قىمىزدى دەرتكە داۋا، جانعا شيپا دەسەك تە، بۇگىنگى قازاق وسى ءبىر ەجەلدەن كەلە جاتقان ۇلتتىق سۋسىنىمىزدىڭ ءمانى مەن ماڭىزى، ءھام قاسيەتىن قاجەت ەتپەۋگە اينالعان با دەگەن وي مازالايدى. سەبەبى سوناۋ زامانداردا حالقىمىزدىڭ نەگىزگى سۋسىنى بولعان ۇلىق ءدامنىڭ ەلىمىزدە قاسقالداقتىڭ قانىنداي قات بولعانى كوڭىلىمىزدى قىنجىلتپاي قويمادى... ءقازىر قالا تۇگىل، اۋىلداعى داستارقان مازىرىندە قىمىز كوزدەن بۇل-بۇل ۇشقالى قاشان. باسقا شەتەلدەردىڭ ءوزى قىمىزدى مەديسينادا كەڭىنەن قولدانىپ، وزىنشە اتاۋلار قويىپ جاتقاندا، الاشىمىز اۋزىن اشىپ وتىر. ءتىپتى نەمىستەردىڭ ءوزى قىمىزعا ات قويىپ ايدار تاعىپ، كۇندەلىكتى اس ءمازىرىنە قوسۋدى شىعاردى. ءتىپتى پاتەنتىن دە يەلەءنىپ جاتقانىن ەسىتىپ، ءبىلىپ جاتىرمىز. ءتۇپتىڭ تۇبىندە بىرەۋلەر «قىمىزدىڭ وتانى – ءبىزدىڭ جەر، يەسى ءبىزبىز!» دەسە نە دەمەكءپىز؟ جالپى، تورتكىل دۇنيەگە پاش ەتىلگەن ءتورت تۇلىكتىڭ تورەسى – جىلقىنىڭ تۇقىمى ءدال ءقازىر ازايىپ بارا جاتقانى الپىس ەكى تامىرى ەل دەپ بۇلكىلدەگەن قازاقتىڭ كوكىرەگىن اشىتپاعاندا قايتەدى؟!. ءبىر كەزدەرى ءۇيىر-ۇيىر جىلقى ايداپ، بيە ساۋىپ، ق ۇلىنىن جەلىگە بايلاعان قازاقتىڭ ۇرپاقتان-ۇرپاققا مۇرا بولعان ءداستۇرى ۇمىت بولا باستاعانداي. جازدىڭ قازىرگىدەي اپتاپ ىستىعىندا ءشولىڭدى قاندىراتىن ساپ-سارى بال قىمىزدى ىشۋگە اڭسارى اۋعان الەۋمەت جازدا بولماسا، قالعان مەزگىلدە ونى ءتۇسىندە عانا كورەتىندەي دەڭگەيگە جەتكەلى قاشان؟.. جومارت نۇركەنوۆا، اقمولا وبلىسى اۋىل شارۋاشىلىعى باسقارماسىنىڭ باستىعى: – بۇگىندە وبلىسىمىزدا 110 155 جىلقى بار. ونىڭ جارتىسىنان استامى، ياعني 72 432ء-سى جەكەمەنشىك يەلىگىندە. جىلدان-جىلعا مال باسىنىڭ ارتۋى بايقالعانىمەن، مال تۇقىمىن اسىلداندىرۋ، سونىمەن قاتار ونىڭ قىمىز ءوندىرۋ جاعى كەنجەلەپ قالعانى راس. مەملەكەت تاراپىنان اسىلتۇقىمدى جىلقى باسىمەن قاتار، ونىڭ ەتى مەن ءسۇتىنە سۋبسيديالىق كومەكتەر بولىنگەنىمەن، ءىستى جۇزەگە اسىرۋدا ەلەۋلى قيىندىقتار جەتىپ-ارتىلادى. قىل قۇيرىقتى قامباراتا تۇلەگىن ارداقتاپ، جىلقىنى ەر قاناتى دەپ وسكەن قازاق ەلى قىمىزدى ساقتاۋ تەحنولوگياسىن سوناۋ زاماندا-اق ويلاپ تاپقان. زەرتتەۋشىلەردىڭ پىكىرىنشە، جەر بەتىندە العاش اساۋ جىلقىعا جۇگەن سالىپ ۇيرەتىپ مىنگەن دە بابالارىمىز كورىنەدى. بۇل كوكشەتاۋدىڭ ىرگەسىندەگى ايگىلى «بوتاي قونىسىنان» دا انىق بايقالادى. ارحەولوگتەر مەن تاريحشىلاردىڭ ايتۋىنشا، ءدال وسى جەردە جىلقىعا العاش رەت اۋىزدىق سالىنىپ، ۇيرەءتىلگەن. سونىمەن قاتار ىدىستاردا قىمىزدىڭ دا قالدىعى قالعانى بەلگىلى بولدى. «جىلقى مالى – مىنسەڭ كولىك، جەسەڭ ەت، ىشسەڭ قىمىز» دەگەن قازەكەڭنىڭ «قىمىزدى كىم ءىشپەيدى؟» دەيتىنى تاعى بار. ءتىپتى بابالارىمىز العاش بيە بايلاعان كەزدە تۋىس-تۋعان، كورشى-قولاڭىن شاقىرىپ، «قىمىزمۇرىندىق» جاساعانى كەلەشەك ۇرپاققا ەرتەگىدەي ەستىلەتىنى ءسوزسىز. «قىمىزمۇرىندىق» جاساپ، كولدەي قىمىزدى كۇبىدە پىسكەنى بىلاي تۇرسىن، «كولا» شىنىسىنا قۇيىلعان كەرەمەت قىمىزدىڭ ءوزىن تابۋ بۇل كۇنى وڭايعا سوقپايدى. ولاي دەيتىن سەبەبىمىز باسقا جەردە «قىمىزحانا» ونداپ سانالسا، بۇگىندە قۇلاگەردەي جۇيرىكتى باپتاعان كوكشە جەرىندە ءبىر قىمىزحانا جوق دەگەنگە ەشكىم سەنە قويماس. ءبىراق جاعداي وسىلاي. وسىدان جەتى جىل بۇرىن ۇلكەن باستاما كوتەرىلىپ، قالا ورتالىعىنان اشىلعان «قىمىزحانا» ارادا ەكى جىل وتپەي جاتىپ سىراحاناعا اينالىپ شىعا كەلگەنى بار. كورشىلەس جاتقان ورىسى كوپتەۋ قىزىلجار قالاسىنىڭ وزىندە قىمىز ءوندىرىسى قولعا الىنىپ، از دا بولسا قىمىزحانالار بوي كورسەتىپ كەلەدى. ءقازىر ۇلىق ءدامدى تەك توي-تومالاقتا عانا تاتاتىندار بارشىلىق. ونىڭ وزىندە ولشەپ اكەلگەن قىمىز جەتىپ جاتسا... سەبەبى اراق-شاراپتى تىيۋدىڭ ءبىر جولى بولعان بۇل ادەمى ءداستۇرگە بيە ءسۇتى دە قىمباتتاپ، كولدەي كوڭىلىڭدى قۇرعاتىپ كەتەتىنى تاعى بار. قالاي دەسەك تە، بۇل كۇنى قاي قازاق بولسىن سارى قىمىز ساپىرعان، سارىقارىن بايبىشەنىڭ كۇبى تولى قىمىزىن اڭسايتىنى حاق. قىمىزحانا بولماعانىمەن، الا جازداي اقشا تاپقىسى كەلگەندەر قىمىزدىڭ ارقاسىندا تابىس كىلتىن تاۋىپ جاتقاندار دا جوق ەمەس. سەبەبى قىمىزعا اڭسارى اۋعاندار بۇل سۋسىندى ىشۋدەن اقشاسىن دا ايامايدى. ونداي جولاۋشىلار جول جيەگىندە قىمىزدىڭ ءليترى 800-1000 تەڭگەگە دەءيىن كوتەرىلسە دە ساتىپ الادى. سۇرانىستىڭ ۇسىنىستان الدەقايدا جوعارى ەكەنىن ءبىلىپ العان ساۋداگەرلەر تەك قىمىز عانا ەمەس، سونىمەن قاتار قۇرت-مايىن قوسا ساۋدالاپ، اجەپتاۋىر پايدا تابا باستاعان. ولاردىڭ ورتاشا تابىسى ءبىر ماۋسىمدا 1 ميلليون تەڭگەگە دەيىن بارادى. ايگۇل وماروۆا، قىمىز ساتۋشى: – اۋىلدا ەكى قولعا ءبىر كۇرەك تابۋ قيىن. ازىن-اۋلاق مەكتەپتەگى ءمۇعالىمدەر مەن زەينەتكەرلەر بولماسا، تۇراقتى جالاقى الاتىندار ساۋساقپەن سانارلىق. باسىندا جول جيەگىندە قىمىز ساتۋعا نامىستانعان بولاتىنمىن، كەيىن بالا-شاعا قالاعا وقۋعا كەتكەن سوڭ، وسى كاسىپتى ەرىكسىز باستاۋعا ءماجبۇر بولدىم. كۇرە جولدىڭ بويىندا كۇننىڭ ىستىعىندا، جەلدىڭ وتىندە وتىرعانىمىز اقتالىپ، بۇگىندە جاعدايىمىز جاقسارىپ كەلەدى. ءيا، قالاۋىن تاپسا قار جانار. ءبىراق ەكىنىڭ ءبىرى مۇنداي باتىل قادامعا بارا الماسى تاعى انىق. كاسىپتىڭ شىنىمەن ءوركەندەۋى ءۇشىن قىمىز وندىرەتىن كاسىپورىندار اشىپ، مەملەكەت تاراپىنان ارنايى باعدارلاما بولۋى ءتيىس. وسىنى ەسكەرگەن ەلباسى ءوزىنىڭ بيىلعى جولداۋىندا اۋىل شارۋاشىلىعى ونىمدەءرىنىڭ باسەكەگە قابىلەتتىلىگىن ارتتىرۋ ماسەلەسىن كوتەرگەن بولاتىن. وسى ماقساتتا «جۇمىسپەن قامتۋ – 2020» باعدارلاماسى بۇگىندە ءدال وسى سالا بويىنشا دا ارنايى باعدارلاما ەنگىزگەنىن ايتا كەتكەن ءجون بولار. بۇل وزگەرىستىڭ ءبىرشاما جۇرەككە جىلىلىق نۇرىن سىيلاعانى ءسوزسىز. اتالمىش باعدارلامانىڭ ەكىنشى باعىتى بويىنشا ءوز كاسىبىن اشپاق بولعاندارعا پايىزى تومەن مولشەردە نەسيە بەرىلە باستادى. قايرات، «كوكشە-قۇلاگەر» جاۋاپكەرشىلىگى شەكتەۋلى سەرىكتەستىگىنىڭ ديرەكتورى، قىمىز ءوندىرۋشى: – قىمىزعا سۇرانىس كوبەيگەندىكتەن، قىل قۇيرىقتىڭ سانىن كوبەيتىپ، قامباراتا تۇلەگىن ءوسىرۋدى مىقتاپ قولعا الدىق. ءقازىر جۇزگە تارتا جىلقىمىز بار. بيىلعى جىلى مال ونىمدەرىنە بولىنگەن سۋبسيديانىڭ كوبەيۋى شارۋالاردىڭ ءۇمىتىن اقتادى. الداعى ۋاقىتتا قىمىز ءوندىرۋدى مولايتساق دەگەن جوسپار بار. «جىلقىدان اسقان مال بار ما، قىمىزدان اسقان اس بار ما» دەگەندەي، بۇگىنگى تاڭدا قازاقى برەند، تاپتىرماس ەمدىك قاسيەتى مول ۇلىق تاعامنىڭ ءالى دە بولسا ءوز ورنىن تاباتىنىنا سەنگىمىز كەلەدى. ول ءۇشىن تەك ىسكەرلەر جاعىنان نيەت، ءتيىستى ورىندار تاراپىنان قولداۋ جان-جاقتى كورسەتىلسە بولعانى.
اۆتور: ابزال الپىسباي ۇلى، كوكشەتاۋ
«الاش ايناسى»
تاقىرىپ وزگەرتىلىپ الىندى
پىكىر قالدىرۋ