11 قاراشادا، الماتى قالاسىندا قازاقستان ستراتەگيالىق زەرتتەۋلەر ينستيتۋتى ديرەكتورى، مەملەكەت جءانە قوعام قايراتكەرى، ساياساتتانۋشى عالىم ەرلان قارين ءبىر توپ بەلسەندى جاستارمەن كەزدەسۋ ءوتكىزدى. ءۇش ساعاتقا سوزىلعان كەزدەسۋدە ءانۋار شوتباي باستاعان جيىرماعا جۋىق جاس ءوزدەرىنىڭ كءوكەيىندەگى سۇراقتارىن قويىپ، ەرلان تىنىمبايۇلىمەن ەمىن-ەركىن سۇحبات ءوءربىتتى.
تالقى جيىن تاقىرىبى تولىقتاي ۇلتتىق مءاسەلەگە ارنالىپ، جاستار قوردالانعان ۇلت مءاسەلەلەرىن ورتاعا قويدى. سۇحباتتا ۇلتتىق ەكونوميكا، ساياسات، اۋىلداردىڭ كەلەشەگى، قازاق مءادەنيەتى مەن تاريحى، ءتىپتى تەرروريزم مەن ءسالافيزمنىڭ سەبەپ-سالدارى، كءۇرەسۋ جولدارى دا تالقىلاندى. جاستاردىڭ تءاۋەلسىزدىكتىڭ 25 جىلدىعىنداعى جەتىستىكتەرى مەن مىندەت، ماقساتتارى تۋرالى سۇراعىنا ەرلان قارين تءومەندەگىدەي جاۋاپ بەردى:
25 جىلدىقتان كەيىن، قوعامنىڭ ەكىنشى ترانسفورماسيا كەزەڭى ءسوزسىز باستالادى. سەبەبى جاڭا ۇرپاق كەلدى. ولار مۇلدەم جاڭا ۇعىمدا. مىسالى مەنىڭ بالالارىم «كەڭەس وداعى»، «سوۆەت» دەگەندەردى مۇلدە تۇسىنبەيدى. جالپى، سوۆەتتىك تاريح ۋكرايناداعى جاعدايدان كەيىن سيمۆوليكالىق تۇردە ءبىتتى. سەبەبى ۋكراين داعدارىسى ءبىزدىڭ ەلدەردى بىرىكتىرىپ كەلگەن ورتاق كەڭەستىك قۇندىلىقتاردىڭ تولىق قۇلدىراۋىنا اكەلىپ سوقتىردى. بۇل گەوساياسي تۇرعىدا. بۇعان دەيىن ءبىز، قىرعىزستان، وزبەكستان بولسىن، ءتىپتى رەسەيدىڭ ءوزى دە سوۆەتتىك كەزەڭدەگى دامۋدىڭ ينەرسياسىمەن كەلدىك. سول كەزدەگى تاريحتىڭ، قوزعالىستىڭ، ديناميكانىڭ، رەسۋستاردىڭ ىقپالىمەن كەلدىك. ال ەڭ باستىسى، ءبىزدىڭ ەلدەردە جاڭا تولقىن كەلە باستادى. ەندى مىنە، تاۋەلسىزدىكتىڭ قۇرداستارى 5-10 جىلدا قوعامدىق، مەملەكەتتىك ساياساتقا، بيزنەسكە بەلسەنە ارالاسا باستايدى. وزدەرىمەن بىرگە مۇلدەم جاڭا ۇعىمدار، جاڭا قۇندىلىقتار، جاڭا پرينسپيتەر ەندىرە باستايدى. ءسويتىپ جاڭا تۇبەگەيلى جانە تەرەڭ ترانسفورماسيا جۇزەگە اسادى. پوستسوۆەتتىك تاريح وسىمەن تولىقتاي ءبىتتى.
«بىزگە تاۋەلسىزدىك وپ-وڭاي كەلە قالدى» دەگەن قالىپتاسقان پىكىر بار. مەن كەلىسپەيمىن. ال، كەيبىر ۇلتشىلدار اراسىندا «ءبىز تاۋەلسىزدىكتى ەڭ سوڭعى بولىپ، امال جوقتان الدىق، ءبارى قيراپ قالعاننان كەيىن تەك قانا جاريالاي سالدىق» دەگەن دە قاتە پىكىر بار. بۇنىمەن مۇلدە كەلىسپەيمىن. ءبىز تاۋەلسىزدىكتى 1991 جىلى جاي، كەزدەيسوق العان جوقپىز. ول ۇلكەن كۇرەستىڭ ناتيجەسى. ءبىر عانا مىسال ايتايىن. تاۋەلسىزدىكتى 16 جەلتوقسان كۇنى تويلايمىز عوي. مەن ەڭ بەرى دەگەندە سەمەي سىناق پوليگونى جابىلعان 29 تامىز كۇنىن دە ەگەمەندىلىكتىڭ باسى رەتىندە دە اتاۋىمىز كەرەك دەپ ويلايمىن. وسى كۇنى قازاقستان تۇڭعىش رەت ءوزىنىڭ ەگەمەن ەل رەتىندە شەشىمىن شىعاردى. وعان دەيىن دە قازاقستان پوليگوندى جاپقىسى كەلگەن، ءبىراق كەڭەستىك ۆپك-عا (اسكەري-ونەركاسىپ كەشەنى) قارسى شىعۋ وڭاي بولعان جوق. نۇرسۇلتان نازاربايەۆ جوعارعى كەڭەستىڭ جابىق سەسسياسىن وتكىزىپ، «بۇكىل جاۋاپكەرشىلىكتى موينىما الامىن» دەپ، پوليگوندى جابۋعا تاباندى شەشىم شىعاردى. ول كەزدە قىرعىزستان دا، وزبەكستان دا، ازەربايجان دا تاۋەلسىزدىك جاريالاعان جوق بولاتىن. نەمەسە كوشى قون تۋرالى زاڭدى دا بىزدەر سول جىلدىڭ قاراشا ايىندا قابىلدادىق. ناعىز تاۋەلسىزدىك – فورمالدى قۇجات قابىلداۋدا ەمەس، ەركىن ەگەمەن شەشىم شىعارا بىلۋمەن ولشەنەدى. سوندىقتان بۇل جاڭساق قاتە پىكىردى ءارى قاراي بىزگە تاراتا بەرۋدىڭ قاجەتى جوق. مۇراعاتتاردى قاراپ وتىرساڭىز، قازاقستاندا تاۋەلسىزدىك جاريالاۋعا دايىندىق سول 1991 جىلدىڭ كەم دەگەندە ناۋرىز ايىنان باستالعان. رەسپۋبليكا باسشىلىعى جوسپارلى تۇردە قۇقىقتىق، قارجىلىق، قۇجاتتىق باسقا دا ماسەلەلەرگە دايىندالىپ بارىپ، جەلتوقساندا تاۋەلسىزدىك جاريالادى. بۇل ۇزاق پروسەسستىڭ كۋلميناسياسى.
25 جىلدىقتا ۇلكەن-ۇلكەن جەتىستىكتەر بار. ەڭ ۇلكەن جەتىستىك ەلىمىزدىڭ شەكاراسىنىڭ بەكىتىلۋى! شەكارانى بولشيەۆيكتەر بيلىگى كەزىندە ايقىنداپ الۋ الاش قايراتكەرلەرىنىڭ ۇلى ەرلىگى. ال، الەم الپاۋىتتارى الدىندا، حالىقارالىق دەڭگەيدە رەسمي بەكىتىپ الۋ ەلباسىنىڭ ەرلىگى. مەنىڭ قازاق دالاسىنا قاتىستى كارتالاردى جينايتىن ءحوببيىم بار ەكەنىن بىلەسىزدەر. XIV-XV عاسىرلاردىڭ كارتالارى دا بار. ولاردى تابۋ وڭاي بولمادى. ءبىراق، سولاردىڭ ىشىندە مەن ءۇشىن ەڭ قىمباتى 1938 قازاق سسر كارتاسى. ادەتتە، كوللەكسيونەرلەرگە ەڭ كونە زات ۇنايدى، ءبىراق ماعان بۇل كارتا ەرەكشە سەزىم تۋدىرادى. قارايمىن دا ويلانام، سونداي الاساپىران كەزەڭدە وسىنداي جەرگە يە بوپ قالاي قولدارىنان كەلدى ەكەن دەپ. اسىرەسە، رەسەيمەن اراداعى شەكاراعا قاراپ وتىرسام يرەك-يرەك ءبىر سۇعىنىپ، ءبىر شىعىپ جاتقان شەكارا. ال، ورتالىق ازياداعى باسقا مەملەكەتتەردىڭ شەكاراسىنا قاراپ كورىڭىز، ءتۇزۋ سىزىق، نەمەسە سولتۇستىك افريكاداعى مەملەكەتتەر شەكاراسىن قاراڭىز. ياعني، ءبىزدىڭ قايراتكەرلەر، ءاربىر سوقپاق، ءاربىر توبە، بۇلاق ءۇشىن داۋلاسىپ، ۇلكەن ەڭبەك ىستەدى، جاي سىزا سالعان جوق. قۇرلىقتاعى ەڭ ۇلكەن شەكارا، 7500 كم شەكارانى بەلگىلەپ شىعۋ – ۇلكەن كۇرەس بولعانىن كورسەتەدى. ال، سودان 70 جىلدان كەيىن قازاقستاننىڭ رەسەيمەن اراداعى شەكارانى كوپكە سوزدىرتپاي، ەشبىر داۋسىز، تياناقتى بىردەن بەكىتىپ ۇلگەرگەنىمىز ەلباسىنىڭ ۇلكەن ەرلىگى.
بجەزينسكييمەن كەزدەسكەنىمدە ماعان «ءسىز «ۋنيكالنىي» ەلدەن كەلىپ وتىرسىز، سىزدەر مەنى تاڭقالدىردىڭىزدار. نەسىمەن تاڭقالدىردىق دەگەندە، ول ءسىزدىڭ پرەزيدەنتىڭىز بىرنەشە ۇلى شەشىمدەر قابىلدادى: ءبىرىنشى ەل ورتالىعىن كوشىرىپ، جاڭا استانانى سالدىڭىزدار. بۇل تەك سىزدەردىڭ تاريحتارىڭىز ءۇشىن عانا ەمەس، الەم تاريحىنا كىرەتىن ماڭىزدى گەوساياسي شەشىم بولدى دەدى. ەكىنشى، جۇڭگو جانە رەسەي سياقتى مەملەكەتتەرمەن شەكارا ماسەلەسىن شەشىپ الۋلارىڭىز ۇلكەن ەرلىك» دەدى.
ونى نەگە ايتىپ وتىرمىن. مىسالى، بىلەتىن بولساڭىزدار قىرعىزستان مەن وزبەكستان اراسىندا ءالى كۇنگە دەيىن شەشىلمەگەن 500 كم شەكارا بار. ەكى ەل اراسىنداعى ۇكىمەتارالىق كوميسسيا 7 جىل بويى جۇمىس ىستەپ، سونشالىق داۋلى شەكارادان تەك 12 كم شەكارانى عانا انىقتاي العان. سودان كەيىن 5 جىل بويى بىرىككەن وتىرىس وتكىزبەگەن. جاڭا باسشى ميرزيايەۆ بيلىك باسىنا كەلە سالا وزبەك ۇكىمەتى قىرعىزبەن 40-قا جۋىق داۋلى ۋچاستكىلەردى ءبىر ايدىڭ ىشىندە اق شەشىپ ۇلگەردى. بۇل – شەكارا ماسەلەسىندە ليدەردىڭ ساياسي ەرىك-جىگەردىڭ ماڭىزى قانشالىق ەكەنىن بىلدىرەدى. سوندىقتان، تەك وسى شەكارا ماسەلەسىن تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى ونجىلدىعىندا كوپكە سوزباي، ءبىراق تياناقتى شەشىپ تاستاعانى ءۇشىن عانا ەلباسىنى حالىق قاحارمانى دەپ اتاۋعا بولادى.
***
ءاڭگىمە اراسىندا جاستار ەرلان تىنىمبايۇىلىنان رەسەيدەن كەلەر قءاۋىپ، قازاق ۇلتشىلدىعى تۋراسىندا دا سۇرادى.
مەن جاقىن ۋاقىتتا رەسەيدەن دە، قىتايدان دا كەلەر ۇلكەن ءقاۋىپ كورمەيمىن. رەسەيدىڭ ۇلكەن تاريحي كومپلەكسى بار، ونى وزدەرى دە بىلەدى. ءبىزدىڭ سولتۇستىك كورشىمىز ءوزىنىڭ بۇكىل تاريحىندا ءارقاشان دا باتىستىڭ قۇرامداس بولىگى رەتىندە دالەلدەۋگە تىرىسىپ كەلەدى. سىرتقى ساياساتىنىڭ نەگىزگى ماقساتى دا سول. ءوزىن باتىستا مويىنداتۋ. الايدا، سول باعىتتا جەڭىلىس تاۋىپ، ۇتىلىپ جاتسا، ەسەسىن ءاردايىم شىعىستا قايتارعىسى كەلەدى. ءقاۋىپتىسى وسى. جۇڭگو تاراپىنان ءقاۋىپتى دە بىزدە تىم اسەرلەتۋ ادەتى بار. الايدا شىن مانىسىندە قىتايدىڭ بۇل ايماقتا ۇستەمدىك ەتۋگە جوسپارى دا، مۇمكىنشىلىگى دە جوق. ەكى وسى الىپ كورشىمىزبەن بىزدەر اشىق، تەڭ ارىپتەستىك ورناتۋعا ۇمتىلۋىمىز كەرەك.
قازاق ۇلتشىلدىعى وسى ۋاقىتقا دەيىن قانداي پاراديگمامەن كەلدى؟ سىرتقى ىقپالمەن كۇرەسىپ كەلدى. وزگە ەلدىڭ ءتىلىنىڭ، مادەنيەتىنىڭ، اقپاراتتىق سالاداعى ىقپالىمەن كۇرەسىپ كەلدى. الايدا، سوڭعى جىلدارى جاعداي كۇرت وزگەردى. مىسالى، 2013 جىلى ءبىرىنشى رەت قازاقستان تەلەارناسىنىڭ جاڭا جىلدىق كورسەتىلىمى رەسەيلىك ارنالاردان اسىپ كەتتى. نەمەسە، الەۋمەتتىك جەلىلەردە سالىستىرىپ قاراڭىزشى، ورىس ءتىلدى انشىلەر مەن قازاق تىلىندە ءان ورىندايتىن انشىلەردىڭ اككاۋنتىنا جازىلعانداردىڭ سانىنا. بۇل اقپاراتتىق، دەموگرافيالىق سالادا، جالپى ىشكى نارىقتا تۇبەگەيلى جاڭا ترەندتەردىڭ پايدا بولعانىن كورسەتەدى. قازاق تىلىنە ايتارلىقتاي ەندى ءقاۋىپ جوق ەكەنىنىڭ كورسەتكىشى. ولاي بولسا، پاراديگما اۋىسۋى كەرەك. قازاق ۇلتشىلدىعى جاڭا كەزەڭدە، الداعى پەرسپەكتيۆاسىندا باسقا ماقساتتارعا جۇمىس ىستەۋى كەرەك. «قازاقتىڭ ساپاسى» دەپ ارىپتەسىم بەرىك ءابدىعالي ۇلى كوتەرىپ جۇرگەن ماسەلەنى تالقىلاۋعا قايتا ورالۋ قاجەت. قازاق سانى ارتىپ جاتىر، ساپامىز باسەكەگە قابىلەتتى مە؟ وسى جاعىن ويلانۋ كەرەك. الەم وزگەرىپ كەلە جاتىر. كورشى ەلدىڭ ازاماتتارى شەتەلگە شىعىپ جۇمىس ىستەپ ەلىنە تابىس اكەلىپ جاتادى. ال، قازاق ءموبيلدى ەمەس، ءوز ەلىمىزدىڭ ىشىندە ورىن اۋىستىرعىمىز كەلمەيدى. بۇل ءبىر عانا مىسال. بىزدەردە بىرنەشە وبەكتيۆتى فاكتور بار، ءبىز ولاردان شىعىپ كەتە المايمىز. ەڭ ۇلكەن پروبلەما ءبىز ءۇشىن ول دەموگرافيا. قازاق ۇلتشىلدىعىنىڭ الدىندا قانداي دا ءبىر ميسسيا بولماسىن، اعارتۋشىلىق باعىتىنداعى جۇمىس ۇزىلمەۋى ءتيىس. قازاق ساياساتىندا اعارتۋشىلىق جۇمىس ۇنەمى قاتار ءجۇرىپ كەلدى. ال ءقازىر ودان بەتەر وسى باعىتقا كۇش سالۋ قاجەت. الەمدەگى پروسەسستەردى ءوز دۇنيەتانىمىمىز ارقىلى، ءوز مۇددەلەرەمىز تۇرعىسىنان قايتا قايتا تالقىعا سالىپ وتىرۋ قاجەت.
***
ەرلان قارين ءوز اڭگىمەسىندە ءدىن ماسەلەسىنە دە توقتالىپ «بۇل ديسكۋسسيا ۇزاققا سوزىلىپ كەتتى. ءبىز سالافيزمگە تيىم سالا الماساق تا، ناقتى ادەبيەتتەر مەن ناقتى ۋاعىزشىلارىنا تيىم سالۋىمىز كەرەك»، - دەپ اتاپ ءوتتى. جيىنعا جينالعان جاستار ۇلكەن اسەرمەن، الداعى ۋاقىتتا ءجيى جينالىپ تۇرۋعا ۋاعدالاسىپ تاراستى.
نۇرعالي نۇرتاي
