ەجەلگى جۇڭگو دەرەكتەرىندە كورەيا «جىبەك ماتاعا كەستەلەنگەن ايدىندى وزەن-كولدەر مەن اسقار تاۋلار مەكەنى» نەمەسە «ەتيكەتتى قاتاڭ ساقتايتىن شىعىس ۇلتى» دەپ سيپاتتالادى. VII ع.- VIII ع. -دا «جىبەك جولى» ارقىلى كورەيا اراب الەمىمەن بايلانىس جاسادى. 845 ج. اراب ساۋداگەرلەرى ءوز كەزەگىندە كورەيا تۋرالى: «قىتايدان قىر اسساڭىز، سيللا دەگەن مەملەكەتكە تاپ بولاسىز. سيللانىڭ تابيعاتى كوز تارتارداي سۇلۋ» دەگەن ەكەن. سودان دا بولار كورەياعا ساپار شەگۋ اركىمنىڭ-اق ارمانى. ال جۇيرىك كوڭىلىمىزبەن ساياحات جاساساق، ول جايلى ەڭ الدىمەن نە ءبىلۋىمىز كەرەك؟
كورەيا اتاۋىنىڭ ءتۇپ-تامىرى
تاياۋ شىعىس ساۋداگەرلەرى كورەيانى «Cauli» (جۇڭگو تىلىندە) دەپ اتاعان. بۇل اتاۋ بەرتىن كەلە كورەيا مەملەكەتىنىڭ (وڭتۇستىك، سولتۇستىك) اتىنا اينالعان كارىس تىلىندەگى «Corea» جانە «Korea» اتاۋلارىنا نەگىز بولعان دەسەدى. ەكىنشى اقپارات كوزدەرىندە الەمدىك ارەنادا قولدانىلىپ جۇرگەن اعىلشىن تىلىندەگى كورەيا ءسوزى ەجەلگى كورو پەريودىنىڭ ەكسونيمى دەلىنەدى.
كورەيا – بۇل كەزىندە ءبىرتۇتاس بولعان، قازىرگى تاڭدا سولتۇستىك جانە وڭتۇستىك كورەيا بولىپ بولىنەتىن شىعىس ازياداعى كورەي جارتىارالىندا ورنالاسقان گەوگرافيالىق ايماق نەمەسە وركەنيەت.
كارىس ۇلتىنىڭ اتا-تەگى
وڭتۇستىك كورەيا (كورەيا رەسپۋبليكاسى) مەملەكەتىنىڭ 48 ميلليون تۇرعىنى بولۋىنا قاراماستان حالقىنىڭ تەگى جاعىنان (فاميليا) سانى 300 عانا. تەگى بىردەي، ءبىر «پون»-عا (گەوگرافيالىق ايماققا) جاتاتىن كەز كەلگەن كارىس ۇلتىنىڭ وكىلى باعزىدان كەلە جاتقان كلاندىق توپتىڭ مۇشەسى بولىپ تابىلادى. تەگى ءبىر ەكى كارىستىڭ ءار ءتۇرلى «پون»-دى يەلەنۋى ولاردىڭ ءار ءتۇرلى كلانعا جاتقىزىلۋىنا سەبەپشى بولادى. مىسالى، كيمحەدەن شىققان كيم، كونچجۋدان شىققان كيم، كۆانساننان شىققان كيم، كيمنوننان شىققان كيم، اندوننان شىققان كيم كلاندارى سياقتى كيم تەگىن يەمدەنەتىن باس اياعى 285 كلان، لي تەگىن يەمدەنەتىن 241 كلان، پاك تەگىن يەمدەنەتىن 128 كلان بار ەكەن. ءبىر كلانداعى، اتاپ ايتقاندا تەگى، شىققان پونى ءبىر كارىستەر تۋىسقان بولىپ ەسەپتەلگەندىكتەن 1995 جىلعا دەيىن ولارعا ءوزارا نەكەلەسۋگە مەملەكەت تاراپىنان رەسمي تۇردە تيىم سالىنعان ەدى.
كارىس ءتىلى
وڭتۇستىك، سولتۇستىك كورەيانىڭ، مانچجۋريانىڭ جۇڭگو وبلىسىنداعى يانبيان اۆتونومياسىنىڭ دا رەسمي ءتىلى - كارىس ءتىلى. دۇنيەجۇزى بويىنشا كارىس تىلىندە سويلەيتىندەردىڭ سانى 100 ملن.-نان اسسا، ونىڭ 60 ميلليونى ءۇشىن كارىس ءتىلى انا ءتىلى. لەكسيكالىق تۇردە كارىس ءتىلى دامۋدىڭ ءۇش كەزەڭىن (ەجەلگى كارىس لەكسيكاسى، جۇڭگو لەكسيكاسى جانە وزگە تىلدەن ەنگەن كىرمە سوزدەر) باستان وتكىزدى. جۇڭگو تىلىندەگى سوزدەردىڭ كارىس تىلىنە ءسىڭىپ كەتۋىن كارىس مادەنيەتىنىڭ ۇزاق ۋاقىت بويى جۇڭگو مادەنيەتىنە قاراپ بوي تۇزەگەندىگىمەن تۇسىندىرۋگە بولادى.
حات جەكە ونەر سالاسى رەتىندە كورەيادا ءۇش مەملەكەت ءداۋىرى (كوگۋرە، پەكچە، سيللا) كەزىندە قالىپتاستى. اۋىزەكى تىلدە كارىسشە سويلەگەنمەن، جازۋ بارىسىندا ولار جۇڭگو يەروگليفتارىن قولداندى. كارىس جازباشا ونەرىنىڭ نەگىزىن 1443 ج. قالاپ كەتكەن ۆان سەچجون بولاتىن. ونىڭ ەڭبەگى «حۋنمينچجون» - «دۇرىس دىبىس جايلى حالىققا ۇندەۋ» دەپ اتالىندى. ۆان سەچجوننىڭ ارقاسىندا كارىس ءتىلى جازباشا تۇردە ەندى جۇڭگو يەروگليفتارىمەن ەمەس كارىس قارىپتەرىمەن جازىلا باستادى.
ءدىني ۇستانىمدارى
وڭتۇستىك كورەيانىڭ ۇستاناتىن نەگىزگى ءدىنى ءداستۇرلى بۋدديزم مەن حريستياندىق ءىلىم. اتالمىش ەكى ءدىني ىلىمگە دە چوسون ديناستياسىندا 500 جىل بويى رەسمي يدەولوگيا قۇرالى بولعان كونفۋسيالىق ءىلىم مەن قاراپايىم حالىقتىڭ نانىم-سەنىمىنە اينالعان شامانيزم قاتتى اسەر ەتتى.
بۋدديزم كورەيا جەرىنە 372 ج. شاماسىندا كەلگەن ءدىني ءىلىم. بەرتىن كەلە اتالمىش ءىلىم دامي ءتۇسىپ، اياعىندا كوگۋرە پاتشالىعىنىڭ رەسمي ءدىنى اتالىندى. الايدا كوگۋرە پاتشالىعىندا داوسيزم ءىلىمىنىڭ كەڭ ەتەك جايۋى بۋدديزم ىقپالىن تەجەي ءتۇستى. ال كورە ديناستياسىندا كەرىسىنشە مەملەكەت بيلەۋشىسىنىڭ قولداۋىنىڭ ارقاسىندا بۋدديزم امان قالىپ، دامۋىن ەش توقتاتقان جوق. اتاپ ايتقاندا، ءدىني راسىمدەر، مەيرامدار وتكىزىلىپ، ارنايى قۇرباندىقتار شالىندى. كورە ديناستياسىنىڭ سوڭعى كەزەڭىندە انتيبۋدديستىك قوزعالىس پايدا بولا باستادى. ءسويتىپ بۋدديزم ءىلىمىنىڭ قۇقىقتارى شەكتەلىپ، بۋددا موناحتارى قىسپاققا الىندى.
كونفۋسيالىق ءىلىم كورەيا جەرىنە العاش قىتايدان كەلگەن بولاتىن. چوسون اۋلەتى كەزىندە اتالمىش ءىلىم ودان سايىن وركەندەپ، دامي ءتۇستى. وعان كونفۋسيالىق ءىلىمدى ۇيرەتەتىن مەكتەپ-اكادەميالاردىڭ كوپتەپ سالىنۋى دالەل. سونىڭ ناتيجەسىندە بىلىم-ىلىمگە دەگەن قۇشتارلىق ارتا ءتۇسىپ، حالىقتىڭ ساۋاتتىلىعى جوعارىلادى. 16 عاسىر باس كەزىندە ەتيكەت كونفۋسيالىق ءىلىمنىڭ اجىراماس بولىگى رەتىندە قالىپتاستى. كونفۋسيالىق ءىلىمنىڭ باستى ەلەمەنتى ادامنىڭ ىشكى تەبىرەنىسى مەن بولەنگەن شىنايى سەزىمى. اتالمىش ءىلىمنىڭ ءالى كۇنگە دەيىن زاماناۋي كورەيادا ساقتالۋىن ءچونمو چەرە (حان اۋلەتىنىڭ قۇرمەتىنە جاسالاتىن) مەن سوكچجون دەچجە (كونفۋسيي مەن ونىڭ ءىزىن جالعاستىرۋشى شاكىرتتەردىڭ قۇرمەتىنە جاسالاتىن) راسىمدەرىنەن انىق كورەمىز.
بۇگىنگى كورەيادا 40 مىڭنان استام شامان رەسمي تۇردە تىركەلگەن. سوڭعى 10 جىلدا شاماندار سانىنىڭ وسپەگەندىگى ولاردىڭ رەسمي تىركەۋدەن قاشقالاقتاۋىنان دەپ تۇسىندىرۋگە بولادى. پروفەسسور حۆان ءرۋشيدىڭ (كۆاندونگ ۋنيۆەرسيتەتى) ايتۋى بويىنشا كارىس شاماندارىنىڭ ناقتى سانى 100 مىڭنان استام. الايدا كارىس ءشامانيزمى بۋدديزم، كونفۋسيالىق پەن حريستياندىق ىلىمدەرمەن (پروستەستانتيزم مەن كاتوليسيزم) سالىستىرعاندا ءدىني ءىلىم دارەجەسىنە يە ەمەس. ءدىني ءىلىم نەگىزىنەن ءۇش فاكتوردان (سۆياششەننيك-پىرادار، ءراسىم-ريتۋال مەن قاۋىمداستىق) قۇرالاتىن بولسا، ءشامانيزمدى ءدىني ءىلىم دارەجەسىنە سەنىمدى تۇردە جاتقىزۋعا بولادى. سەبەبى شامان (دۇرىسى شامانكا)- ءپىرادار، كۋت-ريتۋال بولسا، شامانيزم ىلىمىنە سەنەتىندەردىڭ بارلىعى قاۋىمداستىق بولىپ تابىلادى.
وڭتۇستىك كورەيا ۇكىمەتىنىڭ 2003 جىلى ۇسىنعان ستاتيستيكا مالىمەتىنە سايكەس مەملەكەت تۇرعىندارىنىڭ 46 %-ى بەلگىلى ءبىر ءدىندى ۇستانبايدى. 29،3 %-ى حريستياندار (18،3 % —پروتەستانتتار ، 10،9 % —كاتوليكتەر) بولسا، 22،8 %-ى بۋدديستەر مەن 2،5 %-ى وزگە ءدىندى ۇستانۋشىلار. ايتا كەتەتىن جاي، وڭتۇستىك كورەيادا 40 مىڭنان استام مۇسىلمان قاۋىمى ءومىر سۇرەدى.
كورەيا حالىق دەموكراتيالىق رەسپۋبليكاسى (كحدر) ازاماتتارىنىڭ كوبى اتەيستەر. قحدر-دا شىركەۋ مەملەكەتتەن جەكە دارا ءومىر سۇرەدى. بۇگىنگى كۇنى كحدر-دا ەكى پروتەستانتتىق، ءبىر كاتوليكتىك جانە ءبىر پراۆوسلاۆيالىق حرام حالىققا قىزمەت ەتەدى. حريستياندىقتاردىڭ مۇڭ-مۇقتاجىنا كارىستىك حريستياندىق اسسوسياسياسى كوڭىل اۋدارىپ وتىرسا، پراۆوسلاۆيالىق ىلىمدەگىلەردىڭ قاجەتتىلىكتەرىن كحدر-نىڭ پراۆوسلاۆيالىق كوميتەتى وتەۋگە ىنتالى.
مەيرامدارى
كارىستەر ەڭبەكقور حالىق، الايدا ەكى كۇنتىزبە قولداناتىندىقتان ەلدە تويلاناتىن مەيرامدار جەتكىلىكتى. دەگەنمەن ولاردىڭ ىشىندە ەرەكشە اتاپ وتۋگە لايىقتىسى سول (نەمەسە جاڭا جىل) مەيرامى. سول دەپ ءبىرىنشى ايدىڭ العاشقى كۇنىن ايتامىز. دەمەك كارىستەر جاڭا جىلدى ءبىر رەت ەمەس، ەكى رەت (رەسمي جاڭا جىل - قاڭتاردىڭ 1ء-ى مەن 2ء-سى جانە اي كۇنتىزبەسىنە سايكەس قاڭتار ايىنىڭ اياعىندا نەمەسە اقپاننىڭ باس كەزىندە كەلەتىن ءداستۇرلى جاڭا جىل) قارسى الادى. جاڭا جىلدى كارىستەر وتباسى مۇشەلەرى مەن جاقىندارىنىڭ قاسىندا، بىر-بىرىنە يگى تىلەكپەن سىيلىقتار سىيلاي وتىرىپ كۇتەدى.
ءداستۇر بويىنشا بالالار حانبوك (ءتۇرلى-تۇستى جىبەك ماتالى كيىم) ءداستۇرلى كيىمىن كيىپ، ۇلكەندەر، اتا-اناسىنىڭ الدىندا (سەبە) بارلىق وتباسى مۇشەلەرىنە باقىت (پوك) تىلەي وتىرىپ، تاعزىم جاسايدى. ۇلكەندەر بالالارعا از-ماز اقشا بەرىپ، ءوز اقىل-كەڭەستەرىن ايتادى.
وڭتۇستىك كورەياداعى تاعى ءبىر باستى مەيرام حاناۆي بولىپ سانالادى. حاناۆي دەگەنىمىز تىلسىم كۇش يەلەرىنە جيناعان مول استىق ءۇشىن كورسەتىلەتىن قۇرمەت. حاناۆي مەيرامىندا ارنايى ءراسىم جاساۋ ارقىلى اتا-بابا ارۋاقتارىنا دەگەن قۇرمەت كورسەتىلىپ، استىقتا جينالعان ازىق-تۇلىك ونىمدەرى داستارحانعا قويىلادى.
سونىمەن قاتار كارىستەر اتاپ وتەتىن تۋعان كۇندەردىڭ اراسىنان «تول» (نارەستەنىڭ ءبىر جاسقا تولۋىنا بايلانىستى) مەن «حۆەگاپ»-تى (60 جاسقا تولعاندا تويلاناتىن مەرەيتوي) اتاپ وتكەن ءجون.
«حۆەگاپ»- بۇل تەك تۋعان كۇن تويى عانا ەمەس، كونفۋسيالىق ىلىمگە سايكەس بالانىڭ اتا-اناسىنا دەگەن قۇرمەتىن (ءحو) پاش ەتەتىن ءسالت-داستۇر. ويتكەنى اتالمىش مەرەيتويدىڭ بارلىق شىعىنىن مەرەيتوي يەسىنىڭ بالالارى ءوز موينىنا الا وتىرىپ، جاساپ بەرەدى.
ۇلتتىق تاعامدارى
كارىس ءاسۇيى كارىستەردىڭ ءداستۇرلى ازىق-تۇلىگى مەن تاماق جاساۋ ادىسىنە نەگىزدەلگەن. كارىس ءاسۇيى الەمگە كيمچي تاعامىمەن بەلگىلى. كيمچي دەگەنىمىز ۇنتاقتاعى نە تۇتاس چيلي بۇرىشى پايدالانىلاتىن، كوكەنىستەرمەن كومكەرىلەتىن ەرەكشە تاعام ءتۇرى. كارىستەر داستارحاندا پۋلگوگي، سامگوپسال، كالبيدى كورسە، تابەتتەرىنىڭ بىردەن اشىلاتىندىعى شىندىق. كارىس ءداستۇرلى مەيرامحانالارىندا داستارحاننىڭ ورتاسىنا ەت، ال اينالىسىنا گارنيردىڭ ءتۇر-تۇرى قويىلادى. گارنير رەتىندە كارىستەر بانچحان، پيبيمباپ، نەنمون تاعامدارىن ءسۇيسىنىپ جەيدى.
يت ەتىن جەۋ كارىس ءاسۇيى مەن مەديسيناسىنىڭ اجىراماس بولىگى ىسپەتتى. يت ەتىنەن جاسالاتىن تاعامداردىڭ ءبىرى «پوسينتان». «كەدجۋ»، كەي جەرلەردە «كەسودجۋ» دەپ اتالاتىن ەمدىك ەكستراكت تا ۇلكەن سۇرانىسقا يە.
كورەيادا سىرانىڭ، شاراپ پەن ليكوردىڭ جۇزدەگەن ءتۇرى بار. سولاردىڭ ىشىندە تانىمال اششى سۋلارى «سودجۋ» دەپ اتالادى.
قازاقستانداعى كارىستەر
كارىستەر 1937 جىلى قيىر شىعىس ولكەسىنەن قازاقستانعا ماجبۇرلەپ كوشىرىلگەن. سول كەزدە قازاقستانعا 20141 وتباسى نەمەسە 98454 كارىس كەلگەن ەكەن. ونىڭ 1721ء-ى الماتى، 8693ء-ى وڭتۇستىك قازاقستان، 1874ء-ى اقتوبە، 877ء-ى قوستاناي، 1839-ى باتىس قازاقستان، 2702ء-ى سولتۇستىك قازاقستان، 2425ء-ى قاراعاندى وبلىستارىنا ورنالاستىرىلعان.
1926 ج. قازاقستاندا 42 كارىس ۇلتىنىڭ وكىلى بولعان بولسا، 1939 جىلعى حالىق ساناعى بويىنشا 96453، ال 1999 ج. 99657-گە جەتكەن.
تاعدىر تالكەگىمەن قازاقستانعا ماجبۇرلەپ جەر اۋدارىلعان كارىس ۇلتى قازىرگى كەزدە تاۋەلسىز قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا بارشا ۇلت پەن ۇلىس وكىلدەرىمەن بىرگە ءتاتۋ-تاتتى عۇمىر كەشۋدە. وزدەرىن «كورە سارام» دەپ اتايتىن قازاقستاندىق كارىستەر رەسپۋبليكادا تۇراتىن دياسپورا وكىلدەرىنىڭ سانى بويىنشا ۋكراندىقتار، تاتارلار، نەمىستەر مەن وزبەكتەردى باسا وزىپ، ءۇشىنشى ورىنعا تۇراقتاعان.
كارىس ۇلتىنىڭ ەرەكشە قانعا سىڭگەن قاسيەتى - ورتاعا بەيىمدەلگىشتىگى مەن جاقسىدان ۇيرەنىپ، جاماننان جيرەنۋى. ورتاازياتتىق پەن ورىس مادەنيەت ىقپالىمەن كارىستەر ساۋدا-ساتتىققا بەل شەشە كىرىسىپ، وندا دا تولاعاي جەتىستىككە جەتە ءبىلدى. كارىستەردىڭ كوسموپوليتتىلىگىنە ومىردەن كوزىمىزبەن كورىپ جۇرگەن كارىس-ورىس، كارىس-قازاق، ءتىپتى كارىس-كۋرد وتباسىلارى بۇلجىتپاس دالەل.
كورەياعا قاتىستى قىزىق مالىمەتتەر توپتاماسى:
-كورو ديناستياسىن چحو يۋن-يۋ بيلەگەن كەزدە، اتاپ ايتقاندا 1234 جىلى الەمدەگى العاشقى باسپا ستانوگى ويلاپ تابىلدى.
-2000 جىل بۇرىن كورەيا جەرىنە بۋدديزممەن بىرگە قىتايدان شاي كەلدى. ەسكى نانىم-سەنىم بويىنشا شايدىڭ اڭقىعان ءيىسى جەتى قابات اسپانداعى قۇدايلارعا دا جەتەدى ەكەن.
-جەتىسىنە 20 مىڭ ادام كەلىپ، دۇعا قىلاتىن سەۋلداعى ءوىيدودا تولىق ەۆانگەليا اتتى حريستياندىق شىركەۋ ورنالاسقان.
-كارىس مۋزىكاسىنىڭ ەرەكشەلىگى ونىڭ ورىندالۋ مانەرىندە. سەبەبى ورىندالۋ بارىسىندا كومپوزيسيالار اراسىندا قۇبىلتۋ ءادىسى (يمپروۆيسازيا) قولدانىلسا دا، ەش ءۇزىلىس جاسالىنبايدى. 8 ساعاتقا سوزىلاتىن پانسوري كورىنىسىن باسىنان اياعىنا دەيىن ءبىر عانا ورىنداۋشى ورىندايدى.
-كارىس ءتىلى كوپكە دەيىن لينگۆيستيكالىق توپقا كىرگەن جوق. سوڭعى كەزدەرى عانا عالىمدار كارىستىڭ سويلەۋ ءتىلى التاي تىلدىك توبىنا جاقىن دەگەن بولجام جاساپ ءجۇر.
- بي ونەرى قاراپايىم بۇقارا حالىققا ارنالعان جانە ارنايى ورىندالاتىن بولىپ ەكىگە بولىنەدى. ارنايى ورىندالاتىن بيلەر قاتارىنا توي-تومالاقتا بيلەنەتىن چوندجەمۋ، كونفۋسيالىق ءراسىمدى ورىنداۋ بارىسىنداعى ريتۋالدى بي يرمۋدى جاتقىزامىز.
-زاماناۋي كارىستىك ورتا ءبىلىم بەرۋ جۇيەسى 6 جىل وقىتىلاتىن باستاۋىش، 3 جىل وقىتىلاتىن جانە 3 جىل وقىتىلاتىن جوعارى مەكتەپتەن تۇرادى. مەملەكەتتىك ورتا مەكتەپتەگى جوعارى سىنىپ وقۋشىلارى ارنايى كيىم كيۋ ۇلگىسىن (ۋنيفورما) كيۋگە مىندەتتى.
جازيرا بايدالى
