ەرمۇحان بەكماحان ۇلى بەكماحانوۆ - كورنەكتى عالىم، قازاقتان شىققان العاش تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى، ەلىمىزدە «قازاقستان تاريحى» كافەدراسىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى، پروفەسسور، قازاق سسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ كوررەسپوندەنت-مۇشەسى، تاريح عىلىمىنىڭ دامۋىنا ءوز ۇلەسىن قوسقان عالىم. ۇلتىمىزدىڭ اياۋلى ءارى سۇيىكتى پەرزەنتى، حالىق تاريحىنىڭ جاناشىرى، ۇلى تۇلعا ە. بەكماحانوۆ 1915 جىلى باياناۋىل اۋدانىنىڭ جاسىباي اتتى شۇرايلى جەرىندە دۇنيە ەسىگىن اشتى. كەڭەس داۋىرىندە بەكماحانوۆتار اۋلەتىنىڭ ابىلايحان ۇرپاعى ەكەنى اشىق ايتىلمادى.

تەك بۇگىنگى كۇنى عانا ولاردىڭ ۇلتىمىزدىڭ ماقتانىشى ابىلايدىڭ تىكەلەي ۇرپاقتارى ەكەندىگىن جۇرت جاقىن بىلە باستادى. وسى تاقىرىپتى قازاق باسپاسوزىندە العاشقى كوتەرگەن شوتا ۋاليحانوۆ بىلاي دەپ جازادى: «...ابىلاي حاننىڭ بالاسى ءۋاليدىڭ كىندىگىنەن ون ءتور ۇل ۇزاعانى بەلگىلى. سونىڭ بىرەۋى – تاۋكە. تاۋكەدەن جانپەيىس، ودان جانبابەك تاراعان. جانبابەك ءۇش ۇل كورگەن: بەگەداي، بەگەن، جوشى. بەگەننەن بەكماحان مەن جارمۇحامەد تارايدى.بەكماحاننان توقاش، دىنشە جانە ەرمۇقان تۋادى». بەكماحان بەگەن ۇلىنىڭ ورتا شارۋاسى بار شاڭىراعىندا دۇنيەگە كەلگەن ەرمۇحان — ابىلايحاننىڭ جەتىنشى بۋىن ۇرپاعى. ەرمۇحان 1921 جىلى اكەسىنەن ايىرىلادى. اكەسىز كالعان 3 بالاسىنا باس - كوز بولىپ، شاڭىراقتىڭ بارلىق اۋىرتپالىعىن انالارى ءباپىش ءبىر ءوزى كوتەرگەن. وكىنىشكە قاراي، ەرمۇحاننىڭ اناسى مەن قارىنداسى زوبالاڭ اشتىق ناۋبەتىندە اجال تاۋىپ، مۇردەلەرى قاي جەردە قالعانى بەلگىسىز كۇيدە. اكە مەن انادان، قارىنداستان ايرىلعان ەرمۇحان اعاسى دىنشەنىڭ قاراماعى مەن قامقورلىعى ارقاسىندا مەكتەپتە وقىپ، ءبىلىم الادى.

1932 جىلى باياناۋىلداعى جەتى جىلدىق مەكتەپتى ءتامامداعان سوڭ، ەرمۇحان سەمەي قالاسىنا جول تارتادى. بايان ءوڭىرىنىڭ وقۋ ىزدەگەن ازاماتتارى ءۇشىن سەمەي قاسيەتتى مەككە مەن مەدينەدەن كەم ەمەس. بۇل جولمەن اعايىندى ساتبايەۆتار، ايماۋىتوۆ پەن مارعۇلان ت.ب. سۇيىندىك-قارجاستىڭ وقيمىن دەگەن، وقۋ ءبىلىم جولىنا تۇسكەن تالانتتى جاستارى وتكەن. سەمەي - تالابى بار ورەن جاستاردان ۇلتقا قالتقىسىز قىزمەت ىستەيتىن زيالى قاۋىمدى وسىرگەن قالا. سەمەيدە ەرمۇقانعا دەيىن ونىڭ تۋعان اعاسى دىنشە وقىدى. بۇل ءبىر ونەرلى جاس ەدى. ول قازاقتىڭ بەلگىلى جازۋشىسى  ديحان ابىليەۆپەن قاتار وقيدى. زامانداستارىنىڭ ءبارى دە دىنشەنىڭ كەرەمەت ونەرلى بولعانىن گارمون، ماندولين، دومبىرا اسپاپتارىندا باياننىڭ سۇلۋ اندەرىن بابىنا كەلتىرىپ ايتاتىن ونەرپاز بولعانىن ايتادى.

 ە. بەكماحانوۆ سەمەيدە ءبىر جىلدىق دايىندىق كۋرسىن بىتىرگەننەن كەيىن، 1933 جىلى وقۋ - اعارتۋ حالىق كوميسسارياتىنىڭ جولداماسىمەن ۆورونەج قالاسىنا ساپار شەگەدى. مۇندا ول مەملەكەتتىك پەداگوگيكا ينستيتۋتىنىڭ تاريح فاكۋلتەتىنە ءتۇسىپ، ونى 1937 جىلى اياقتايدى. ە. بەكماحانوۆتىڭ تامبوۆ پەن ۆورونەجدە وقىپ جۇرگەن ءومىر كەزەڭىنەن دەرەكتەر از. ۆورونەجدىڭ تاريحي قالا بولعاندىعىن جانە «قازاقتىڭ گەرودوتى» اتالعان ا. ي. ليەۆشيننىڭ وتانى ەكەنىن ايتساق ارتىق بولماس. ە. بەكماحانوۆتىڭ تاريح عىلىمىنا تەرەڭنەن كەلۋى وسى جىلدارى قالىپتاستى. ول حالىق تاريحى جونىندە وزىندىك تۇجىرىمدامالار جاساۋ قابىلەتىنە يە بولدى. ۇنەمى تىڭ ىزدەنىس، ىجداعاتتى دايارلىق، كوپ وقۋ ونىڭ بويىنداعى دارىندىلىق پەن زەرەكتىكتىڭ وتىن مازداتا تۇسەدى. اسىرەسە، ول تاريحتى شىنايى تۇردە زەرتتەۋ يدەياسىن ءوز كوكىرەگىنە نىق ورناتا العان. مىنە، بەكماحانوۆقا وسى قاسيەتى ۇلكەن ابىروي - بەدەل اپەردى، ەلدىڭ ەسىندە، جۇرتتىڭ اۋزىندا جۇرگىزدى، بيىك تۇرعىعا كوتەرىلدى. ە. بەكماحانوۆ - عۇلاما عالىمدىعىمەن قاتار تالىمگەر ۇستاز، اعارتۋشى-پەداگوگ.

ونىڭ پەداگوگيكالىق جولداعى قىزمەتى الماتى قالاسىنداعى № 28 مەكتەپتەن باستاۋ الادى. مەكتەپتە ءمۇعالىم بولۋمەن بىرگە ول 1937 جىلى الماتىداعى پەداگوگيكالىق عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتىندا (قازىرگى ى. التىنسارين اتىنداعى قازاق ءبىلىم اكادەمياسى) ەڭبەك ەتتى. ءوزىنىڭ ۇيىمداستىرۋشىلىق قابىلەتىمەن كوزگە تۇسە ءجۇرىپ، حالىقتىڭ ءوقۋ-بىلىم مەڭگەرۋىنە ايرىقشا ۇلەسىن قوستى. ە. بەكماحانوۆ 1939-1940 جىلدارى اتالمىش پەداگوگيكالىق عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى قىزمەتىن دە اتقارادى. ۋاقىتپەن ساناسپاي، اتقارىپ جۇرگەن قىزمەتىنە قاراماي، عىلىممەن دە شۇعىلدانۋدى ەشقاشان بوساڭسىتپاعان. ينستيتۋت ديرەكتورلىعىمەن قوسا قازاق پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىنىڭ (قازىرگى اباي اتىنداعى الماتى ۋنيۆەرسيتەتى) اسپيرانتۋراسىندا وقىپ، تۇبەگەيلى عىلىمعا دەن قويعان. اسپيرانتۋرادا ول ديقان ابىليەۆ، مالىك عابدۋللين، ءالي ەسماعامبەتوۆ، دۇيسەنبەك ەركىمبەكوۆ سياقتى بەلگىلى ازاماتتارمەن وقىدى.

 ە. بەكماحانوۆ ءوزىنىڭ عىلىمي ىزدەنىسىن ەش توقتاتپاي، جەتىلدىرە تۇسۋگە ۇمتىلعان. ۇلى وتان سوعىسى جىلدارىندا ءارتۇرلى وقۋ ورىندارىندا تاريح پانىنەن دارىستەر وقيدى. ونىڭ بۇل قىزمەتى ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن جالعاستى. ە. بەكماحانوۆتىڭ ءومىر تاريحىنا شولا قاراساق، ول 1941-1942 جىلدارى قازاق كسر وقۋ حالىق كوميسسارياتىندا مەكتەپتەر باسقارماسىنىڭ باستىعى، 1942-1944 جىلدارى قازاق كپ ورتالىق كوميتەتىنىڭ لەكتورى، 1943-1948 جىلدارى قازاق عىلىم اكادەمياسىنىڭ تاريح، ارحەولوگيا جانە ەتنوگرافيا ينستيتۋتىندا اعا عىلىمي قىزمەتكەر، ينستيتۋت ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى بولىپ قىزمەت اتقارادى. ونىڭ عىلىم جولىنداعى العاشقى ىزدەنىستەرى پەداگوگيكا سالاسىمەن تىعىز بايلانىستى.

عالىم ە. بەكماحانوۆ قازاق مەكتەپتەرى ءۇشىن تۇڭعىش ەجەلگى دۇنيە تاريحى مەن كسرو حالىقتارى تاريحى بويىنشا ادىستەمەلىك-قۇرالدار جاساۋعا بەلسەندى قاتىسادى. اتالمىش عىلىمي ەڭبەكتەر 1938-1939 جىلدارى «حالىق ءمۇعالىمى» (قازىرگى «قازاقستان مەكتەبى») جۋرنالىندا جاريالانىپ، ۇستازداردىڭ عانا ەمەس، سونداي-اق بىلايعى جۇرتتىڭ دا قىزىعۋشىلىعىن تۋدىردى. ە. بەكماحانوۆتىڭ تاريح عىلىمىنا باسى ءبۇتىن دەن قويۋى سوعىس كەزەڭىمەن تۇسپا-تۇس كەلدى. ونىڭ تاريح عىلىمىنداعى العاشقى قادامدارىنا، كەيىن ۇلكەن ارناعا ۇلاسۋىنا قامقورلىق جاساپ، جەتەكشىلىك ەتكەن كسرو عىلىم اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى، بەلگىلى تاريحشى اننا ميحايلوۆنا پانكراتوۆا بولعان ەدى. اكادەميك-تاريحشى جاس عالىمعا باعىت-باعدار بەرىپ، عىلىمي ىزدەنىسىنىڭ جەتىلۋىنە كوپ ىقپال ەتتى.

دەرەكتەرگە كوز جۇگىرتسەك، 1941 جىلدىڭ كۇزىندە ماسكەۋ تۇبىندەگى ءقاۋىپتى جاعدايعا بايلانىستى رەسەيدىڭ ءىرى تاريحشى-عالىمدارىنىڭ توبى الماتىعا جىبەرىلگەن. ورتالىقتان كەلگەن تاريحشىلاردىڭ ىشىندە ا.م. پانكراتوۆادان باسقا م. پ. ۆياتكين، ن. م. درۋجينين، يا. يا. زۋتيس، ا. پ. كۋچكين سياقتى تاماشا ماماندار بولدى. ىسكەر عالىم ا. پانكراتوۆا ولاردىڭ ءبارىن شوعىرلاندىرىپ، سوعىس تالابىنا ساي عىلىمي جۇمىسقا پايدالانۋدى ۇسىنادى. بۇل يدەيانىڭ باسى-قاسىندا سول كەزدە وقۋ حالىق كوميسسارياتىندا قىزمەت ىستەيتىن ە. بەكماحانوۆ تا جۇرەدى.

ءسويتىپ، رەسەي مەن قازاقستان عالىمدارىنىڭ ۇلكەن توبى الدىمەن مەكتەپ مۇعالىمدەرى ءۇشىن سوعىس جاعدايىندا تاريح ءپانىنىڭ وقىتۋ ادىستەمەسىن از ۋاقىتتا جاساپ شىعارادى. اتالمىش ادىستەمەلىك قۇرال تەز ارادا باسپاعا جىبەرىلىپ، ءتىپتى وزبەكستاندا دا جارىق كورەدى. بۇدان سوڭ، رەسەيلىك تاريحشىلار مەن جەرگىلىكتى عالىمدار توبى بىرلەسە وتىرىپ، ەرتە دۇنيەدەن باستاپ سول كەزگە دەيىنگى قازاق تاريحىنىڭ ءبىر تومدىعىن جازۋعا كىرىسەدى. ورىس عالىمدارىنىڭ كوپشىلىگى قازاق تاريحىن تولىققاندى بىلمەيتىن. ولار الماتى مۇراعاتتارىنان، ۇلتتىق كىتاپحانادان ماعلۇماتتار ارناۋعا مۇمكىندىك الادى. وسى جۇمىستارعا ارالاسقان عالىمداردىڭ ىشىندە ەڭ جاسى ءارى كوزگە تۇسەر، كوڭىلدەن شىعار ءىس اتقارعانى ە: بەكماحانوۆ بولعان. «قازاق كسر تاريحىن» دايىنداۋ بارىسىندا ۇلكەن داۋ تۋعىزعان ماسەلە 1837-1847 جىلدارداعى كەنەسارى قاسىم ۇلىنىڭ كوتەرىلىسىنە بايلانىستى ءوربيدى.

اۆتورلار ۇجىمىنىڭ ءوزارا تالقىسىنان سوڭ، ە. بەكماحانوۆتىڭ كوزقاراسى كوپشىلىك قولداۋىنا يە بولىپ، كىتاپتىڭ سول تاراۋىن جازۋ وعان جۇكتەلەدى. «قازاق كسر تاريحىنىڭ» ءبىر تومدىعى 1943 جىلى الماتىدا باسىلىپ شىقتى. بۇل ەڭبەك كەڭەستىك رەسپۋبليكالاردىڭ تاريحىن زەرتتەۋدەگى العاشقى جۇمىس بولۋمەن ەرەكشەلەنەدى. سونداي-اق، ونى جاساۋعا بەدەلى زور، ءبىلىمى مول عالىمداردىڭ قاتىسۋى - كىتاپتىڭ ماڭىزىن ارتتىردى. ول - ول ما، «قازاق كسر تاريحى» ستاليندىك سىيلىققا دا ۇسىنىلدى. بۇل ۇسىنىس ساراپشىلاردىڭ سىنىنان سۇرىنبەي وتكەنىمەن، اۆتورلار قۋانىشى ۇزاققا سوزىلمادى. كىتاپتىڭ مازمۇندىق ماسەلەسى ۇلكەن داۋعا ۇلاسىپ، ە. بەكماحانوۆ ءۇشىن ءبۇل ماسەلە تراگەدياعا اينالدى. ستاليندىك سىيلىق جونىندەگى كوميتەتتىڭ سوڭعى ماجىلىسىندە كسرو عىلىم اكادەمياسىنىڭ كوررەسپوندەنت مۇشەسى ياكوۆليەۆ «قازاق كسر تاريحى» ورىستارعا قارسى جازىلعان، ساياسي جاعىنان زياندى كىتاپ دەگەن ورىنسىز پىكىرلەر ايتىپ، ساراپشىلاردىڭ ويىن سان-ساققا اۋدارادى. ناتيجەسىندە سىيلىق بەرىلمەيتىن بولىپ شەشىلەدى. ياكوۆليەۆتىڭ ايتۋىنشا «وتان تاريحى - ءبىرتۇتاس كسرو تاريحى، ياعني «ورىس ۇلتى تۇرعىسىنان» جازىلعان تاريح بولۋى كەرەك، ءار رەسپۋبليكانىڭ جەكە ۇلتتىق تاريحىن جاساۋ زياندى، ينتەرناسيوناليزم پىكىرىنە ساي كەلمەيدى-مىس». ارينە، ونىڭ كوزقاراسى - شوۆينيستىك تۇرعىداعى شاتپاقتار ەكەنى ءسوزسىز. كىتاپ توڭىرەگىندەگى تەرىس پىكىرلەردىڭ اۋىرتپالىعى الدىمەن ە. بەكماحانوۆقا تۇسەدى.

ە. بەكماحانوۆ 1943 جىلى ماسكەۋدە «قازاقتاردىڭ كەنەسارى قاسىم ۇلى باسقارعان ازاتتىق كۇرەسى» تاقىرىبى بويىنشا جۇرگىزگەن زەرتتەۋلەرى نەگىزىندە كانديداتتىق ديسسەرتاسياسىن قورعايدى. ال، 1946 جىلى نەبارى 31 جاسىندا «قازاقستان XIX عاسىردىڭ 20-40 جىلدارىندا» تاقىرىبىنداعى دوكتورلىق جۇمىسىن قورعاپ، ونى 1947 جىلى جارىققا شىعارادى.

الايدا، كەنەسارى بۇلىگىن سىناۋشىلار ە. بەكماحانوۆتىڭ مونوگرافياسىن قاتال سىنعا الا باستايدى. «قازاق كسر تاريحىنا» باعىت العان سىن-پىكىرلەر ەندى ونىڭ مونوگرافياسىنا ويىسادى. جەرگىلىكتى سىنشىلار ءۇشىن «قازاق كسر تاريحى» اۆتورلارىنا، بەدەلدى ماسكەۋلىك عالىمدارعا سوقتىعۋدان گورى مونوگرافيا اۆتورىنا «قامشى الا جۇگىرۋ» ءتيىمدى كەرىندى. اۋەلى، جالاقور-سىنشىلار ە.بەكماحانوۆ وزگە بىرەۋدىڭ قولجازباسىن «ۇرلاپ، كوشىرگەن» دەپ جالا جاپتى. الايدا ءىستىڭ انىق-قانىعىنا تەكسەرۋ جۇرگىزگەن اكادەميك درۋجينين «كوشىرىپ العان» دەگەن پىكىردى مۇلدە تەرىسكە شىعارىپ بەردى. 1948 جىلدىڭ اقپانىندا كسرو عىلىم اكادەمياسىنىڭ تاريح ينستيتۋت عىلىمىندا ە. بەكماحانوۆتىڭ مونوگرافياسى تالقىعا سالىنادى. تالقىلاۋدا قازاقستاندىقتار كەنەسارى قاسىم ۇلى كوتەرىلىسى «رەاكسياشىل، فەودالدىق - مونارحيالىق، ۇلتشىلدىق» سيپاتتا دەگەن «ورتاق پىكىر» ءبىلدىرىپ تۇرىپ الادى. ولارعا باحريشين، درۋجينين، ۆياتكين جانە كۋچكيندەر قاراما-قارسى شىعىپ، اكادەميك گرەكوۆ اۆتوردىڭ جەكە باسىنا سوقتىعۋ، ونى بۋرجۋازياشىل، ۇلتشىل دەپ ايىپتاۋ، عىلىمي  پىكىرتالاسقا جات ارەكەت ەكەندىگىنە كوڭىل اۋدارادى. عىلىمىندا ە. بەكماحانوۆتىڭ مونوگرافياسى تالقىعا سالىنادى. سونىمەن، 1948 جىلى ماسكەۋدە وتكەن اقپان كەڭەسى ە. بەكماحانوۆقا تونگەن ءقاۋىپتى سەيىلتكەندەي بولدى. وكىنىشكە قاراي داۋ-جانجال ونان سوڭ دا ءورشي تۇسەدى. 1948 جىلدىڭ 14-19 شىلدە ارالىعىندا قاز كسر عا تاريح، ەتنولوگيا جانە ارحەولوگيا ينستيتۋتىندا عالىمنىڭ «قازاقستان XIX عاسىردىڭ 20-40 جج.» مونوگرافياسىن تاعى دا تالقىلاۋعا سالدى. بەس كۇندىك تالقىلاۋدا ونىڭ ەڭبەگىن سىناۋشىلار وتە قاتال پىكىرلەرگە جول بەردى. پىكىرلەرگە دەن قويساق، «ە. بەكماحانوۆتىڭ كىتابى - مازمۇنى جاعىنان نەگىزسىز، بۋرجۋازياشىل-ۇلتشىلدىق سارىنداعى يدەياسىز ەڭبەك، عىلىمي جاعىنان زياندى» دەگەن سىقىلدى بولىپ كەلەدى.

قازاق «ۇلتشىلدارىنا» قارسى مايدان مۇلدەم بوي بەرمەي، ە. بەكماحانوۆ 1951 جىلى ءىرى ساياسي قاتەلىكتەرى ءۇشىن قازمۋ-دىڭ كسرو تاريحى كافەدراسى پروفەسسورلىعىنان شىعارىلادى، ۋنيۆەرسيتەتتەن قۋىلىپ، عىلىمي-اتاق دارەجەلەرىنەن ايىردى. قازاقستانداعى تۇڭعىش قازاقستان تاريحى كافەدراسىنىڭ اشىلۋى دا ە. بەكماحانوۆتىڭ تاعدىرىمەن بايلانىستى بولعانىنا كوز جەتكىزۋ قيىن ەمەس. «ۇلتشىلداردى اشكەرەلەۋدىڭ» الاساپىران تۇسىندا قازاق كسر تاريحى كافەدراسى دا جابىلىپ، تەك 1958 جىلى، ياعني ە. بەكماحانوۆ ايداۋدان ورالعان سوڭ عانا قايتا جۇمىسىن باستاعان. ە. بەكماحانوۆ بۇدان كەيىن دە كگب-نىڭ «قۇرىعىنا» ىلىگىپ، باقىلاۋدا بولادى. ول الاساپىران وسى ۋاقىتتا الماتى وبلىسى، نارىنقول اۋدانىنداعى مەكتەپتە، ونان سوڭ، جامبىل وبلىسى، شۋ اۋدانىنداعى ءبىر اۋىلدا تاريح پانىنەن ءمۇعالىم بولادى. سوڭعىسىندا جۇرگەندە، ياعني 1952 جىلى تۇتقىندالىپ، 25 جىلعا سوتتالادى. قازاق تاريحىنىڭ ءىرى بىلگىرى ، ويى سۇڭعىلا عالىم ە.بەكماحانوۆ ستاليندىك قۋعىن - سۇرگىننىڭ، شوۆينيستىك كوزقاراستىڭ قۇربانى بولدى. كەنجەلەپ قالعان تاريح عىلىمىن قاز-قاز باستىرۋ جولىندا ماڭداي تەرىن توگە ەڭبەك ەتكەن ونىڭ ەسىمى تاسالانىپ، مۇرالارى جوققا شىعارىلدى. يدەولوگيالىق شەڭبەرگە مويىنسۇنباعان عالىم ءوزىنىڭ ناعىز دەر شاعىن تۇتقىندا وتكىزدى. ونىڭ تۇتقىندالۋىمەن بىرگە قازاق تاريحى دا قاپاسقا قامالدى، تاريحي مۇرالارىمىزدىڭ ورنى ۇڭىرەيىپ قالدى. كەڭەس ءداۋىرى حالىقتىڭ، ۇلتتىڭ تاريحشىلارىن ەمەس، جەتەككە ەرىپ، ايتقانعا كونىپ، شەكتەۋلى جۇمىستارمەن عانا اينالىساتىن «پارتيانىڭ سەنىمدى تاريحشىلارىن» جاساقتاۋعا تىرىستى. تۋراسى كەرەك، بۇل پرينسيپكە كونبەگەندەردىڭ «كوزىنە كوك شىبىن ۇيمەلەتىپ»، ايداۋعا سالدى، اۋلەتىمەن قۋدالادى، اۋرە – سارساڭعا سالىپ قويدى. قاتاڭ باقىلاۋ جاساپ، ولاردىڭ ناقتى تاريحي دۇنيەلەردى جازۋىنا تىيىم سالدى.

1953 جىلداعى وزگەرىستەردىڭ ناتيجەسىندە كسرو-نىڭ باس پروكۋرورى ە. بەكماحانوۆتىڭ اقتاۋ قاعازىنا قول قويادى. الايدا، ايتۋلى عالىمنىڭ ءومىرى بۇدان كەيىن دە تىنىشسىزدىققا تولى بولدى. ول 1954 جىلى قازمۋ-عا قايتا ورنالاسىپ، تەك اعا وقىتۋشىلىق قىزمەتىن عانا اتقاردى. جەكە ءۇي-جايى بولماي، جالداپ تۇرۋعا ءماجبۇر بولدى. وسىنداي ادىلەتسىزدىكتەردىڭ بارىنە دە توقىراماي، توزباي، قايىسپاي قارسى تۇرا بىلگەن عالىم عىلىمي ىزدەنىسىن دە توقتاتپادى. بويداعى بار كۇش-جىگەر، اقىل-ويىن عىلىمي ىزدەنىستەرگە ارنادى.

1957 جىلى ماسكەۋدەگى «عىلىم» باسپاسىنان ونىڭ «قازاقستاننىڭ رەسەيگە قوسىلۋى» اتتى كولەمدى جاڭا مونوگرافياسى جارىققا شىقتى. وسىدان كەيىن وعان دوكتورلىق عىلىمي دارەجە مەن پروفەسسورلىق اتاعى قايتارىلىپ بەرىلدى. 1958-1966 جىلدارى عالىم الاڭسىز ەڭبەك ەتتى. وسى جىلدارى ول ويىندا جۇرگەن وراسان كوپ، ۇشان-تەڭىز يدەيالارىن ىسكە اسىرۋعا تىرىستى. ونىڭ رەداكتورلىعىمەن بىرنەشە عىلىمي جيناقتار جاريالاندى. عالىمنىڭ جەتەكشىلىگىمەن تىڭ تاقىرىپتارعا زەرتتەۋلەر جۇرگىزىلىپ، وقۋلىقتار دايارلاندى، عىلىمي كەڭەس اشىلىپ، وداقتىق عىلىمي كەڭەستەر مەن كونفەرەنسيالار ۇيىمداستىرىلدى. ە. بەكماحانوۆ 1962 جىلى قازاق كسر عىلىم اكادەمياسىنا كوررەسپوندەنت-مۇشە بولىپ سايلاندى. ونىڭ ويى قازاقستان تاريحىن ەلىمىزدىڭ بارلىق جوعارى وقۋ ورىندارىندا ەنگىزۋ ەدى. ول سوڭعى جىلدارى عانا ىسكە استى. تاريحىمىزدىڭ ايتۋلى بىلگىرى، تارلان تالانت ە. بەكماحانوۆتىڭ اسىل تۇلعاسى كەيىنگى ۋاقىتقا دەيىن ءوزىنىڭ باعاسىن الا الماي كەلگەنى وكىنىشتى. عالىم جانىن سالا زەرتتەگەن كەنەسارى قاسىم ۇلىنىڭ بولمىسى، ازاتتىق قوزعالىسى بۇگىنگى ەگەمەندى ەلىمىزدىڭ تاريحىنداعى ايرىقشا كەزەڭ بولىپ، ءوز باعاسىن الىپ وتىر. كەنەسارى حان قازاق كوگىنە كوتەرىلىپ، ۇلتتىق ماقتانىشقا اينالدى.

ال، ونىڭ تاريحىمىزدىڭ تورىنەن ورىن الۋىنا ە. بەكماحانوۆتىڭ ەرەن ەڭبەگىنىڭ تىكەلەي ىقپال ەتكەنى ءسوزسىز. ۇلى عالىم 1966 جىلى نەبارى 51 جاسىندا كوز جۇمدى. عۇمىرىنىڭ كەلتە بولۋىنا قۋعىن - سۇرگىننىڭ، ايداۋداعى ازاپتاردىڭ سەبەپ بولعانىن ايتۋدىڭ ءوزى اۋىر وكىنىش اكەلەدى. الماس قىلىشتاي اقيقات زامان تۋدىرعان تالانتتى تۇلعالارىمىزدى اقتاپ الدى. XX عاسىردىڭ سوڭىندا قاراي، ۋاقىتتىڭ التىن كۇرەك جەلى وڭىنان تۇرىپ، الەۋمەتتىك ءومىرىمىزدىڭ عانا ەمەس، سانامىزدا جاڭعىرا باستادى. اقتالعان ارىستارمەن بىرگە قازىنالى مۇرا تاريحىمىز بەن ادەبيەتىمىزگە، مادەنيەتىمىزگە قايتىپ ورالدى. ماڭىزى زور قايتا ورالعان دۇنيەلەرمەن جادىمىز جاڭعىرا، ماۋقىمىز باسىلدى.

ۇلتىمىزدىڭ رۋحاني قازىناسى تولىستى. قوعامدىق ومىرىمىزدەگى تەگەۋىرىندى سىلكىنىس وتكەن تاريحىمىزعا جالتاقسىز مويىن بۇرعىزىپ، شىڭدىقتىڭ جۇزىنە قايمىقپاي تۋرا قاراۋعا، كەلەشەككە نىق سەنىممەن قادام باسۋعا سەپتىك جاساپ وتىر. حالقىمىزدىڭ كورنەكتى قالامگەرى، اكادەميك ع. مۇسىرەپوۆ ءوزىنىڭ ءبىر جازباسىندا «تاريحتى جاساۋشى بار جانە جازۋشى بار. جاساۋشى قاتەلەسسە، جازۋشى ونى تۇزەمەيمىن دەپ اۋرە بولماسا كەرەك» دەگەن ءمانى زور قاعيدا كەلتىرەدى. بۇل وتكەن تاريحتى بۇرمالاماي، ايقىن تۇردە جانە ەشبىر قوسپاسىز جەتكىزۋگە بايلانىستى ايتىلعان ءسوز ەكەنىن اركىم دە جاقسى تۇسىنەر. مىنە، تامىرى تەرەڭ تاريحىمىزدى سونداي ورەدە جازا بىلگەن، قازاقتىڭ تاريح عىلىمىن قالىپتاستىرۋعا ەرەكشە ەڭبەگىن سىڭىرگەن ءبىرتۋار تۇلعا – ەرمۇحان بەكماحان ۇلى ەدى...

سىبىردە ايداۋدا وتكىزگەن جىلدارى ەرمۇحاننىڭ دەنساۋلىعىنا ءوز اسەرىن تيگىزبەي قويمادى. وكپەسىنە سۋىق تيگىزىپ العان ەرمۇحاننىڭ دەنساۋلىعى جىل سايىن ناشارلاي بەردى. 1966 جىلى ءوزىنىڭ ەمدەۋشى دارىگەرىنىڭ تاباندى كەڭەسىمەن مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ اۋرۋحاناسىنا جاتادى. الايدا ەرمۇحان وكپە ىسىگىنىڭ سوڭعى كەزەڭىندە ەدى. سونىمەن قوسا، استما اۋرۋى دا اسقىنىپ كەتكەن بولاتىن. ول ءوزىنىڭ ولەتىنىن بىلگەن جانە ءومىرىنىڭ سوڭعى كۇندەرى عالىمنىڭ جاعدايىن سۇراۋعا كەلگەن جەرلەسى، مەديسينا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى حامزا جۇماتوۆقا بىلاي دەگەن: "مەنىڭ جاعدايىم مۇشكىل، الايدا ابىرويمەن ءولۋ كەرەك". دارىگەرلەر دە ەرمۇحاننىڭ جاعدايىنىڭ مۇشكىل ەكەنىن ءتۇسىنىپ، ءومىرىنىڭ سوڭعى كۇندەرى ەڭ جاقىن ادامدارىنان باسقا ەشكىمدى پالاتاعا كىرگىزبەگەن. الايدا دارىگەرلەر ەرمۇحاننىڭ ايەلى حاليما ادامبەك قىزىنىڭ وتىنىشىمەن مامىر ايىنىڭ العاشقى كۇندەرىنىڭ بىرىندە باۋىرجان مومىشۇلىنا پالاتاعا كىرۋگە رۇقسات ەتكەن. جاعدايىن سۇراپ كەلگەن باۋىرجان مومىشۇلىنا ەرمۇحان: "باۋكە، ەر ادام ءۇشىن 50 جاس دەگەن تۇك ەمەس قوي. ارماندارىم مەن جوسپارلارىمدا ورىنداي الماي كەتىپ بارامىن. كەشىرىڭىز مەنى" دەپتى. كەيىنىرەك باۋىرجان مومىش ۇلى ءوز ەستەلىگىندە: "ول مەنەن ءوزىنىڭ تاريح بويىنشا جازىپ ۇلگەرمەگەن عىلىمي ەڭبەكتەرى ءۇشىن شىنايى كەشىرىم سۇرادى" دەپ جازادى. ءسويتىپ 1966 جىلدىڭ 6 مامىرىندا ەرمۇحان بەكماحانوۆ دۇنيەدەن وزادى. عالىممەن قوشتاسۋ ءراسىمى ءبىر كۇننەن كەيىن بولدى. كانديداتتىڭ جانە دوكتورلىق ديسسەرتاسياسىنىڭ تاقىرىبىن كەنەسارىعا ارناعان ەرمۇحاننىڭ جانازاسىنا عالىم، گەولوگيا-مينەرەولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، كەنەسارىنىڭ ۇرپاعى ءناتاي ءازىمحان ۇلى كەنەسارين ارنايى تاشكەنتتەن كەلىپ، قارالى جيىندا ءسوز سويلەپ، ءوزىنىڭ دوسىن اقتىق ساپارعا شىعارىپ سالادى.

ەرماحان بەكماحانوۆ الماتى قالاسىنىڭ مۇحتار اۋەزوۆ، قانىش ساتبايەۆ، احمەت جۇبانوۆ جەرلەنگەن ورتالىق زيراتىنا جەرلەندى.