا.
وڭمەنىڭدى ۇرايىن قازاق بولعان،
اكەپ جۇرگەن وزبەكتى بۇعالىققا!
«قازاعىم» دەپ قىرىق جىل حاتىم ولگەن،
ءالى مۇندا قازاق كەم اقىلى ەنگەن.
سارىمايداي سۇلۋ قىز سارتقا كەتتى،
ءبىر قازاقتى تابا الماي…قاتىنى ولگەن!
دومبىراڭدى تارتاسىڭ تىڭقىلداتىپ،
سىرا مەنەن اراققا مۇرتىڭ باتىپ.
«قازاقناماسىن» قالباي ءجۇر كوپيالاپ،
وزبەك جاتىر قىزىمدى ىڭقىلداتىپ…(سول جەردە،66-67-بەتتەر)
اۆتوردىڭ ويى بۇرمالانىپ، ۇعىنىقسىز بوپ قالماۋ ءۇشىن بىرنەشە شۋماعىن بەرۋگە تۋرا كەلدى.
مەيلى قىزى وزبەككە تيسە تيگەن شىعار. ءقازىر كىم كىمگە تيمەي جاتىر؟ اۆتور وسى جايتتى ماسقارالىق دەپ قابىلداعان بولسا، ماسقارالىقتى ماسقارالىقپەن جەڭۋگە بولا ما؟ دارداي ادامنىڭ ءوز قىزى جايلى لاس پىكىر ءبىلدىرۋى كىسىلىككە جاتا ما؟ وسىدان سوڭ قىزىنىڭ بەتىنە قالاي قارايدى ەكەن؟
بۇگىنگى تاڭدا شوۋ بيزنەستە قىزتەكەلەر قاپتاپ جۇرگەن كورىنەدى. وكىنىشكە وراي، وركەنيەتتى سانالاتىن ەۋروپا ولاردىڭ قۇقىعىن قىزعىشتاي قورىپ الەك. دەموكراتيا دەگەن جارىقتىقتىڭ دا باستى تالاپتارىنىڭ ءبىرى – گەيلەر مەن لەسبيلەرگە تۇسىنىستىكپەن قاراۋ ەكەن. ءبىزدىڭ بەكزات حالقىمىز مۇنداي پالەگە ءوزىنىڭ ءسالت-داستۇرى، اسىل قۇندىلىقتارىمەن قارسى تۇرا الادى دەپ ويلايمىز. الايدا، اڭدىسقان جاۋ الماي قويمايدى. بۇل «كاكاي» تاقىرىپ ادەبيەتكە دە كىرىپ ۇلگەرىپتى. قالباي ءابدىراماننىڭ «قاتىن» دەگەن جازباسى پىكىرىمىزدىڭ ايقىن دالەلى.
ءقازىر ول «سىرىن» ايتسا تۇلدانادى،
ءقازىر ول قىمباتىراق پۇلدانادى.
ءبىر كەزدە «جاتۋشى» ەدى تەگىنگە دە،
ەندى وعان ىم قاقساڭ دا جىندانادى.
شىعادى مەن ونىڭداي ەمەسپىن دەپ،
مەنىڭ دە تۇرعانىم جوق ەگەسكىم كەپ!
بۇل «بالا» باياعىدا بىزدەن قالعان،
كوپ جاتىپ اندا-مۇندا جۇزدەن قالعان!، – دەپ «ءىسىن ىستەپ جۇرەتىن ۇرعاشىنىڭ» ءبىر جىگىت جايلى اڭگىمەنى كويىتەدى دە، ونىڭ قازىرگى عاشىعى جەتپىستەگى قاۋقارسىز شال ەكەنىن ايتىپ، ءوزىن ماقتاۋعا كوشەدى:
كور بۇگىن ەركەكتەردىڭ مىقتىلىعىن،
ءبىر تامىر تاستى جارىپ شىقتى بۇگىن.
قاسقيىپ داۋىلدارعا، جاۋىندارعا،
كور مىنا قاراعايدىڭ تىك تۇرۋىن!
كوكىرەگى تازا ەمەس ادام ەشتەڭەدەن جيىركەنبەيدى. كەمىستىگىن-جەتىستىگىك، بۇرىسىن-دۇرىس دەپ توپشىلايدى. ءسىرا، قوقىستا گۇل وسپەيتىنىن بىلمەسە كەرەك.
ەندى قالباي ءابدىراماننىڭ «تۇركىستان» دەگەن جازباسىن كورەلىك. قۇداي مەن پايعامباردى كەلەمەجدەگەن ادام قوجا احمەت ياسساۋي جاتقان بۇل قۇتتى مەكەننىڭ شىرايىن شىعارا قويماعان شىعار.
وسى ايتقان سوزىمنەن،
تابىلامىن، تۇركىستان!
لىڭكىلدەتىپ ءدۇمىمدى،
جاعىنامىن، تۇركىستان! (جوعارىدا اتالعان كىتاپ، 107-بەت)
استاپىراللا، بۇل كىسى ساندىراقتاي بەرەدى ەكەن-اۋ!.. وزگەنى تۇرتەمىن دەپ ءوزىن نەگە تەڭەگەنىن بىلمەي تۇر. ءيتتىڭ ءدۇمى لىڭكىلدەيدى ەمەس پە؟
قالباي ءابدىرامان تۇركىستانعا نەگە كەلگەن ەكەن دەگەن ويمەن شاتپاعىن ءارى قاراي وقي تۇسەمىز. ماقساتى قىلاڭ بەرىپ قالۋى ءتيىس قوي!
ناچالنيگىم جۇمساعان،
وزىڭە دە ءبىر سوعام!
ءولىپ كەتسەم مەن...سوسىن،
سيىنادى كىم ساعان؟!
قولدا مەنى، تامارا،
قولدا مەنى، تامارا!
مەنىڭ جازعان جىرىمدى،
جۇمساي كورمە دالاعا...
قولدا مەنى، بازاركوم،
اينالدىرماي مازاققا!
ميكروفوننان داۋىستاپ،
ايتىپ جىبەر قازاققا!..
وتىز سەگىز جىل بولدى،
قايتەرىمدى بىلمەيمىن!
قالىپ ەندى تىرىلەر،
ولگەندەردى كۇندەيمىن!
قولدا مەنى، تۇركىستان!
قولدا مەنى، تۇركىستان!..
ءبىر ۇلىڭنان كەم كورسەڭ،
قاپالى ەتەم، تۇركىستان!
ەسىگىڭدى اشپاساڭ،
ولەڭىمدى باسپاساڭ،
شاتاق ەتەم، تۇركىستان!(سول كىتاپ، 110-113-بەت).
انە، ەندى ءبارى بەلگىلى بولدى. ناچالنيگى جۇمساعان سوڭ تۇركىستانعا بارىپ، بۇل كىسى قاتىنىنا، بازاركومعا سيىنىپ ءجۇر ەكەن عوي. جۇرەگىندە اللاسى جوق ادام باسقا كىمگە سيىنۋشى ەدى! ءتىپتى وزىنشە بوپسالاپ تا قويادى عوي! ءپىشتۋ!..
بۇل بايعۇستىڭ رۋشىلدىعىن قايتەرسىڭ! ون ەكى اتا باي ۇلى، اداي، ەسەنتەمىر دەمەسە، باسى اۋىرادى:
1.ون ەكى شال بارادى الدارىڭا،
اق وردانىڭ تورىنە جايلاسىڭدار!
2.ماڭعىستاۋدا مەن تۇرام اداي تۇرسا،
تۇرادى اداي! ءاۋ باستا قالاي تۇرسا!..
3.ەسەنتەمىر ، باي ۇلى،
ءابدىرامانوۆ قالىباي…
ەندى بۇل كىسىنىڭ جالپى ايەل زاتىنا دەگەن كوزقاراسىن دا تەكسەرىپ كورەلىك.
1.تۇرقىمدى كور،
ءىشىمدى،
سىرتىمدى كور،
ماعان ۇرلاپ (؟) وڭاشا ءبىر ءتۇندى بەر.
اشقىم كەلىپ بارادى، اشقىم كەلىپ،
اينالايىن، اقساۋلەم، كىلتىڭدى بەر! (سول كىتاپ، 48-بەت)
2.جالاڭاشتان، ارۋلار!
جالاڭاشتان!
تال بويىڭدا بالە بار الا قاشقان!
سۇلۋلىققا ومىردە كوزىم تويىپ،
كەتەيىن ءبىر ارتىما قاراماستان!(سول كىتاپ، 172-بەت)
3.جابىرقاعاندا الاۋسىڭ،
اشىرقاعاندا پالاۋسىڭ.
كەمەگە مىنسەم جەلكەنىم،
توبەمە ىلسەم–جالاۋسىڭ!..(سول كىتاپ، 234-235-بەتتەر)
4.ويپىرماي، جاس ءومىردىڭ ءتاتتىسىن-اي،
قارايدى جىگىت قىزعا قاتتى سىناي:
– جەتتىڭ بە، ب ا ق قۇسىم-اي، اق قۇسىم-اي،
ايتەۋىر، ءتاقپىسىڭ-اي، ءساقپىسىڭ-اي،
ايتەۋىر، پاكپىسىڭ-اي، ءاقپىسىڭ-اي!...(«قازاقناما»: قازاعىما حات»، «بابامۇرا-م»،2008،39-بەت)
5.بالسىنبە، قاينىم كوپ دەپ سەن قۇساعان،
كەلمەيمىن جالىنباساڭ ەندى ساعان.
اتىڭا ءبىر بولمايتىن ولەڭ جازىپ،
سوڭىڭا قاراقۇرىم ەلدى سالام!..(سول كىتاپ،200-بەت)
ە-ە، بۇل جاعىنىڭ دا وڭىپ تۇرعان ءتۇرى كورىنبەيدى.
جالپى، قالباي ءابدىراماننىڭ ەڭ كوپ قاۋزاعان تاقىرىپتارىنىڭ ءبىرى – «نانعا، سۋعا مۇقتاجدىق». بەينە ءبىر زار زامان اقىندارى سياقتى الاقانىن جايىپ، شىرىلداعانى-شىرىلداعان. «شىمىلدىقتا جاتقان كورشىنىڭ قىزى، ءبىزدىڭ قاتىننىڭ شىڭعىرۋىنا نە جورىق؟» دەمەكشى، اۋزىمىز اققا جەتكەن مىنا زاماندا ونىڭ بۇل قىلىعىن تۇسىنبەدىك.
1.ءبىتىردى بىرەۋ شارۋامدى،
ءپىسىردى بىرەۋ جارمامدى.
ءتاتتى دەپ ءىشىپ ءجۇردىم مەن،
اۋىسىپ جۇرتتان قالعاندى!..(سول كىتاپ،67-بەت)
2.ەلدىڭ كوزى تارازى – باعالاعان،
جەمدى كورسە جىلقىداي تاعالاعان.
وسى ەلدىڭ ۇلىمىن، اشتان ءولىپ،
تويعا بارسا قازاندى جاعالاعان.(سول كىتاپ،137-بەت)
3.ءبىز جوقتا...جۇرت جابىلىپ...تاماق ىشكەن،
اۋلاقتا ءبىز قالىپپىز...تاماعى ىسكەن.
قازاندى اشىپ كورسەك...تۇك قالدىرماي،
پىسىقتار جالماپ كەتكەن...قارا كۇشپەن.(سول كىتاپ،145-بەت)
4.سوڭىمنان ەرەر كوپ ەدى،
قولىم ءبىر نانعا جەتپەدى-اۋ!..(سول كىتاپ، 209-بەت)
5.سەنەن ءبىر نان سۇرامايمىن،
تاۋسىلمايتىن نانعا جەتكىز!(سول كىتاپ،239-بەت)
وسى جازبالاردى بۇل كۇندە بىرەۋ وقيدى، رۋحاني ءلاززات الادى دەۋ قيىن. ءارۋاققا ءتىل تيگىزىپ، قۇدايعا قوقاڭداپ، جاقىنىنا جيىركەنىشتى ءسوز ايتاتىن كىسىنى جۇرت دەنى ساۋ ادامنىڭ قاتارىنا قوسا الار ما ەكەن؟
اكىم ارانداتۋشى ما نەمەسە قالبايدىڭ كىتابىن شىعارعاندار حالىققا نە ۇسىنعان؟
قازىرگى كەزدە تومداردى توپىرلاتۋدان وڭىرلەر باسەكەگە ءتۇسىپ كەتكەن. قىزىلوردا وبلىسى اقىن-جازۋشىلارىنىڭ 200 تومدىعىن شىعىرعانى سول-اق ەكەن، اتىراۋ جانتالاسا بۇل تىرلىكتى جالعاستىردى. ءتىپتى، ورىسى كوپ دەيتىن پاۆلودار دا باسەكەدەن قۇر قالعىسى كەلمەدى. مۇندايدا مۇنايلى ماڭعىستاۋ قالايشا بۇعىپ قالسىن؟! وبلىستىڭ – 40، اقتاۋ قالاسىنىڭ 50 جىلدىعىن جەلەۋلەتىپ، ايماق اقىن-جازۋشىلارىنىڭ 50 تومدىعىن شىعارۋ ءۇشىن ايداربايەۆ اليك سەرىك ۇلى –القا ءتوراعاسى، وبلىس اكىمى، ءارىپ عالىم بەيسەنبى ۇلى – القا ءتوراعاسىنىڭ ورىنباسارى، قازاقستان جازۋشىلار وداعى ماڭعىستاۋ وبلىستىق فيلالينىڭ ديرەكتورى، تۇرعارايەۆ بەكەت تۇرعارا ۇلى –زاڭ عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، وتەگەنوۆ ايتۋار وسپان ۇلى – اقىن (كىتاپتى قۇراستىرۋشى، جاۋاپتى شىعارۋشى-رەداكتور)، قوسبارماق راحات قۇسايىن ۇلى – اقىن (جاۋاپتى رەداكتور)، مىڭجاس تەمىر مىڭجاس ۇلى – اقىن دەگەن كىسىلەردەن قۇرالعان رەداكسيالىق القا تىرلىكتى شيكىلى-پىسىلى تىندىردى دا تاستادى. 2013 جىل الماتىداعى «قازاقپارات» باسپاسىنان شىققان 50 كىتاپ بۇگىندە سورەلەردىڭ عانا ءسانى بوپ تۇرعان شىعار...
ارينە، مۇندايدا اكىمنىڭ كوڭىلىنەن شىققان كىسىلەردىڭ باعى جانادى. ماڭعىستاۋدىڭ بەت-بەينەسىن بەلگىلەپ تۇرعان سابىر اداي، سۆەتقالي نۇرجان، اقشاگۇل رامازانوۆا دەگەن اقىندار ەلۋدىڭ ىشىنە ەنبەي قالدى. فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، عالىم ءارى اقىن راحمەت اياپبەرگەنوۆتىڭ باي ادەبي مۇراسى بولا تۇرا بالا-شاعانىڭ اراسىندا توپتاما ولەڭدەرىن جاريالاۋعا شەشىم قابىلداندى.
«كوپ اقىندار جاتقاندا اشتان ءولىپ،
مەن ءسوزىمدى تىڭداتتىم اقشا بەرىپ...». («قازاقناما: قازاعىما حات»، الماتى، «ءۇش قيان» باسپاسى، 2005، 213-بەت)، – دەپ جازاتىن قالباي ءابدىرامان وسى سەريامەن «مەن سەنى جاقسى كورەم» اتتى ءبىر تومدىعىن شىعاردى. سوعان قاراعاندا ول ءوزى ايتقانداي پىسىقتىق قىلدى-اۋ دەيمىن.
سونىمەن، قالباي ءابدىراماننىڭ مەملەكەت ەسەبىنەن شىعارىلعان سول ءبىر تومدىعى ءسىزدى دە قىزىقتىرىپ تۇرعان بولار. پاراقتاپ كورەلىك.
كۇتەدى سول ءىبىلىس قۇلاۋىمدى،
اكەسى سالىپ بەرگەن بۇل اۋىلدى...
قازاقتىڭ بالاسىمىن ولەڭ كورگەن،
قاي جەرىڭە تىعاسىڭ...مىناۋىمدى؟!(17-بەت)، – دەپ ول سالعان جەردەن قاتتى كەتكەن ەكەن. («مىناۋىمدى» دەگەن ءسوزدى اۆتورى ەكى بارماعىنىڭ اراسىنان ءۇشىنشىسىن شىعارىپ تۇرىپ ايتسا تۇسىنىكتى بولاتىن شىعار). شىنىن ايتقاندا، جوعارىدا اتى اتالعان كىسىلەردىڭ نازارىنان مۇنداي بىلاپىت جولدار ءوتىپ كەتەرىن ويلاماعان ەدىك.
وزگەگە بارىپ...جاڭىلسام،
وزگەگە مەنى ساتادى.
وزگەگە بارىپ جالىنسام،
وزگەلەرمەنەن جاتادى، – دەپ قال-اعا امەريكا اشىپتى عوي!
اينالايىن، ارۋلار قايداسىڭدار؟!
سىرلاسىم بار ىشىڭدە، ويناسىم بار.
الىپ قاشا بەرەدى قيالىمدى،
جالعاپ جۇرگەن سەندەرگە مايدا سىمدار! (19-بەت)، – ماحابباتتى جىرلاۋدىڭ ورنىنا، قۋ ءناپسىنىڭ ق ۇلى بوپ ويناسىن اڭساپ وتىرعان كىسى قانداي جيىركەنىشتى!
ماسقارانىڭ كوكەسى مىنا جاقتا ەكەن. قال-اعانىڭ «ءسوز دە بولدىم-اۋ» دەگەن ءانىن وقىعاندا تالىپ قالا جازدادىق. العاشقى قايىرما مىناداي ەكەن:
ءسوز دە بولدىم-اۋ،
كوز دە بولدىم-اۋ،
تۇنىمەنەن جۇرەتىن
كەزبە بولدىم-اۋ!
وينايتۇعىن كوشەڭنەن
قۋىپ سالىپ،
اۋىل-ەلدىڭ يتىنە
جەزدە بولدىم-اۋ!(؟)
سوندا بۇ كىسى...قىزعا بارىپ ءجۇر دەسەك، يتكە جارىپ جۇرگەن بە؟ مۇنداي ادامداردى زووفيل دەمەۋشى مە ەدى؟!
ءۇشىنشى قايىرما مىناداي ەكەن:
قورقىپ ءوتتىم-اۋ،
تەنتىرەتتىڭ-اۋ.
ەركىمدى الىپ قولىمنان،
كەمپىر ەتتىڭ-اۋ.(؟)
اينالدىردىڭ-اۋ،
ساندالدىردىڭ-اۋ،
قاشا قويماي مەنىمەن،
ەرتىپ ءوتتىڭ-اۋ!(؟)
20-بەتتە يتكە جەزدە بوپ جۇرگەن ادام، قالايشا 21-بەتتە كەمپىرگە اينالىپ كەتەدى؟ جانىنا بارا الماي ساندالىپ جۇرسە، قالايشا ەرتىپ وتكەن بولادى؟ ۇيقاس ءۇشىن ماعىنانى بۇلايشا قۇربان قىلۋعا بولمايدى عوي!
جاس بيە جولىن تاپپاي ءجۇر،
جەگەن اس بويعا باتپاي ءجۇر.
كوزدىلەر ونى كورمەي ءجۇر،
مەرگەندەر ونى اتپاي ءجۇر.
دەگەنى ونىڭ بولماي ءجۇر،
دورباسى ونىڭ تولماي ءجۇر.
ۇيقىسى ونىڭ قانباي ءجۇر،
ورەلى وتى جانباي ءجۇر.
سىرتىنان قاراپ گۇلدەيمىن(؟)،
يەسىن ونىڭ تىلدەيمىن.
ۇرىنعان كەزدە وتقا كەپ،
نەعىلارىمدى بىلمەيمىن.
سۋلىعىن بيە شايناپ تۇر،
وت بولىپ كوزى جايناپ تۇر.
جاراۋلى اتتى قازىققا،
ولتىرگەن ەكەن بايلاپ قۇر!
(جىبەرىپ ونى جايلاۋعا،
ايداپ تۇر،كوكە، ايداپ تۇر!..)
مۇنشاما نەگە قاساردىڭ،
قاي سۋىق تاستان قاشالدىڭ؟!
وڭباعان ءيتتىڭ بالاسى-اۋ،
وبالى بار عوي ناشاردىڭ!
شاشىڭنىڭ قارا اعىنا،
كوڭىلىڭنىڭ قارا داعىنا!
بايلاعان جاپ-جاس بالانى،
سالىپ جىبەرەيىن بە جاعىڭا؟!
جىبەر سەن ونى جايلاۋعا–
ءوزىنىڭ جاستىق شاعىنا!
كەلە مە ونىڭ كونگىسى،
كەلەدى وسىپ-ونگىسى.
بيلىك بەرمەگەن بالاعا،
جامان ەكەنسىڭ سەن كىسى!، – اۆتوردىڭ بۇل ەڭبەگىن تولىق بەردىك. ءاۋ باستا ول بيە تۋرالى بولعان، كەيىن ...جەرگىلىكتى ديالەكتىدە «ناشار» دەپ ايەل نەمەسە قىز بالانى ايتادى. رۋحاني ازعىنداعان ادام كەز كەلگەن ءسوزىن جىنىستىق قاتىناسقا اپارىپ تىرەيتىن كورىنەدى. بۇل ەندى قالباي ءابدىراماننىڭ مەنشىكتى ءادىسى. ايتپەسە، دەنى دۇرىس كىسى بيە مەن ايەلدى شەندەستىرەر مە ەدى؟!
ەكى قىز، بەس ۇلىم بار،
بىر-ەكى جەسىرىم بار.
ءتورت ايەل السا-داعى،
قازاققا كەشىرىم بار.
مەن وسى ...انادايمىن،
قىزداردى پارالايمىن.
ۇيىمنەن قۋىلعاندا،
سەندەرگە پانالايمىن. (59-بەت)
بىرىنشىدەن، ەلىمىزدىڭ زاڭىندا ءبىر ايەلگە ۇيلەنۋگە رۇقسات بار. ءتورت ايەل الۋ – شاريعاتتىڭ زاڭى. ەكىنشىدەن، ءوزىنىڭ قاتىنقۇمار ەكەنىن ايتىپ، جەزوكشەلەرگە بارىپ پانالاعىسى كەپ جۇرگەن ادامدى ءبىزدىڭ قوعام اسپەتتەمەيدى.
ءوزى سۇيمەس جانمەنەن سۇيىسپەيمىن،
جاتساڭ-داعى جالاڭاش تيىسپەيمىن.
جابىرقاعان جۇرەگىم جۇبانسىن دەپ،
مەن تەك قانا شاشىڭنان يىسكەيمىن.(64-بەت)
بۇل جولداردىڭ نەگىزگى يدەياسى ءومىرزاق قوجامۇراتوۆ، مۇقاعالي ماقاتايەۆ، سەيسەن مۇحتار ۇلى دەگەن اقىنداردان ۇرلانعان.
قارسى ۇيدە بالكوننان قىز كورىندى،
جادىراتتى نۇر-شۋاق كۇز-كوڭىلدى.
ءىلدىردى كوك اسپانعا جۇلدىزداردى،
جىبەردى شىعارىپ ول دۇزگە كۇندى.
كەيىن ول ساعان قاراپ ەسىنەدى،
ەسىنەسە سۇلۋ قىز…شەشىنەدى.
ءوي، كەتپە!
كەتپە ءقازىر بالكونىڭنان،
سەن كەتسەڭ بار ءۇمىتىم كەسىلەدى.(72-بەت)
جاقسى ولەڭ جازۋ ءۇشىن شەشىنگەلى جاتقان قىزعا قاراۋ شارت ەمەس. سەزىم مەن تالانت بولسا جەتكىلىكتى. سوسىن مىنا جەردە ءۇمىت ۇزىلەدى دەۋ كەرەك.
قازاق پوەزيا اسپانىندا فاريزا اتتى جۇلدىز بار. ولەڭسۇيەر ۇرپاق باردا ونىڭ جارىعى كومەسكىلەنبەيدى. شەكسىز قۇس جولىنا نازار سالساق، وعان مۇقاعالي جۇلدىزى جاقىن تۇرعانىن كورەمىز.ال، جالپى جازارمان قاۋىم ءۇشىن ول بيىككە شىعۋ ارمان بولىپ قالا بەرمەك.
فاريزا جالىن سونبەيدى،
تۇلپارلارىڭدى وڭدەيدى.
فاريزا-جىردى،قازاقتار،
جازىستىم دەسەم سەنبەيدى،(82-بەت)–دەپ قالباي ءابدىرامان ايدى اسپاننان ءبىر-اق شىعارىپتى. اينالايىن-اۋ، ونىڭ ارتىن ءسۇرتىپ تاستاعان «چەرنوۆويىن» جازار قاۋقارىڭ جوق، مۇنداي وتىرىگىڭە جول بولسىن!
ءقايبىرىن ايتام ساعان مەن،
ايتا الماي كەتىپ بارام مەن.
وتىز جىل بۇرىن اۋلاقتا ،
قىز قۋىپ ەدىك اعاممەن!(83-بەت)
مىنا ءسوزدى ەسىتىپ ۇندەمەي قالۋ كۇنا شىعار. جازبانىڭ سوڭىنداعى جولداردان بايعانىمىز بۇل ويلار مۇقاعالي (مۇقاعالي بولا الماسام، مەن سەنى قالاي جىبىتەم؟) جايىندا ايتىلىپ جاتىر ەكەن.
قاتارلاستارىنىڭ ەستەلىكتەرىنەن مۇزبالاق اقىن ءمۇقاعاليدىڭ ىشىڭكىرەپ جۇرگەنىن وقىعانبىز. الايدا، ول مورالدىك تۇرعىدان العاندا تازا ادام بولعان. سەيفۋللين، ساين كوشەلەرىندە جەزوكشەلەر 90-جىلدان سوڭ پايدا بولدى. مۇقاڭدى وندايعا باردى دەۋ، اسىرەسە، بەيتانىس بوزبالامەن، ونىڭ رۋحىن قورلاۋ دەپ تۇسىنەمىز. اسىقپاساق، كوزىن كورگەندەر اقيقاتتى ايتا جاتار.
قۋىرىلعان تابادا شۇجىقتايمىن،
تارتىپ الار قابىڭدى بۇزىقتايمىن.
سۋ بەر ماعان،قارىنداس!
ۋ بەر ماعان،
سودان وزگە نارسەڭە قىزىقپايمىن.
تامشى كەرەك جانىما!
تيىش كەرەك!
جيرەنتەدى جانىمدى تۇيىسكەن ەت.
بىلەم سەنىڭ ۇيىڭدە ءنارىڭ بارىن،
تاۋىپ كەلدىم قوسىڭدى يىسكەلەپ.(106-بەت)
اۆتور بولمەسىندە وڭاشا وتىرىپ، كوكەيىندەگىسىن بىلدىرۋدە. ەگەر شىنىمەن ۇستىرتتە ءبىر قىزعا جولىعىپ، مىنا سوزدەردى ايتقاندا وتىز ەكى ءتىسى وپىرىلىپ...ارجاعىنا كەتەر ەدى.
نەگىزى، بۇل كىسى دە قاسيەتتى نارسەنىڭ ءوزى جوق. ەشكىمدى قۇرمەتتەمەيدى دە.
كەكىلبايەۆ، شاحانوۆ، سۇلەيمەنوۆ،
سويلەگەن جوق اۋىزى كلەيلەنىپ.
شىققانىمدى بيىككە بىلمەي قالدىم،
جاۋدىڭ اتقان وعىنان ۇرەيلەنىپ.(174-بەت)
ويباي-اۋ، جوعارىدا اتالعان ءۇش كىسىگە قاراپ، قازاق وركەنيەتىنىڭ دەڭگەيى ولشەنەدى عوي! ولار قالبايدى ماقتاماعانى ءۇشىن جازىقتى ەمەس. ءاربىرى نەكەن-ساياق دۇنيەگە كەلەتىن ءۇش عۇلامانى قايداعى بىرەۋدىڭ مازاعىنا اينالدىرۋ – ەلدىگىمىزگە سىن ەمەس پە؟!
ماڭعىستاۋ وبلىسىنىڭ اكىمى اليك ايداربايەۆ پەن ونىڭ رەداكسيالىق القاسىنىڭ قۇرامى تۇلعانىڭ نامىسىنا تيۋ زاڭمەن قۋدالاناتىنىن جاقسى بىلەدى ەمەس پە؟ ءوز ءوڭىرىنىڭ جازعىشىن ۇلى اقىندارعا ايداپ سالىپ، ارانداتۋمەن اينالىسقانى قىنجىلتپاي قويمايدى. سەكسۋالدى دۇنيەلەردەن تۇراتىن كىتاپتى مەملەكەت ەسەبىنەن شىعارعانى ءۇشىن قالاي جاۋاپ بەرەر ەكەن؟
ءتۇيىن ءسوز
ۇرى-قارى دا، جەندەت تە كەيدە راس سويلەپ قويعانىن بايقاماي قالادى ەكەن. تەرگەۋشىلەر سول ىلىك ارقىلى بولعان جايتتى انىقتايدى. قاعازدىڭ دا كيەسى بار. ونىمەن بەتپە-بەت قالعاندا جازارمان ىشكى دۇنيەسىن اقتارا سالادى. وسى ءادىستى قالباي ءابدىراماندا سىناپ كورەلىك. ونىڭ جازعاندارىنان شىندىقتىڭ سۇلباسى كورىنەر مە ەكەن؟
1.اۋەل باستان اقىلىم كەندە مەنىڭ،
تۋىلعاننان مايمىلمىن مەن دەگەنىڭ.
كورگىڭ كەلسە كوزىمە كەلىپ قارا،
سەنىڭ مىناۋ ەمەس پە
جوندەگەنىڭ؟!(«قازاقناما:قازاعىما حات»، «بابامۇرا-م»، اقتاۋ، 2008،105-بەت)
2. مىنا ولەڭنىڭ اتاسى، اناسى جوق،
باسىندا سايالايتىن پاناسى جوق.
تىرجالاڭاش...بۇرسيگەن بۇتا ارتىندا،
ەل الدىنا شىعۋعا...
شاماسى جوق!(سول كىتاپ، 143-بەت)
3.اتىڭدى ولگەنىمشە جاتتاپ ولەم،
ولەڭىم ولەڭ ەمەس – شاتپاق ولەڭ…(سول كىتاپ،149-بەت)
4.ولەڭ دە ولەڭ اقىنعا، توسىڭ دا ولەڭ،
جۇبايلاردىڭ قوسىلعان قوسىن كورەم.
تۋىلعاندا قازاق بوپ تۋىلىپ ەم،
ورىس بولىپ مەن بالكىم وسىندا ولەم.(سول كىتاپ،161-بەت)
5.يلەنىپ…توپىراققا ارالاستىم،
مەن بۇدان قايتا ونۋگە جاراماسپىن.
سوڭىندا مەن مىنانداي بوق بولدىم عوي،
كەشە مەن ءتاتتىسى ەدىم اناناستىڭ!(سول كىتاپ، 182-بەت)…
دەمەك، بۇل كىسى ءوزىنىڭ ولەڭ ولكەسىندە اداسىپ جۇرگەنىن بىلەدى. تەك كەيبىرەۋلەر ونىڭ شاتپاعىن شەديەۆر رەتىندە قابىلداپ، قولپاشتاعاسىن ءوزىن ۇستاي الماي، قۋىپ كەتكەنىن بايقاماي قالادى. سوندىقتان، اباي بولعانىمىز ءجون. ءار نارسەنى ءوز اتىمەن اتاپ ۇيرەنەلىك. اسىرە ماقتاۋ –قۇردىمعا باستار جول.
وسى ماقالانى جازۋ بارىسىندا ايماڭداي اقىن، ازۋلى اقىن اتالىپ جۇرگەن ەكى ءنان كىسىگە تەلەفون ارقىلى حابارلاسىپ، قالباي ءابدىرامان شىعارماشىلىعى جايلى پىكىرىن سۇرادىق. ەكەۋى بىر-بىرىنەن بەيحابار جاعدايدا «ماڭعىستاۋدىڭ ماكۋلاتۋراسى» دەدى. كەلىسپەسكە امال بار ما؟!.
مەيرام مۇرات ۇلى
