echo.msk.ru سايتىندا «ورىستار امەريكادا قانشا ءۇندىستى ءولتىردى؟» دەگەن ماقالا جاريالادى. www.qamshy.kz سايتى ماقالانى اۋدارىپ نازارلارىڭىزعا ۇسىنۋدى ءجون كوردى.
رەسەيلىك ساياسي تەليەۆيزيالىق توك-شوۋلاردا ماعان «امەريكاندىقتار ۇندىستەردى ءولتىردى!» دەگەندى ءجيى ايتادى. تاقىرىپ - ۋكراينا، سيريا نەمەسە رەسەيدەگى جەمقورلىق جايىندا بولسا دا، اينالىپ كەلىپ اتالمىش ماسەلەنى قوزعايدى.
ءبىراق ۇندىستەردىڭ تاريحى، توك-شوۋداعى قارسىلاستارىمنىڭ ويلاعانىنان الدە قايدا قيىن. ولار وتارلاۋشىلار مەن ۇندىستەردىڭ تاريحتاعى ءوزارا قارىم-قاتىناسىن، كەڭەستىك ەسكى، ايگىلى كوركەم فيلمدەرىنە قاراپ باعالايتىن سەكىلدى. ماسەلەن، «تەكۋمزە»، «زولوتو اپاچەي»، «سىنوۆيا بولشوي مەدۆەديسى» جانە «چينگاچگۋك – بولشوي زمەي» فيلمدەرى. بارلىق رەسەيلىكتەر اتالمىش كينولاردى جاقسى بىلەدى جانە باستى رولدەگى دين ريد پەن گويكو ءميتيچتى سۇيسىنە ەسكە الادى.
بىرىنشىدەن، اقش-تىڭ قۇرىلۋىنا 170 جىل قالعاندا اعىلشىن، گوللاند، يسپان جانە فرانسۋز قونىستانۋشىلارى سولتۇستىك امەريكاعا كەلىپ، جاڭا جەرلەردى جاۋلاي باستادى. ول كەزدە «امەريكاندىقتار» مۇلدە بولمادى.
كوبىنە اعىلشىندار مەن گوللاندىقتار امەريكانىڭ شىعىس بولىگىنە قونىستاندى. فرانسۋزدار – ورتالىققا. ال يسپاندىقتار – باتىس ايماققا. امەريكانىڭ كوپ بولىگىندە ۇندىستەر ءومىر ءسۇردى. بارلىق ايماقتا جەر ءۇشىن قىرقىستار بولدى. ورىستار دا الياسكاداعى جاڭا امەريكادا قونىستانىپ جاتتى. 220 جىل بويى رەسەي يمپەرياسى الياسكادا وتارلاۋ ساياساتىن جۇرگىزىپ كەلدى. تۇڭعىش ورىس ەكسپەديياسى الياسكانى اشقاندا رەسەي ونى اقش-قا ساتىپ جىبەردى. رەسەي يمپەرياسىنىڭ شالعايدا جاتقان فورپوستى «نوۆو-ارحانگەلسك» بولدى جانە رۋبل بۇل ايماقتىڭ اقشا بىرلىگى رەتىندە قولدانىلدى.
19-شى عاسىردىڭ ورتاسىندا «ورىس الياسكاسىنىڭ» اۋماعىندا 8000 ورىس، 60،000 تۇزەمدىكتەر ءومىر ءسۇردى. ولار – ۇندىستەر، ەسكيموستار جانە الەۋتتەر بولىپ ءۇش ەتنيكالىق توپتان تۇردى.
220 جىل بويى تۇزەمدىكتەر مەن ورىستاردىڭ اراسىندا جەر ءۇشىن تالاس بولدى. 1802-1805 جىلدار ارالىعى سوعىستىڭ ەڭ شيەلەنىسكەن ۋاقىتى رەتىندە تاريحتا قالدى. وسى ۇرىستار كەزىندە ۇندىستەر، ەسكيموستار جانە باسقا دا جەرگىلىكتى تۇرعىندار ورىس وتارلاۋشىلارىن ءوز جەرىنەن قۋۋعا تىرىستى.
الياسكاداعى ورىستار قانشا ۇندىستەر مەن تۇزەمدىكتەردى ءولتىردى؟ دەگەن سۇراق تۋىندايدى.
ناقتى سان جوق. ءبىراق، تەك ءبىر ءورىس-ۇندىس سوعىسىندا 200 تۇزەمدىك جانە 50 ورىس كوز جۇمىپ، 2 ورىس بەكىنىسى جويىلدى. وسى ساندارعا قاراپ، الياسكانى وتارلاۋ كەزىندە 220 جىل بويى مىڭداعان تۇزەمدىكتەر ورىس قونىستانۋشىلارىمەن بولعان قاقتىعىستاردا كوز جۇمدى دەپ بولجاۋعا بولادى.
مىڭداعان ادامنىڭ ءولىمى، باسقا ەۋروپالىق ەلدەردىڭ ۇندىستەردى جاپپاي قىرۋىمەن سالىستىرعاندا وتە از ەكەنى بەلگىلى. ارينە، ورىستار مەن ۇندىستەردىڭ قاقتىعىس اۋقىمى سولتۇستىك امەريكانىڭ باستى ايماقتارىنداعى سوعىستاردان الدە قايدا از. سوندىقتان «گەنوسيد» ءسوزىن الياسكاداعى قونىستانۋشىلارعا قاتىستىرىپ ايتا المايمىز.
ءبىراق بۇل ماسەلەنىڭ نەگىزىن وزگەرتە المايدى. دايەك دايەك رەتىندە قالادى. رەسەي باسقا ەۋروپالىق دەرجاۆالار سەكىلدى امەريكانى جاۋلاۋ كەزىندە جەرگىلىكتى تۇرعىندارمەن اسكەري قاقتىعىستار وتكىزدى.
رەسەيلىكتەردىڭ كوليفورنيانى وتارلاۋ پروسەسسى بەيبىت تۇرعىنداردىڭ ءولىمىنسىز وتپەدى. يۆان الەكساندروۆيچ كۋسكوۆتىڭ ەكسپەديسياسى (1808-1809 جج) جەرگىلىكتى ۇندىستەردىڭ اتىسىمەن اياقتالدى. ەكى جاقتان دا قازا تاپقاندار بولدى. بۋلىگيننىڭ باسشىلىعىنداعى كەمە تولىق جويىلدى.
دەگەنمەن 3 جىلدان كەيىن ورىس جيھانكەزدەرى كاليفورنيادا ءبىرىنشى قامالىن قۇردى. «فورت-روسس» 1812 جىلى امەريكانىڭ شىعىس جاعالاۋىندا بوي كوتەردى. ول 1841 جىلعا دەيىن تۇردى.
19 عاسىردىڭ باسىندا ورىس وتارلاۋشىلارى گاۆايدا ەليزاۆەتيندىك قامالدى قۇردى. ال بۇل جەرلەردى يەمدەنۋ ءۇشىن قانشاما گاۆايلىق تۇزەمدىك كوز جۇمدى؟ تاريحتا بۇل جونىندە ەشتەڭە ايتىلمايدى.
ەۋروپا دا، رەسەي يمپەرياسى دا جەردى ءتۇرلى ادىسپەن جاۋلاپ العان. وكىنىشكە وراي، بۇۇ «جاڭا الەمدىك تارتىبىنە» قاراماستان، بۇل تاريحي پروسەسستەر ەكىنشى دۇنيە جۇزىلىك سوعىسىنان كەيىن دە اياقتالمادى. 1950 جىلدان بەرى الەمدىك ءتارتىپ بۇزۋشىلىقتار سانى 10-نان اسادى. ونىڭ سوڭعىلارىنىڭ ءبىرى – رەسەيدىڭ قىرىمدى وتارلاۋى. يۆان ۆاسيليەۆيچ پەن ۇلى ەكاتەرينانىڭ باستاماسى ءالى كۇنگە دەيىن جالعاسىن تابۋدا....
اۆتور: مايكل بوم
اۋدارعان: اسەم المۇحانبەت
