قازاقستان قازاق تاريحىنان، قازاق تىلىنەن باس تارتا باستادى... وعان ءبىلىم مينيسترلىگىنىڭ رەفورمالارى دالەل. وسى ورايدا «قامشى» پورتالى وقىرمان نازارىنا جازۋشى مۇحتار ءماعاۋيننىڭ «قازاقسىز قازاقستان» ماقالاسىن ۇسىنادى.

***

باياعىدا، بالا كە­زiمدە ەستi­گەن ءوز­گەشە بiر ءسوز قاي­­تا-قايتا ويىما ورالا بەرەتiن بولدى. 1951 – بۇدان الپىس ەكi جىل بۇرىنعى كەپ. مەن ون بiر جاس­تامىن، 5-كلاستا وقيمىن. كەزەكتi گەوگرافيا ساباعىندا مۇعالiم امەريكا قۇرىلىعىن ەۋروپالىقتاردىڭ اشۋى، جاۋلاۋى، يگەرۋi جانە ونداعى قۇلدىق ءتارتiپ تۋرالى اڭگi­مەلەدi. مەنiڭ (بولاشاق پالەنباي دەگەن جازۋشى) تاريحي تانىمىم، ادەبي بiلiگiم ءوز جاسىم عانا ەمەس، ءوز تۇسىمنان دا بiرشاما جوعارى ەدi – ورتا مەكتەپ وقۋلىقتارى بو­يىنشا ادامزات تاريحىنان جالپىلاي ءدارiس العام جانە الەم ادەبيەتiنiڭ قازاق تiلiنە اۋدا­رىل­عان ەلەۋلi شىعارمالارىن تۇگەلدەي دەرلiك وقىپ تاۋىسقام، ونىڭ iشiندە امەريكاداعى ءناسiل­دiك جاعداي تۋرالى گارريەت بيچەر-ستوۋدىڭ رومانى دا بار. ەندi، مۇعالiم قارا ءتۇستi زاڭگi­لەردi افريكادان تۇتقىنداپ، كەمەلەرگە سالىپ، جولاي قىرىلعاننان قالعانىن جاپپاي قۇلدىققا ءتۇسiرەتiنi تۋرالى ايتقاندا، مەن ەرiكسiز بiر سۇراق قويىپ ەدiم. “زاڭگiلەردi سونشاما جەردەن تاسىعانشا، نەگە جەرگiلiكتi حالىق – ءۇندiستەردi قۇلدىققا جەكپەيدi؟” – دەپ. سوندا مۇعالiم ايتتى: “وتارشىلدار ءۇندiستەردi بiر­جولا قىرىپ تاستاعاندى تيiمدi سانادى. ەگەر ولاردى امان ساقتاپ، قۇلدىقتا قالدىرسا، زاماننان زامان وتكەندە ءوسiپ-ونەدi، تەڭدiككە ۇمتىلادى، سودان سوڭ مىنا جەر – بiزدiڭ اتا-مەكەنiمiز دەپ كۇرەسكە شىعادى، ال كەلگiنشi قۇلدار قانشاما جەتiسسە دە، بۇل جەر مەنiڭ ەجەلگi جۇرتىم دەپ داۋلاسا المايدى. سوندىقتان وتارشىلدار ەل يەسi بايىرعى حالىقتى تۇپ-تۇياعىمەن جويىپ جiبەرۋ قاجەت دەپ سانادى”.

ءالi كۇنگە قايران قالام. سوۆەتتiك زامان يدەولوگياسىنا مۇلدە قايشى، وسىنشاما تەرەڭ ۇعىمنىڭ تامىرى نەدە؟ ءوزi ويلاپ تاپتى ما، الدە كەيiندە جوققا سايعان ۇلتتىق سانانىڭ ارىدان جەتكەن جاڭعىرىعى ما؟ گەوگرافيا مۇعالiمi تولەۋقان جاقىپوۆ – ول كەزدەگi ەڭ باستى جوعارعى وقۋ ورنى قازپي-دiڭ العاشقى تول­قىن تۇلەكتەرiنiڭ قاتارىنان ەكەن. الاش-وردا يدەالدارى ءالi كومەسكi تارتا قويماعان كەزەڭدە قالىپتاسقان. دايىن تەزيستi ساناعا سiڭiرۋ ءۇشiن دە ۇلكەن پايىم، پاراسات كەرەك. قايتكەندە دە، قاراپايىم اۋىل مۇعالiمiنiڭ كوكiرەگiندە تۇنعان مۇڭ مەن زiلدiڭ سالماعىن كiم بiلگەن. اقىرى ءوزi دە وتارشىل الاپاتتىڭ قۇربانى بولدى – ارادا ەكi جىل وتكەندە، ءدال iرگەدە جارىلعان قۋاتتى، ەڭ العاشقى سۋتەگi بومباسىنىڭ زاردابىنان ايىقپاس سىرقاتقا ۇشىراعان اعايىندار قاتارىندا ءشايiت كەتكەن ەدi.

ول – سوۆەت (كەڭەس ەمەس!) وكi­مەتiنiڭ زامانى. ەندi – تاۋەل­سiزدiك اتالاتىن جاڭا ءداۋiر. بiراق بۇگiنگi قازاقستان وكiمەتi­نiڭ (قازiر “بيلiك” دەيتiن بولىپتى) وسىنداعى بايىرعى جۇرت – قازاق حالقىنا قاتىستى جۇرگiزiپ وتىرعان بارلىق شارۋاسى، ناقتى ساياساتى مەن كوپە-كورنەۋ iشكi پيعىلى بۇدان ەكi عاسىر بۇرىنعى امەريكا قۇرلىعىنداعى وتارشىلاردىڭ جەرگiلiكتi ءۇندiس حالقىنا قاتىستى توتەنشە شارالارىن ەسكە ءتۇسiرەدi. البەتتە، تiكەلەي، جاپپاي قىرىپ-جويۋ جوق، وعان مۇمكiندiك تە تابىلماس ەدi، ايتكەنمەن، تەرەڭنەن، ناقتى ويلاستىرعان جانە iشiنارا جۇزەگە اسىپ تا جاتقان جۇيەلi قارەكەتi ەشقانداي كۇمانسiز، اقيقات بايلامدار جاساۋعا نەگiز بەرەدi – قازiرگi قازاقستان وكiمەتi وسى ەل مەن جەردi مىڭ جىلدار بويى مەكەندەپ كەلگەن قازاق حالقىنا قارسى تۇبەگەيلi، پارمەندi جۇمىس جاساپ جاتىر. “ەگەمەن­دiكتiڭ” العاشقى بەس-ون جىلىندا ەپپەن، جىمىسقى قيمىلداپ ەدi، سوڭعى ون جىلدىقتا، ونىڭ iشiندە كەيiنگi ەكiء-ۇش جىلدا اشىق سوعىس جاريالادى.

ەندi جالپى جۇرتقا بەلگiلi، از-مۇز سا­ۋاتى بار، تىم قۇرىسا جارىم-جارتىلاي كوزi اشىق كەز كەلگەن قازاققا ماعلۇم بۇگiنگi احۋالدىڭ ەڭ كورنەكi، نەگiزگi جاعداياتتارىن ەسكە ءتۇسiرە كەتەيiك.

وسى “ەگەمەندiك” اتالاتىن جيىرما ەكi جىل iشiندە:

– ەجەلگi قازاق جەرiنiڭ استى مەن ءۇستiندەگi بارلىق قازىنا مەن بايلىق تالاۋعا ءتۇستi؛

– ادال ەڭبەك ەمەس، ۇرلىق-قارلىق، زورلىق-زومبىلىق، زاڭسىز يەلiك ناتيجەسiندە جەمiت بايلار توبى جانە بار مۇمكiندiگi شەكتەلگەن، كۇنكورiس جاعدايىنىڭ ءوزi قيىنداعان تاقىر كەدەيلەر تابى قالىپتاستى؛

– قازاق اۋىلى قيراپ، توزىپ بiتتi، ۇلكەن شاھارلار ءتوڭiرەگiنە قايىرشىلىق پەن شاراسىزدىق جايلاعان، تۇرمىستىق قىزمەتi تاپشى، كەمباعال، قوتىراش قالاشىقتار ءوسiپ شىقتى؛

– بەلگiلi بiر اۋلەت، ۇيىمداسقان توپ، بيلەۋشi تاپ ازعانا ۋاقىت iشiندە قيساپسىز بايلىق، بارلىق يگiلiككە جەتكەن جاعدايدا، ەل يەسi، جەر يەسi جالپى جۇرتتىڭ تۇرمىس-احۋالى كۇن وز­عان سايىن تومەندەپ بارادى؛

– ەل iشiندە جاپپاي كوررۋپسيا، جويداسىز جەمقورلىق ەتەك الدى؛

– اسا زور كولەمدەگi جانە ۇساق-تۇيەككە دەيiنگi پاراقورلىق ۇيرەنشiكتi، داعدىلى تۇرمىس كەبi رەتiندە قالىپتاستى؛

– مەملەكەتتiك قىزمەت، كەز كەلگەن مانساپ – مiندەتتi پارىز ەمەس، تەك قانا iشiپ-جەۋ، بايلىق قۇراۋ، جەكە باستىڭ قاجەتiن عانا وتەيتiن تيiمدi تەتiك دەگەن ءتۇسiنiك ورنىقتى؛

– سوت، پروكۋراتۋرا، قۇقىق قورعاۋ، زاڭ مەكەمەلەرi ءادiلەت اتاۋلىنى اياققا باسىپ، تەك جوعارىدان تۇسكەن نۇسقاۋ، نەمەسە جەكە باس پايداسى تۇرعىسىنان عانا جۇمىس جاسايتىن بولدى؛

– قىلمىسكەردiڭ جازادان قۇتىلۋى، كiءناسiز كiسiلەردiڭ باس ەركiنەن ايرىلۋى – ۇيرەنشiكتi قۇبىلىسقا اينالدى؛

– كۇدiكتiنi جاۋاپقا تارتۋ كەزiندە، سوتتالعاننىڭ جازاسىن وتەۋ مەزگiلiندە ادامگەرشiلiككە قايشى ارەكەتپەن ازاپتاۋ، جانىن قيناۋ، تiپتi ۇرىپ ءولتiرۋ – سوۆەت تۇسىنداعىدان دا قاتال، گەستاپولىق ءتاسiلدەرمەن ۇيلەس تۇتقىن ءتارتiبi – ادەپكi جاعدايعا سانالدى؛

– اۋىر تۇرمىس، زاڭسىزدىق پەن ۇرلىق-قارلىق، ادال ەڭبەكپەن مال تابۋ مۇمكiندiگiنiڭ قيىندىعى، بەيساۋات جۇرگەن كiسiنiڭ ءوزiنiڭ جەكە باسىنىڭ قاتەرلi جاعدايى، ارام بايلار مەن اكiم-قارالاردىڭ جۇگەنسiز مiنەزi – جالپى جۇرتتى ازدىرىپ، ءادiلەت، ادالدىق، كiسiلiك تۋرالى ۇعىمدار اياق-استى بولدى؛

– ۇلكەندەر دۇنيەدەن ءتۇڭiلسە، جاستار ءۇمiتسiز تورىعۋ دەرتiنە شالدىقتى، اقىرى كامەلەت جاسىنا جاڭا تولعان، تiپتi تولماعان ورەندەردiڭ ءوزiنە-وزi قول جۇم­ساۋى – الەمدە جوق دەڭگەيدە ءورiس الىپ وتىر؛

– مۇلدە بەيكۇنا، نەمەسە كولدەنەڭنەن كۇدiكتi جەكە كiسiلەر­گە، حالىقارالىق دەڭگەيدە ەشبiر تەرiس تiزiمدە جوق دiني، رۋحاني توپتارعا قارسى، ولاردىڭ وتباسىن، جاقىن تۋىستارىن قوسا قامتيتىن مەملەكەتتiك تەررور زاڭ اياسىنا سىيعىزىلدى؛

– ءۇلپ ەتكەن نارازىلىق، قارسىلىق اتاۋلى اياۋسىز جانىشتالىپ جاتىر؛

– وپپوزيسيا قۋعىنمەن، قۋدالاۋمەن توزىپ بiتتi؛

– باسپا ءسوز ەركiندiگi، جيىن، ەرەۋiل قۇقىعى شەكتەلگەن؛

– ۇلكەندi-كiشiلi ءادiلەتتi سايلاۋ اتاۋلىنىڭ ەلەسi دە جوق، دەموكراتيالىق قۇندىلىقتار قۇرعاق سوزبەن الماستى؛

– ۇستەم تاپ – بۇرىنعى كومپارتيالىق نومەنكلاتۋرانىڭ ءادiس-امالى، iسi مەن كۇشiنiڭ ەكپi­نiمەن قازاقستان شەگiندە بiر عانا كiسiنiڭ وكiمi – سىرتتان سىپايىلاپ ايتىلىپ جۇرگەندەي، اۆتوريتارلىق بيلiك ەمەس، تەجەۋسiز ديكتاتۋرا ورنادى؛

– وسىندا ايتىلعان جانە ايتىلماعان قانشاما سوراقى سەبەپتەر ناتيجەسiندە قازاق ەلi بۇگiندە بۇكiلالەمدiك شيكiزات وتارىنا، ال رەسەيدiڭ ەركi كەم، بۇيدالى، شىن ءمانiسiندەگi باسىبايلى يەلiگiنە اينالدى.

ايتسە دە، بۇل ارادا بiزدiڭ ايتپاعىمىز – مۇلدە باسقا ماسەلە. وتار ەلدiڭ دە شەكتەۋلi، از­دى-كوپتi قۇقىعى بولادى. وتار ەلدiڭ ءوزiندەگi حالىق قادارىنشا تiرشiلiك جاساپ، ءوسiءپ-ونiپ جاتادى. ونىڭ ءۇستiنە مانادان بەرi تiزبەلەنiپ وتىرعان ماسەلەلەر بiرجاقتى كورiنۋi دە مۇمكiن. داۋ ايتۋشىلار تابىلادى. ۇلان-عايىر جەتiستiگiمiز بار، بiزدە كەرەمەت، ءبارi تاماشا دەمەك. ءوز تارابىمىزدان ۇستەسەك، جالعىز قازاق ەمەس، كەز كەلگەن، كiرiپتار كەپتەگi، نەمەسە مەملەكەتتiك قۇرىلىم وركەندەپ دامۋدىڭ وڭدى جولىن تاڭداي الماعان، ارت­تا قالعان ەلگە ءتان سىپات. الەمدە بۇدان بiرشاما بۇرىن ەركiندiك العانىمەن، وتارلىق، جارتىلاي وتارلىق بۇعاۋدان شىعا الماي وتىرعان، كەمباعال قالىپتاعى قانشاما جۇرت بار. قورقاۋ وكiمەت، پاراقور شەنەۋ­نiك، زاڭسىزدىق پەن زورلىق-زومبىلىق، اۋىر تۇرمىس پەن شاراسىز تىعىرىق – جالعىز بiزدiڭ عانا ەنشiمiز ەمەس. حالقىنىڭ ءال-اۋقاتى بiزدەن الدەقايدا تومەن جاعدايلار دا ۇشىراسادى. الىس­قا تارتپاي، كورشiلەس رەسپۋبليكالار – ەڭبەككە جارامدى ازاماتتارى ەل اقتاپ كەتكەن      تۋىستاس اعايىنداردى ەسكە سالايىق.

بiراق بiزدiڭ نە افريكادا، نە ازيادا بولماعان جانە بولۋى دا مۇمكiن ەمەس، اتويلاپ تۇرعان ايرىقشا بiر سىپاتىمىز بار. ول – بيلەۋشi تاپتىڭ ءوز حالقىنا قا­تىس­تى ارام پيعىلى جانە تەرiس ارەكەتi. ناقتىلاپ ايتساق، جەر يەسi، سوعان وراي ەل يەسi دە بولۋعا تيiس جەرگiلiكتi، بايىرعى جۇرتقا قارسى كۇرەسi. ودان ارمەن انىقتاپ ايتساق – بۇگiنگi قازاقستان وكiمەتiنiڭ قازاق حال­قىنا قارسى، جوسپارلى تۇردە، تاباندى، ءارi دايەكتi جاعدايدا جۇزەگە اسىرۋعا كiرiسكەن ەڭ باستى جۇمىسى – الەم تاريحى، حالىقتار شەرۋiندە ۇشىراسپاعان وزگەشە قۇبىلىس. بiراق اقىلعا سىيماس iس ەمەس. ءتۇپ-تامىرىنا بويلاساق، زاڭدى، تابيعي جاع­دايات دەپ تانىر ەدiك.

بۇل ارادا قازiرگi قازاقستان بيلiگi – كەشەگi سوۆەتتiك وكiمنiڭ جالعاسى دەپ بiلۋ – ماسەلەنiڭ بiر عانا جاعى. قاشاندا وتارشىل ءتارتiپتiڭ ەڭ نەگiزگi تۇرعىسى – جەر يەسi بولىپ تابىلاتىن حالىقتى بiرجولا قۇرتۋ ەدi عوي. پاتشالىق رەسەي، ءاسiرەسە قىزىل رەسەي قازاق حالقىنا ءزابiر مەن قياناتتىڭ بارلىق ءتۇرiن قولداندى، اقىرى 1932-33 جىلدارعى عالامات اشارشىلىق ناتيجەسiن­دە ۇلى حالىقتىڭ ساعىن سىندىردى، بiراق قانشا قىرىلسا دا، قازاق جەر بەتiنەن بiرجولا وشپەي قالدى، سوندىقتان “تىڭ كوتەرۋ” ناۋقانى ۇيىمداستىرىلدى، بايىرعى جۇرتتىڭ ءۇستiنە ورىسى بار، ورمانى بار، تاعى قانشاما حالىقتى اكەلiپ توكتi، ءسويتiپ، جەر يەسiن ەلەۋسiز ازشىلىققا اينالدىردى. الايدا اقىر ءتۇبiندە دۇنيە كەرi توڭكەرiلدi، ءبارi وزگەردi، تەك بۇرناعى كوممۋنيستiك بيلiك ءوز ورنىندا قالىپتى. اۋەلدەن-اق قازاقتى كەمشiن ساناعان، وتارشىلدىڭ قىزمەتiندەگi، قارعىلى قاۋىم. وكiم اتاۋى وزگەرسە دە، ۇعىم مەن تانىم بۇرىنعىشا. ونىڭ ءۇستiنە، جاڭا، توتەنشە بiر ءتۇسiنiك قالىپتاسىپتى. ۇلتتىق سانادان تىس وكiمەتتە جەكە باستىڭ پايداسى بiرiنشi ورىنعا شىقپاق. ەل مۇددەسi ەسەپ ەمەس، مەملەكەتتiك تۇرعى – وسى جەكە باسقا عانا قىزمەت ەتەتiن، ساتۋعا، پايدالانۋعا قولايلى، قاجەتتi تەتiك قانا. بۇل جولدا سىرتقى قيىندىقتاردى جەڭۋ وڭاي – كۇشتi كورشiنiڭ قالاعان، سۇراعانىن بەرە بەرۋ، تiپتi الىستاعى الپاۋىتتىڭ ءوزiنiڭ قولىن قاقپاۋ. اتىڭ ابىروي تا­ۋىپ، بيلiگiڭ بەكي تۇسەدi، سىرتتاعى جۇرتقا سەنەن جاقسى كiسi جوق. ال iشكi قيىندىق، سونشاما ەلەۋسiز بولسا دا بار، نەمەسە اجەپتاۋiر بولىپ شىعۋى مۇمكiن. ونىڭ اتى – قازاق دەيتiن حالىق.

وسى قازاقتى جۋاسىتسا، داۋسىنان ايىرىپ، جiگەرiن جاسىتىپ، كۇشiن قايتارسا، بار مۇراتى ورنىنا كەلمەك. ءسويتiپ، “ەگەمەن” وكiمەتتiڭ، اتاۋلى، جالعىز كiسi ەمەس، كومپارتيانىڭ ءجادiگوي مەكتەبiنەن وتكەن تۇتاس بiر قاۋىمنىڭ قازاق حالقىنا قارسى قاۋiپ-قاتەرسiز، بەيبiت، بiراق قاتاڭ، ءارi اياۋسىز سوعىسى باستالىپ كەتتi.

وسى iشكi مايداننىڭ جالپى جۇرتقا ماعلۇم نەگiزگi بiر تۇرعىلارىن اتاپ وتەيiك.

بۇگiندە بيلiك باسىندا وتىرعان پارت-نومەنكلاتۋرانىڭ قازاق تاۋەلسiزدiگiن قاجەتسiمەگەن، بۇرناعى وتارلىق كەپتە قالۋعا جانىن سالعان، الىس-جاقىن ءتوڭiرەگiنەن مۇلدە بوتەن، قۇلدىق ساناسى – ورىس-سوۆەت يمپەرياسى ىدىراي باستاعان كەزدە ايرىقشا كورiنiس بەردi. تۋعان حال­قىنىڭ قانشاما قان توككەن، ءجۇز ەلۋ جىلدىق مۇراتى ءسوز ەمەس. ءوز باستارى نوقتالى بولسا دا، الدىندا استاۋ، جەكە جاعدايى تىم جاقسى. اقىرى بالتىق پەن ۋكراي­نا تۇرىپتى، iرگەلەس ورتا-ازيا­لىق ەلدەر، ونى ايتاسىز، يمپەريا ۇيىتقىسى رەسەيگە دەيiن ءوز تاۋەلسiزدiگiن جاريالاپ بiتكەن كەزدە، قاقاعان قىس، يەن جۇرتتا قالعان قازاق سسر-ىنىڭ ساتىمساق وكiمەتi مەن قۋىرشاق جوعارعى كەڭەسi امالسىزدىڭ كۇنiنەن “ەگەمەندiك” الۋعا ءماجبۇر بولدى. بۇل ەكi ورتادا ماسكەۋمەن ارالىقتا قانداي كەلiءسسوز اتقارىلعانى ءازiرشە جابىق تۇر، كەيiن ارحيۆتەن “بiز رەسەي قۇرامىندا قالعىمىز كەلەدi” دەگەن ءعارىزناما-وتiنiش شىعىپ جاتۋى دا عاجاپ ەمەس، ونىڭ ايقىن مىسالى – جاڭادان تۋعان رەسپۋبليكانىڭ قانشاما اي بويى رۋبل ايماعىنان كەتكiسi كەلمەۋi، ياعني، رەسەيگە تاۋەلدi قىلاتىن ەكونوميكالىق بiرلiكتەن اينىماۋى دەر ەدiك. اقىرى بۇل كiرiپتارلىق تالاپ تا قابىل الىنبادى، رەسەي بiزدiڭ جاندايشاپتاردى رۋبل ايماعىنان تەۋiپ شىعاردى، بۇدان سوڭ، ءتول تەڭگەمiز اينالىمعا تۇسكەنشە، بۇل كەزدە قولدانۋدان شىعىپ كەتكەن رەسەي رۋبلi ۆاگونىمەن، سوستاۆىمەن كەلiپ، بۇكiل قازاقستان احۋالىنا قانشاما زيان تيگiزگەنi ءمالiم.

ءوز اقشامىز شىقتى، بۇل – تاۋەلسiزدiك­تiڭ ەڭ كورنەكi، ناق­تى بەلگiسi دەپ، قۋانىشىمىز قوينىمىزعا سىيمادى. بiراق ارادا بەس-ون جىل وتەر-وتپەستە وسى ۇلتتىق تەڭگە ەگەمەن وكiمەتiمiز­دiڭ كوزiنە جىن بولىپ كورiنە باس­تادى. بانكنوتتار بەتiندەگi ابىلايدىڭ، ابايدىڭ، شوقاننىڭ، قۇرمانعازى مەن ءسۇيiنباي­دىڭ سۋرەتتەرi جوعالىپ، بارلىق جاڭا اقشا بۇرىنعى بiر تەڭگەلiك­تە بەدەرلەنگەن فارابي بەينە­سiمەن الماستىرىلدى. بۇل جاعداي – اۋەلدەگi ءۇش تەڭگەلiكتەن ءجۇز تەڭگەلiككە دەيiنگi بانكنوت قۇنسىزدانىپ، اينالىمنان تۇسكەن سەبەپتi دەپ ءتۇسiندiرiلدi. البەتتە، فارابي دە قازاقتان الىس ەمەس، ورتاعاسىرلىق وتىراردان شىققان ءتۇرiك، سونىمەن قاتار الەمدiك تۇلعا، اراب مەملەكەت­تەرiنiڭ اقشالارىنان دا كورiنiس تاپقان، ەندiگi قازاق تەڭگەسiنە دە جاراسىپ تۇر، بiراق ابايدىڭ جانە باسقا الىپتارىمىزدىڭ بەينەلەرi دە تاڭبالانسا قايتەر ەدi؟ بولمايدى ەكەن. مۇنى از دەسەڭiز، جاڭا عاسىر شەگiندە قازاق تەڭگەسiنiڭ بەتiندە ساندىق باعاسىن ايعاقتاعان جازۋ ورىس تiلiندە دە جازىلا باستادى. ياعني، بۇكiلالەمدiك وتار، ونىڭ iشiندە رەسەيدiڭ اتاۋسىز بودانى ءمار­تەبەسiنە جەتكەن ەلدiڭ شارتتى اقشاسىندا ايقىن ۇلتتىق نىسان بولماۋى قاجەت ەكەن. تاۋەلسiز ەل ەمەسسiڭ، اسىپ كەتكەندە رە­سەيدiڭ بiر بولشەگiسiڭ! – دەگەن قاعيدا، قاتاڭ ەسكەرتۋ­دiڭ اۋەلگi بiر، ناقتى، كورنەكi ايعاعى.

وسى تەڭگەنiڭ ۇلتسىزدانۋىمەن قاتار، ءومiردiڭ بارلىق سالاسىندا دا قازاق ەلiن تۇتاسىمەن ۇلتسىزدىق كەبiنە ءتۇسiرۋ – پارمەندi، جوسپارلى ناۋقانعا اينالدى. سىپايىلاپ ايتقاندا. ءبارiن تۇگەل تاراتىپ، باجايلاپ تiزبەلەسەك، تۇتاس بiر كiتاپ، الدەنەشە كiتاپ جازىلار ەدi.

“ەگەمەندiك” زاماننىڭ العاش­قى كۇندەرiنەن باستاپ-اق حالىقتىڭ اقىل-ويى، جان-جۇيەسi، قورعانىشى مەن قامقورى سانالاتىن ۇلت زيالىلارىنا قارسى كۇنi بۇگiنگە جالعاسىپ كەلە جاتقان بىلعانىش ناۋقان باستالدى. بۇل كەزدە باياعى كولچاك ايتقان باس كوتەرەر بەس ءجۇز قازاقتىڭ سانى ەسەلەپ ءوسiپ، الدەنەشە مىڭعا جەتكەن. تايلى-تاياعى، تۇپ-تامىرىمەن تۇگەلدەي قۇرتىپ جiبەرە المايسىڭ، سوندىقتان ءورiسiن تارىلتىپ، تۇقىرتىپ ۇستاۋ ساياساتى iسكە قوسىلدى. “زيالى قاۋىم دەگەنiمiز – زياندى قاۋىم!” – دەگەن ءجادiگوي ۇران شىعىپ، وعان جالباعايلار مەن دالباقايلار قوسىلىپ، باسپا ءسوز بەتiندە تۋرا جيىرما جىلدىق ناۋقان ۇيىم­داس­تىرىلدى. بۇل، بۇگiنگi ساتىمساق وكiمەت ءۇشiن شىنىندا دا زيان­دى قاۋىمنىڭ ەڭ قوماقتى ءبولiگiن – عىلىمي ينتەلليگەنسيا قۇرايتىن. ەندi ۋنيۆەرسيتەت پروفەسسورىنىڭ ايلىق اقىسى اپتالىق كوجەسiنە جەتپەيتiن بولدى. قاتارداعى عىلىم كانديداتتارى مۇلدە تاپشىلىق جاعدايدا قال­دى، كەيiنگi تالاپكەر جاستاردىڭ بارى – عىلىمنان كەتiپ، جوعى – بۇل جاققا جۋىمايتىن بولدى. كوپ ۇزاماي-اق عىلىم اكادەميا­سى تاراتىلدى. قۇرمەتتi اكادەميكتەرگە الدانىش ستيپەنديا تاعايىندالدى. وسى ەكi جاعداي – جوعارعى وقۋ مەن عىلىم اكادەمياسىنىڭ جۇتقا ۇشىراۋى – قازاقستانداعى عىلىم اتاۋلىنىڭ داعدارىس، توقىراۋى عانا ەمەس، كەرi كەتۋi، ۋاقىت وزا كەلە مۇلدە دەرلiك جويىلۋىنا ۇلاستى. بۇل – بiر وقپەن اتىلعان ەكi قوياننىڭ العاشقىسى عانا. ەكiنشi قويان – عىلىم ءتوڭiرەگiندەگi تانىمى كەڭ، كەۋدەسi زور، قاشاندا ۇلكەن قۇرمەتتە بولعان وقىمىستى قاۋىمنىڭ ۇجىمدىق قۇرىلىمى جويىلىپ، بار تiرشiلiگi سۇرىقسىز، قوراش جاعدايعا ءتۇسiپ، عىلىم عانا ەمەس، ساياساتتان دا اۋلاقتاپ، حالقىنىڭ ءسوزiن سويلەۋ­دەن قالۋى، ۇلكەندەرi شارشاپ، ءولiپ-جiتiپ، كiشiلەرi قاجىپ، ءتۇڭiلiپ، قوعام ءومiرiنەن شەتتەۋi دەپ بiلەيiك.

سوۆەتتiك زاماندا ۇلتتىق پارتيا قىز­مەتiن اتقارعان، قا­ھارلى جەلتوقسان وقيعالارىنىڭ كەزiندە دە حالقىنىڭ مۇڭ-زارى مەن اشۋ-ىزاسىن بiلدiرگەن جازۋشىلار وداعى دا وسى كەپكە ۇشىرادى. اتى بار دا، زاتى جوق. بۇرىن جازۋشىلار كiتاپ شىعارىپ اقشا السا، ەندi كiتابىن شىعارۋ ءۇشiن اقشا تولەيتiن بولدى. وسى ارەڭ-پارەڭ كiتاپتىڭ ءوزiنiڭ تارالىمى جوققا جاقىن – بiر مىڭ، ەكi، ءۇش مىڭ. قالاماقى تۋرالى ايتۋدىڭ ءوزi ادەپسiزدiك سانالادى. قازاق كiتابى ەشقانداي قوسىمشا پايدا ءتۇسiرمەيدi ەكەن. بۇل كiتاپ سوۆەت وكiمەتiنiڭ العاشقى ەلۋ جىلىندا دا ەشقانداي پايدا ءتۇسiرمەگەن، بiراق سول زامانداعى اعا جازۋشىلار قاپ-قابىمەن اقشا العان. بiز كورگەن سوڭعى جيىرما بەس جىلدا دا قالاماقى بۇرىنعىعا جەتپەگەنiمەن، اجەپتاۋiر بولدى، بiراق تاقىر-تازا زيان، ياعني باسىپ شىعارۋ ءۇشiن قىرۋار تولەمi بار ولەڭ كiتاپتارىنا توقتاۋ قويىلمادى، پروزانىڭ ەسەبiنەن جابىلاتىن، وسىنداي، شىعىنى مول جيناقتار شىعارىپ جاتقان اقىنداردىڭ قالاماقىسى – ءتۇسiمi كوپ پروزاشىلاردان ارتىپ تا كەتەتiن. ەگەر باياعىداي ەلۋ-الپىس مىڭمەن شىعارسا، بۇگiنگi كiتاپ تا كوپ ءتۇسiم بەرەر ەدi. ۇلتتىق مادەنيەت، ونىڭ iشiندە رۋحاني قازىنا ساناتىنداعى كوركەم ادەبيەتتiڭ ءمان-ماڭىزى اقشامەن ەسەپتەلمەي­تiنiن ايتىپ جاتۋدىڭ ءوزi ارتىق. از با، كوپ پە شىعىن جۇمسالىپ وتىرعان وقۋ، تاربيە جۇمىسى، سوت پەن پوليسيا، تiپتi اكiمشiلiك، باسقارۋ مەكەمەلەرi، ەڭ اياعى بۇگiنگi قولجاۋلىق پارلامەنتiڭiز مەملەكەت قورىنا كوپە-كورنەۋ ساناپ بەرەتiن قانداي قاراجات قۇيىپ وتىر ەكەن. مۇنىڭ ءبارi ەسەپ ەمەس. ەڭ باستىسى – جازۋشىلار قاۋىمىن جانىشتاۋ، بار داۋسىنان ايىرۋ، الاش جۇرتىنا ىقپالىن جويۋ بولاتىن.

سونىمەن، جيىرما جىل ورا­يىندا الدىڭعى اقساقالدار كەتتi، وعان جالعاس قاراساقالدار قوجىرادى، كەيiنگi جاستار ءۇيسiز، كۇي­سiز، كiتاپسىز، جالاڭاياق جاع­داي­عا ءتۇستi، كۇن كوسەمدi ماداقتاپ ولەڭ-جىر جازعان، وكiمەتتiڭ بارلىق ساياساتىن قولداعان بەس-التى ساتىمساق جازارمان بولماسا، قالعان قاۋىمنىڭ بار دەرتi عانا ەمەس، كوپشiلiك جازۋى دا iشكە تۇسكەن، كۇڭكiل اڭگiمەسi كۋحنيادان اسپايتىن جاعدايعا جەتكەن.

وقىمىستى، شىعارماشى جۇرت – بۇكiل زيالى قاۋىمنىڭ دۇنيەدەن ءتۇڭiلمەس قيسىنى جوق. حال­قىنا داۋسى جەتپەيدi، بەدەلi كەم، ابىرويى شامالى. بۇگiنگi وكiمەت اقىلىن المايدى، ايقايىن ەستiمەيدi، ءبارiن كەرiسiنشە، ءوز قالاۋىمەن جاساپ كەلەدi.

بiز زيالى قاۋىمنىڭ ءارقيلى احۋالىن، قوعام ءومiرiنەن قالاي شەتتەگەنiن ايتىپ وتىرمىز. مۇنىڭ ءبارi تۋعان حالقىڭنىڭ كەمباعال جاعدايداعى اۋىر تۇرمىسىمەن سالىستىرعاندا تۇك تە ەمەس. اۋىلداعى جاپپاي جۇمىسسىزدىق، قالالى جەرگە جەتكەن جاستاردىڭ جۇكشi، ارباشى، كۇندەلiكتi جالدامالى كەبiندەگi سۇرىقسىز ءومiرi، قاجىماس قازاق ايەلدەرiنiڭ قارا بازاردى جاعالاعان قالت-قۇلت تiرشiلiگi – باردى ساۋساقپەن ساناپ، جوقتى تۇگەندەپ بiتە المايسىز. جيىرما ەكi جىلدىق جاڭا وتار جاعدايىندا بۇكiل قازاق جۇرتىنىڭ مiنەز-قۇلقى وزگەرگەن، دۇنيە تانىمى باسقا بiر ارناعا تۇسكەن، نيەت-پيعىلى بۇزىلىپ، بار مۇراتى تەك قانا كۇنكورiس قامىنا تiرەلگەن. مۇنى از دەسەڭiز، “تاۋەلسiزدiك تاڭىنىڭ” دۇنيە تارىلا باستاعان العاشقى جىلدارىنىڭ ءوزiندە “قازاقتىڭ جاۋى – قازاق!” – دەگەن ۇران كوتەرiلدi. تەاتر ساحناسىنان باسپا ءسوز بەتiنە كوشiپ، كۇندەلiكتi، جالپى جۇرت اۋزىنداعى لەپەسكە اينالدى. بۇل رەتتە بiزدiڭ شالاعاي ارتيستەرiمiز بەن شالاساۋات جۋرناليست، جالباعاي جازۋشىلارىمىزدىڭ ەڭبەگi ايرىقشا بولدى. 90-جىلدارداعى “انا تiلi”، “جاس الاش” گازەتتەرiندە جانە “جۇلدىز” جۋرنالىنان باسقا بارلىق باسىلىمداردا ەڭ باستى ۇران بولعان، بۇرالقى عانا ەمەس، ۇلت تاعدىرى ءۇشiن مەيلiنشە قاتەرلi قاعيدانى اۋەل باستا جەكە بiر كiسi ويلاپ تاپتى دەگەنگە كۇمان كەلتiرەم. جوعارىدان تۇسكەن نۇسقاۋ – جاندايشاپتار كوتەرiپ جiبەرگەن، ساناسىز توبىر ودان ارمەن قوزداتىپ اكەتكەن. قايتكەندە دە، قازاق قوعامىنىڭ iرiپ بارا جاتقان، ازىپ، توزا باستاعان وتپەلi كەزەڭiنە ءتان كورiنiس بولاتىن. ويلاپ قاراعاندا، بۇل ۇراننان جالعىز-اق قورىتىندى شىعار ەدi. قارا قازاق بiرiنە-بiرi جاۋ بول­عاندا، بيiك مارتەبەلi وكiمەتiڭ نەگە قاراۋىنداعى حالقىنا دوس بولۋى كەرەك؟! سەندەر بiرiڭدi-بiرiڭ ءتۇتiپ جەڭدەر، ءبارiڭدi قو­سىپ، تابەتi ءتاۋiر وكiمەتiڭ ءجاۋ­كەمدەسiن. شىنىندا دا سولاي بولىپ شىقتى.

ەگەمەندiك مەجەسi بەس-التى جىلعا تولار-تولماستا قازاقتىڭ اتامەكەن جەرiن ساتۋ تۋرالى ماسەلە كۇن ءتارتiبiنە قويىلدى. حالىقتى جاڭا بiر يگiلiكتiڭ ارتىقشىلىعىنا ۇندەپ، ءار تاراپتان پiكiر تارتقان ءدۇدامال وسپاقتان سوڭ، سىرتتاي، تەزiنەن دايىندالىپ، ۇكiمەت قوستاپ، العاشقى وقىلىمى پارلامەنتتە ماقۇلدانىپ تا ۇلگەردi. وسىنداي سۇمدىق حابار ەستiلiسiمەن، قازاق زيالىلارى تۇگەل كوتەرiلگەن ەدi. 1999 جىل، شiلدە ايى بولاتىن. جازۋشىلار وداعىنىڭ ءماجiلiس زالىندا بۇكiل شىعارماشىلىق ۇيىمداردىڭ، عىلىمي ينتەلليگەنسيانىڭ ەڭ بەدەلدi وكiلدەرi باس قوسىپ، بiر اۋىزدان قاتاڭ قارسىلىق ايتىلدى، سويلەنگەن ءسوزدiڭ بiرازى جانە ارنايى قارار رەسپۋبليكالىق باسپا ءسوز بەتiندە جاريالاندى. سونىمەن توقتاۋ بولىپ ەدi. ايتكەنمەن، ارادا ءۇش جىل وتەر-وتپەستە پارلامەنت جەر ساتۋ تۋرالى ماسەلەنi توتە­سi­نەن، قايتا كوتەرiپ، بۇكiلحالىق­تىق تالقىعا سالماستان، قايرىلماس شەشiم قابىلداپتى. جەر ساتىلدى.

قازاق حالقىنىڭ ارعى اتا-بابادان بەرi، مىڭداعان جىل بويى يەلەنگەن، ءتوڭiرەكتiڭ ءتورت بۇرىشىنان انتالاعان جاۋمەن قايتپاي قارجىسىپ، قيساپسىز قان توگiپ، كەيiنگi ۇرپاعىنا ميراس ەتكەن جەرi.   جەر ساتىلدى. تابانىمىزدىڭ استىنداعى جالعىز تيا­ناق. كiم الدى، نە قالدى؟ قازiر بiزگە شەت جاعاسى عانا ماعلۇم. ەجەلگi قازاق توپىراعى قولى جەتكەن، ناقتىلاپ ايتساق،  وكتەم وكiمەتiمiزگە كومەكتەس، سىبايلاس، جانى جاقىن، جات جۇرت­تىق قورقاۋلاردىڭ تالاپايىنا ءتۇستi. ەجەلگi قازاق ەلiنiڭ ەڭ قۇنارلى ءوڭiر، ەڭ قۇيقالى قونىستارىنىڭ قانشاسى اتاڭنىڭ ءوزi اتىن ەستiپ بiلمەگەن جالماۋىزداردىڭ يەلi­گiنە كەسiلگەنiن ءبۇ­گiنگi بiز بiلمە­سەك تە، كەيiنگi زامان ايقىنداپ بەرەدi.

• .ادامزات تاريحىندا نەشە ءتۇرلi دارىنسىز، اقىماق، جالتاق، تاۋانسىز، تiپتi اقىل-ەسi كەمiس، ەسالاڭ پاتشالار بولعان، الايدا ەلiمەن قوسا جەرiن دە ساتىپ جiبەرگەن عاجايىپ كەمەڭگەر پاتشا بiزدiڭ قازاقتىڭ عانا ەنشiسiنە بۇيىرىپتى.

تاڭعالارلىق ەشتەڭە دە جوق. جەر ساتىلىپ، ونىڭ استى مەن ءۇستiندەگi بار بايلىق جات جۇرت­تاردىڭ ۇلەسiنە بەرiلiپ، ياعني تۇگەل ءتوڭiرەگiنiڭ كوڭiلiن تاۋىپ، ابدەن كۇشەيگەن سوڭ، قازاقستان اتالاتىن رەسپۋبليكانىڭ پرە­زيدەنتi بولىپ وتىرعان ەلباسى جانە عاسىر عۇلاماسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ: “قازاقتا بۇدان بۇرىن مەملەكەت بولعان جوق!” – دەپ جاريالادى. اۋەلدە قاقاس ەستiدiك پە دەپ ەدiك. جەتi-سەگiز جىل ورايىندا، ەڭ بيiك مiنبەر­دەن الدەنەشە رەت قايتالاپ پىسىقتادى. “مەملەكەت بولعان جوق، شەكاراسى دا بولمادى”. جاڭالىق ەمەس ەدi. ودان كوپ بۇرىن سولجەنيسىن ايتقان. سولجەنيسىننان سوڭ جيرينوۆسكيي نەشە مارتە شەگەلەگەن. بiزدiڭ جاڭالىق – مۇنداي سوراقى ءسوزدiڭ وسى ەلدi باسقارىپ وتىرعان كiسiنiڭ اۋزىنان شىعۋى بولاتىن. بiر قىزىعى – بۇرنادان بەلگiلi كەپ بولعانىمەن، ەشكiم دە نازار­بايەۆ سولجەنيسىندى قايتالاپ، جيرينوۆسكييگە ءۇن قوسىپ وتىر دەپ ويلامادى. “وسى تاۋەلسiز­دiكتi بiزگە ءوز قولىمەن الىپ بەرگەن” كۇن كوسەم: “ءبارiن دە مەن جاسادىم”، – دەپ تۇر، قايتكەندە دە ارتىق كەتتi دەپ ءتۇيدiك. الايدا عاسىر عۇلاماسىنىڭ اتاۋلى لەپەسiنiڭ ءمان-ماعىناسى مۇلدە باسقاشا بولاتىن. الاڭعاسارلىق تا، اڭقاۋلىق تا ەمەس، تەرەڭنەن تولعاعان، الدى-ارتىن بايىپتاعان ناقتى تۇجىرىم. “قازاقتا مەملەكەت بولعان جوق، ياعني الداعى زاماندا بولۋى دا شارت ەمەس؛ ءوزiم قۇرعان مەملەكەتتi ءوزiم تاراتا الام، پاتشالىق زامانىمدا نە قىلسام دا ورىندى، زاڭدى”، – دەگەن كەپ.

ال ەندi مەملەكەتi بولماعان ەلدiڭ تاريحى بولا ما؟ تاقاۋ كورشiلەرمەن شەكاراسى بولماعان جۇرتتىڭ ءوزiنە تيەسiلi قونىس، مەكەنi بولا ما؟ تاريحتى، جەر يەلiگiن ايتاسىز، ءوزiندiك حالقى بولا ما؟ جوق، جوق جانە جوق! قازاق دەگەن حالىق جوق. اتاپ ايتىلماسا دا، ءداپ وسىنداي قورىتىندى شىعادى. بار بولسا دا، قۇنسىز، ەلەۋسiز توبىر.

بولماعان مەملە­كەتتiڭ وتكەنiن، جوق تاريحتى تەكسەرۋ، زەرتتەۋ قاجەت پە؟ قاجەت ەمەس، مۇمكiن دە ەمەس. اتاۋلى قاعيدادان كەيiن، تiپتi ودان كوپ بۇرىن قازاق تاريحىن تانۋعا بەيرەسمي تۇردە تىيىم سالىندى. جوق مەملەكەتتiڭ العاشقى ەكi حانىنا استانادا ورناتىلۋعا تيiس جانە دايىن تۇرعان، جاپ-جاقسى، كور­نەكi كەيiپتi ەسكەرتكiش، ءتوڭiرەگiن­دەگi جاۋىنگەر سەرiك بەينەلەرi­مەن قوسا، الدەبiر قوقىسقا تاستالىپ، ونىڭ ورنىنا جاڭا، شىنايى تاريحتى باستاۋشى الىپ تۇلعانىڭ ءمۇسiنi قويىلدى. ال الماتىدا بۇدان جيىرما جىل بۇرىن بەلگiلەنگەن، 1932-33 جىلدارعى الاپات اشارشىلىق قۇر­باندارىنا ارنالماق ەسكەرت­كiش باياعى جاتاعان، مۇقىل قۇلپىتاس قالپىندا تۇر. ونى ايتاسىز، قازاق حالقىن ورنى تولماس اپاتقا ۇشىراتىپ، الەمدەگi ەڭ ۇلكەن حالىقتار قاتارىنان شىعارعان كوممۋنيستiك گەنوسيد، ونىڭ سەبەپ، سالدارى ءجونiندە ايتۋدىڭ ءوزi ورىنسىز سانالاتىن بولدى. ءجۇز ەلۋ جىلدىق ورىس جانە ورىس-سوۆەت وتارشىلدىعى تۋرالى ءسوز قىلۋعا رۇقسات جوق. كوممۋنيستiك باسقىنشىلىقتىڭ جاڭا كەزەڭi – “تىڭ كوتەرۋ” ناۋقانى ءالi كۇنگە ماداقتالىپ جاتىر جانە وتكەندە پالەنباي جىلدىعى وكiمەتتiك تۇرعىدان ارنايى اتالدى.

• قازاقتىڭ ەسەپتەن شىعا­­رى­­لۋىنىڭ، بۇرىن بولماعان مەملەكەتiنiڭ قازiر دە ەلەسi جوعىنىڭ ەڭ ايقىن مىسالى – “بiر ءجۇز قىرىق ۇلت” تەورياسى. ءمان-ماعىناسى: قازاق – اتاۋلى رەسپۋبليكا شەگiندەگi جەكە-دارا جۇرت ەمەس، وسى ەلدە “شات-شادىمان تۇرمىس كەشiپ، ىنتىماعى جاراسقان” 140 حالىقتىڭ قاتارىنداعى قاۋىم دەگەن ۇستانىم. قازاق – ءوز اتا-جۇرتىندا مەملەكەت قۇرۋشى، جەتەكشi حالىق ەمەس، كوپتiڭ بiرi دەگەن ءسوز.

البەتتە، قازاقستان ازاماتى سانالاتىن ادام اتاۋلى ۇلتىنا، ءناسiلiنە قاراماستان، تەڭ قۇقىق­تى. جانە بۇل تەڭدiك قازاققا دا تيەسiلi. ازاماتتىق تۇرعىدا كiسiنiڭ كiسiدەن ارتىقشىلىعى جوق. بiراق بۇل اراداعى كiلتيپان – بايىرعى جۇرتتىڭ ۇلتتىق ستاتۋسى تۋرالى. سەن – جەر يەسiسiڭ، ءارi باسقالارمەن سالىستىرعاندا، ولشەۋسiز كوپ­سiڭ. الايدا اتا-بابا مەكەنiندە تۇرعانىڭ ەسەپ ەمەس، ال كوپتiگiڭ – ەلەۋسiز جاعداي ەكەن. ەلەۋسiز عانا ەمەس، قاجەتسiز، تiپتi قاتەرلi كiلتيپان. ەگەمەن وكiمەتiمنiڭ ۇعىمىنشا، قازاق ءوزiنiڭ وگەي وتانىندا كوپشiلiك بولماۋعا تيiس.

وسىعان وراي، ەگەمەن ساياساتىمىز 2009 جىلعى رەسمي سوڭعى ساناق كورسەتكiشi – رەسپۋبليكا شەگiندەگi قازاق حالقىنىڭ ۇلەس سالماعى 67 پايىزدان استام دەيتiن، جالپى جۇرتقا حابارلانىپ قويعان باستاپقى دەرەكتi اۋەلدە نازاربايەۆتىڭ اۋزىمەن 65 پايىزعا ءتۇسiردi، وسىدان سوڭ 65-تiڭ ءوزi كوپ كورiنiپ، 63 پايىزعا دەيiن تومەندەتتi. شىندىعىندا، وسى “الپىس ءۇشتiڭ” ءوزi – قىرۋار سان، قازاق – رەسپۋبليكا كولەمiن­دەگi سانى باسىم، جەتەكشi ۇلت دەگەن ءسوز. بالتىق بويىنداعى، العاشقى كۇندەرiنەن باستاپ شىن ءمانiسiندەگi تاۋەلسiزدiك ورناتقان ءۇش ەلدەگi بايىرعى حالىقتىڭ ۇلەس سالماعى دا ءازiرشە وسى 63 پايىزعا جەتiپ، جەتپەي جاتىر. الايدا بiزدiڭ وتانسىز، ۇلتسىز وكiمەتكە ەلدەگi جالپى جۇرتتىڭ ۇشتەن ەكiسiنە جۋىعىن قۇراپ وتىرعان 10 ميلليوننان استام حالىقتىڭ ءوزi باكەنە كورiنەدi. باكەنە كورiنبەسە دە، سولاي دەپ سانالۋعا تيiس ەكەن. قالعان قۋىستى 129 ۇلت جانە “ۇلىسپەن” تىعىنداپتى. جيىنى – 130 حالىق دەپ قويىڭىز. وعان دا تاۋبە، بۇل 130-دىڭ iشiندە قازاق تا بار، قاپەلiمدە ۇمىتىپ كەتپەگەن. سودان بەرi ءتورت جىل ءوتتi. ماناعى ۇلتتار مەن “ۇلىستار” ءوز iشiنەن بالالاپ كوبەيiپ، 140 دەگەن جۋان سانعا جەتiپتi. ياعني، قازاقتان باس­قا تاعى دا 139 ۇلت پەن “ۇلىس”. ەندi ەسەپتەپ قاراڭىز. ەڭ سوڭعى، جاڭا دەرەك بويىنشا، بيىلعى 2013 جىلدىڭ ورتا شەنiندە رەسپۋبليكا حالقىنىڭ جيىن سانى 17 ميلليوننان اسقان. ونىڭ تۋرا 11 ميلليونى – قازاق، جالپى جۇرت­تىڭ 65،2 پايىزى. بۇدان سوڭعى ەڭ iرi حالىق – ورىس، 21،8 پايىز، ودان كەيiنگi وزبەك – 3، ۋكراين – 1،8، ۇيعىر – 1،4، تاتار – 1،2، نەمiس – 1،1 پايىزدان. بۇلار­عا جالعاس كارiس – 0،6، ءتۇرiك – 0،6 پايىز تارتادى ەكەن. قازاقپەن قوسا جيناقتاپ كەلگەندە، وسى ازدى-كوپتi ۇلەسi بار ون حالىق – بۇكiل رەسپۋبليكا جۇرتىنىڭ 96،7 پايىزىن قۇرايدى. سوندا قالعان 130 ۇلت پەن “ۇلىستىڭ” ۇلەسi – 3،3 پايىز عانا بولىپ شىقپاق. بۇلاردىڭ iشiندە بەس-ون مىڭ، بiرەر مىڭى تۇرىپتى، بەس-التى، تiپتi ەكiء-ۇش-اق كiسiدەن تۇراتىن “ۇلتتار” مەن “ۇلىستار” بار. وكiمەتتiك ۇيىمدار iزدەپ بارماسا، تiرi جان ءتۇرiن كورمەگەن 5 چۋكچا، 4 نيۆح، 3 نگاناسان، 2 يۋكاگير، 1 اين دەگەن سياقتى. ەندi تىنىق مۇحيت ارالدارىنان، ورتالىق افريكا مەن امازونكا جىڭعىلدارىنان جال­عىز-جارىمداپ تاعى ون، جيىرما، تiپتi، ارام اقشامىز جەتiپ تۇر، قىرىق-ەلۋ كوز اكەلسەك، بۇگiنگi قازاقستان 200 ۇلت پەن “ۇلىس” ءتاتۋ-تاتتi، بەرەكە-بايلىقتى، شات-شادىمان تiرشi­لiك كەشiپ جات­قان ۇجماق ولكەسiنە اينالار ەدi. وسىنداي، كۇلكiلi ەمەس، سوراقى جاعدايلارعا قاراپ تۇرىپ، بۇگiنگi قازاقستان وكiمەتiن ۇستاپ وتىر­عان الىپتاردىڭ اقىل-ەسiنiڭ ءتۇزۋ­لi­گiنە كۇمان كەلتiرەسiڭ. الگiندەي ەسەپكە سالساق، بۇرنا­عى الەمدiك يمپەريانىڭ ۇيىتقىسى بولعان ۇلىبريتانيادا كەم دەگەندە بiر، ەكi مىڭ، بالكiم، جەر بەتiن جايلاعان الدە ءۇش، الدە بەس مىڭ حالىق تۇگەل بار بولىپ شىعار ەدi. ال فرانسيا مەن گەرمانيادا بەس-التى ءجۇز بەن مىڭ-مىڭ جارىمنىڭ ارالىعىندا. (وسى ءۇش ەلدەگi سونشاما جۇرتتىڭ iشiندە بiرەۋ، ەكەۋ، ۇشەۋ ەمەس، الدەنەشە ءجۇز، بالكiم، بiرەر مىڭنان استام قازاق تا بار.) وسىعان وراي، ۇلىبريتانيا – الەمدەگi بارلىق جۇرتتىڭ وتانى، فرانسيا – بەس ءجۇز حالىقتىڭ مەكەنi، گەرمانيا – جەتi ءجۇز “ۇلىستىڭ” يەلiگi دەپ دابىرلاعان ماقتان ەستiلمەيدi. الايدا جاڭا عانا ايتقان، اقىل-ەستiڭ ءبۇتiن­دiگiنە كۇمان – ورىنسىز. ءدال وسى ماسەلەدە وكiمەتiم­نiڭ ميى شىل­قىپ تۇر. ەسەپ تە ناقتى: قازاقستان – قازاقتىڭ ەمەس، وسىنداعى 140 جۇرتتىڭ ورتاق قوجالىعى، قازاق مۇنداعى بارلىق بايلىق پەن يگiلiكتiڭ جۇزدەن بiردەڭە بولشەگiنە عانا ەنشiلi دەيتiن سۇرقيا قاعيدا. بۇل – بەرiدەگi، سىرتقى پەردە. شىن ءمانiسiندە قازاقستان – قازاق ءۇشiن قۇت مەكەن، تۋعان وتان بولۋدان قالعان.

وسى “ىنتىماعى جاراسقان 140 ۇلت پەن ۇلىس” قاعيداسىنىڭ نەگiزiندە قۇرىلعان “قازاقستان حالىقتارىنىڭ اسسامبلەياسى” شىن ءمانiسiندە ءۇي iشiنەن ءۇي تiگۋگە، وسى حالىقتاردىڭ بiرلiگi­نە ەمەس، ايىرىمىنا قىزمەت قىلىپ وتىر. جەرگiلiكتi جۇرتقا بوتەنسiڭ، ءوز بەتiڭشە تiرشiلiك جاسا دەگەن سارىن. وسى ۋاقىتقا دەيiن اسسامبلەيا قازاق مۇددە­سiنە، قازاق تiلiنە قاتىستى ەشقانداي ماسەلە كوتەرiپ، ءمالiمدەمە جاساپ كورمەپتi. كەرiسiنشە، اتاۋ­لى ۇيىمدا باسشىلىق قىزمەتتە بولعان كەيبiر ازاماتتاردىڭ قارا-قاسقا شوۆينيستەر توبىنان تابىلعان مىسالدارى بار. سونىمەن قاتار قازاق مۇراتىنا جات، وكiمەتتiك ۇستانىم قالعان بارلىق ۇلتتا بايىرعى جۇرتقا قارسىلىق، جەك كورۋ ىڭعايىنداعى ءتۇسiنiك تۋعىزىپ جاتىر. نازاربايەۆ بولماسا، قازiرگi قاتاڭ ءتارتiپ بولماسا، بۇل قازاقتار ورىستان باستاپ سويقان سالىپ، ۇيعىر مەن كارiس، كۇرد پەن ارمەن – تاعى قانشاما جۇرتتى تۇگەل قىرعىنعا ۇشىراتپاق ەكەن. سوندىقتان دا قازاقتى باسىپ ۇستاۋ كەرەك دەيتiن قيسىن.

مiنە، قاراڭىز. وسى ون جەتi ميلليوننىڭ iشiندەگi ەڭ حاقىسى كەم جۇرت كiم؟ قازاق. بۇل جاعداي ءومiردiڭ بارلىق سالاسىندا اتوي سالىپ تۇر. كۇندەلiكتi كورiنiس قانا ەمەس، بۇلجىماس زاڭ. ماسەلەن، ەكi جاس – قازاق پەن ۇيعىر (شەشەن، كۇرد، كارiس، چۋكچا...) توبەلەسiپ قالسىن. مۇنداي جاعداي تۇرمىستا بولىپ تۇرادى. ورىس پەن ورىس، ۇيعىر مەن ۇيعىر، كارiس پەن كارiس، تiپتi قازاق پەن قازاق تا جانجالداسىپ جاتۋى مۇمكiن. ءاسiرەسە قازiرگi جۇرتتىڭ ءبارiنiڭ تەرiسi تارىلعان زاماندا. بiرەۋi كiءنالi، نەمەسە ەكەۋi دە جازىقتى. ال بiزدە عاجايىپ ءادiلدiك ورنادى. قانداي جاعدايدا دا قازاق كiءنالi دەپ تانىلادى. الگi قوجايىن ۇلتتىڭ قولىنان كiسi ولسە دە، ەسەپ ەمەس. جانجالدى كiم باستاسا دا، قازاق ايىپتى. ونىڭ iشiندە ماناعى اتىلىپ، پىشاق سالىنىپ، تەپكiلەنiپ ولگەن مارقۇمنىڭ ءوزi قىلمىسكەر تانىلۋى مۇمكiن. ال تiرiلەر – تاياق جەگەن، كوزi شىعىپ، قولى سىنعان قازاقتار ءادiل سوتتىڭ الدىندا جەڭiل-جەلپi ەمەس، قاتاڭ جازاعا – پالەنباي جىلدىق تۇرمەگە كەسiلەدi. بۇل قالاي دەپ ارا تۇسكەن كولدەنەڭ جۇرت تۇگiلi، اقيقاتىن جازعان باسپا ءسوز وكiلدەرiنiڭ ءوزi قولما-قول جاۋاپ­قا تارتىلماق. ناتيجەسiندە جەرگiلiكتi قازاق ءوزiنiڭ ادامدىق قۇقىعىن قورعاي المايتىن ءمۇسا­پiر حالگە جەتتi. تەك قىلمىستىق iستەردە عانا ەمەس. كۇندەلiكتi ءومiردiڭ، تۇرمىستىڭ بارلىق سالاسىندا. قازاقستاندا تۇرىپ جاتقان، ازاماتتىق حاقىسى ارتىق كەز كەلگەن ۇلت پەن “ۇلىس” وكiلi با­يىرعى قازاقتى قالاي قورلاسا دا ايىبى جوق. ال قازاق قىبىر ەتiپ كورسiن، تiپتi قارا كۇش ەمەس، سىپايى سوزگە جۇگiنسiن – ۇلت ارازدىعىن قوزدىرعان قىلمىسكەر بولىپ شىعادى. قازاقتى ءجابiرلەۋ، ونىڭ ۇلتتىق نامىسىن اياققا تاپتاۋ، وتكەن تاريحىن، تiلiن، مىڭ جىلدىق مادەنيەتiن، ۇلتتىق قۇندىلىقتارىن جوققا ساناپ جانە بىلعاپ، بىلاپىتتاۋ – قازاقستان شەگiندە شىعىپ جات­قان، دايەكسiز ەلەكتروندىق قۇرالداردى ايتپايىق، تاسقا باسىل­عان گازەت-جۋرنالدار بەتiندە ۇيرەنشiكتi قۇبىلىسقا اينالعان. قوي دەپ ايتاتىن، تىيىم سالاتىن وكiمەتiڭ جوق. قايتا، كەرiسiن­شە، تاريحى جوق، مەملەكەتi بولماعان، ياعني ەكi اياقتى ادام اتاۋلىعا ءتان جەتiستiك پەن يگiلiك اتاۋ­لىدان جۇرداي دەپ، ءبارiن قوزدىرىپ وتىرعان وسى “ەگەمەن” وكiمەتiڭ، ونىڭ كۇن كوسەمi مەن جاندايشاپ قوسشىلارى ەمەس پە؟! جات جۇرتتىق وتانداستار سەنiڭ قازiر دە جەتiسiپ كەتپەگە­نiڭدi كوزiمەن كورiپ وتىر. ەگەمەن قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا قازاق تiلiندە تولىق حابار بەرەتiن جالعىز تەلەارنا جيىرما جىل وتكەندە ارەڭ اشىلدى، ايتەۋiر ءوز تiلiڭدە سويلەپ تۇر دەمەسەڭ، اۋزى قيسىق، كوزi قيتار.

قازاق رۋحاني تۇرعىدا، تۇر­مىس احۋالىندا عانا ەمەس، زاڭ الدىندا دا كەمشiن جاعدايعا ءتۇسiرiلدi. كوبiنە-كوپ قازاقتىعىنان باسقا جازىعى جوق. سوناۋ 1918-20 جىلدارداعى سياقتى، ەشقانداي تەرگەۋ، تەكسەرۋسiز، جەكەلەپ تە، توبىمەن دە اتىپ تاستاۋعا بولادى، بالا-شاعاسى، ۇي-جايىمەن قوسا، تۇگەلدەي ورتەپ جiبەرۋگە، iرگەتاسىمەن بiرگە جارىپ، قوپارىپ، اسپانعا ۇشىرۋعا بولادى؛ تەرروريست ەكەن دەيدi، بiراق ايعاعى دا، دالەلi دە جوق، جانە بۇل قارۋسىز ازامات، قورعانسىز بالا-شاعا، قاتىن-قالاشتىڭ ءجون-جوباسى مۇلدە ايتىلماعان كۇيiندە قالادى. بار كiءناسi مەشiتكە بارىپ، ناماز وقيتىن، تiپتi بەيساۋات، ءوز بەتiنشە جۇرگەن مۇنداي تەررو­ريستەردi كەيدە توبىمەن ۇستاپ، وتىز-قىرىق، ون بەس-جيىرمادان سوتتاپ جاتادى، سوت ءماجiلiستەرi جابىق وتەدi، ۇكiمi قاتال – ون جىلدان جيىرما بەس جىلعا دەيiن، باياعى سوۆەتتiك ۇلكەن تەررور كەزiندەگi “جاپون شپيوندارى” ءتارiزدi. سوڭعى ءۇش-تورت جىل ورايىندا الدەنەشە وتباسى ۇي-جايىمەن قوسا جارىلىپ، كەم دەگەندە ەكi جۇزدەن استام “تەرروريست” قاتاڭ ءتارتiپتi تۇرمەگە تىعىلدى.

ەڭ عاجابى، وسىنشاما سودىرلار جايلاعان قازاقستاندا ءالi كۇنگە بiردە-بiر اتاۋلى تەررو­ريس­تiك شابۋىل بولماپتى. ءتۇسi­نiكتi جاعداي، بiزدiڭ قىراعى چەكيس­تەر الدىن الىپ جاتىر عوي. وكiمەتiم سولاي دەپ سەندiرگiسi كەلەدi. الايدا اقىماقتىڭ ءوزiنە ءتۇسiنiكتi جاعداي. مۇنىڭ ءبارi – قازاقتى جانىشتاۋ، ۇركiتiپ، قورقىتىپ قويۋ، بار ەركiنەن ايرىل­عان كونبiس، يسالماس توبىرعا اينالدىرۋ ارەكەتi عانا. اقىرى – جاڭاوزەن. مiنە، بiزدiڭ قاھارمان قورعاۋشىلارىمىزدىڭ باۋىرى جازىلىپ، بۋسانا اتقان كۇنi. الايدا بار ارمانىن تۇگەسە الماعان سياقتى. كەز كەلگەن ساتتە الدەنەندەي نارازىلىق بiلدiرiپ، باس كوتەرگەن جۇرتتى جامساتىپ سالۋعا دايىن وتىر. جۇرت بول­عاندا – تەك قازاقتى عانا.

• اقتوبەدە، نەمەسە اتىراۋدا بiر ورىستى اتىپ كورسiن. الماتىدا الدەبiر ۇيعىردىڭ، شىمكەنتتە قايسىبiر كۇردتiڭ مۇرنى قاناپ كورسiن. ەگەر ماڭعىستاۋدا ەرەۋiلگە شىققان، تiپتi شىقپاعان، كوشەدە جاي عانا سەرۋەندەپ جۇرگەن بەس ورىس بولسا، بiزدiڭ ءسۇيiكتi وكiمەتiمiز مىلتىق اتپاق تۇگiلi، تاياعىن كوتەرمەس ەدi. ەگەمەن بيلiك ءۇشiن ەڭ قاتەرلi جاۋ – قازاق بولىپ تۇر. زاڭنان تىس، سوندىقتان دا قورعانسىز، نە iستەسەڭ دە، قارىمتاسى، قايتارىمى جوق دەپ بiلەدi.

جەردi ساتۋ، قازاقتىڭ بار بايلىعىن تالاپايعا ءتۇسiرۋ – قانشاما اۋىر احۋال بولسا دا، ەل-جۇرتىمىز – قازاق اتالاتىن حالىقتىڭ iرگەسi ءبۇتiن عوي دەدiك. وكiمەت جاۋلىق رايىنان قايتپاسا دا، حالقىمىز ەس جيار، ءوسiءپ-ونiپ، كوبەيiپ، اقىر ءتۇبiندە ءوزiنiڭ ەنشiلi سىباعاسىنا قول سوزار دەدiك. سويتسەك، تۋعان حالقىنان ەگەمەن، ءتوڭiرەگiنە تۇگەل تاۋەلدi وكiمەتiمiز بۇل جاعىن بiزدەن بۇرىنىراق ويلاپ قويىپتى. قازاق حالقى كەمباعال جاعداي، قايىرشىلىق تۇرمىس ءۇستiندە ۇرپاق ءوسiرمەۋi، ونبەۋi، ءوز جۇرتىندا باسىم كوپشiلiككە اينالماۋى قاجەت ەكەن. حالىق ساناعىنىڭ اۋەلگi، رەسمي ناتيجەسiن بۇرمالاۋ، ياعني ءوز رەسپۋبليكاسىنىڭ شەگiندەگi قازاقتىڭ جيىن سانىن مۇمكiن بولعانىنشا كەمiتiپ كورسەتۋ – بۇل ساياساتتىڭ اڭداۋسىزدا سىرتقا شىعىپ قالعان بiر عانا بەلگiسi ەكەن. ەندi انىق قاتەر قاۋپiن اڭداعان سوڭ، ەگەمەن وكiمەتiم اشىق، پارمەندi ارەكەتكە كوشتi. قايتكەندە دە قازاقستان شەگiندەگi قازاق كوبەيمەۋi كەرەك!

بۇل زۇلىمدىق پيعىل وسىدان جيىرما جىل بۇرىن كورiنiس بەرگەن. قازاق حالقى تاۋەلسiزدiك الىپتى، ءوزiنiڭ ۇلتتىق تۋىن كوتەرiپ، بايىرعى مەملەكەتiن جاڭعىرتىپ، قايتادان ەڭسەلi ەل بولىپتى دەگەن قۋانىشتى حابار، بۇكiل الەمگە تارالعان ناقتى ايعاقتان سوڭ، شەتتەگi قازاق اتاۋلى تاريحي وتانىنا ورالۋعا اسىقتى. العاشقى قۋاتتى تولقىن – ۇلى كوش موڭعول ۇلىسىنىڭ تارابىنان باستالدى. كەلەسi كەزەكتە جۇڭگو حالىق رەسپۋبليكاسىنداعى بايىرعى قازاقتار تۇردى. بۇرنا­عى سوۆەتتiك رەسپۋبليكالار – جاقىن كورشi وزبەكستان، ونىڭ iشiن­دە اۆتونوميالىق قاراقالپاق جانە ءتۇرiكمەنستان، تiپتi رەسەي فەدەراسياسىنداعى قانداستار تۇگەلدەي دەرلiك ەلەڭدەپ وتىردى جانە بiرتالاي جۇرت الدى-ارتىنا قاراماي، اتا-جۇرتقا كوشە باستادى. ەگەمەن وكiمەتiمiز اۋىر جاعدايدا قالعان ەدi. جاقتىرماسا دا، توقتاۋ سالا المايدى، وزدەرiنiڭ وكiمi ءالi دە بەرiك بەكiپ بولعان جوق.

بiراق ۇلى كوشتi توقتاتپاسا دا، تا­سىر­­قاتىپ، بوگەپ، كەسەل كەلتiرۋگە بەت بۇردى. كو­شiپ كەلگەن ورالمان جۇرتتىڭ الدىنا ءجۇز سان توسقاۋىل قويىلدى. ۋاقىت وزعان سايىن جاعداي جەڭiل­دەۋ ورنىنا قيىنداي بەردi. وكiمەتiڭنiڭ ءوزi ۇناتپاي وتىرعان پاناسىزدى كiم باسىنباس. ءسۇي­رەتپە سىلتاۋلار، كوپە-كورنەۋ زورلىق، ار-ۇيات، ادامدىق نامىستى قورلايتىن ءارقيلى ارەكەت ءۇستiنە قيسىنسىز پاراقورلىق قوسىلدى. قازاقستانننىڭ ازاماتتىعىن الۋ – قيامەتتiڭ قىل كوپiرiنەن وتكەنمەن بiردەي جاعدايعا جەتتi. سوعان قاراماستان، ورالماندار تاسقىنى ارتا ءتۇستi. ەجەلگi اتا-جۇرتىنا ورنىعىپ، بولاشاق ۇرپاعىن ءوز ەلiنiڭ تاعدىرىمەن قوسۋعا نيەت ەتكەن جان­كەشتi قازاقتاردىڭ كورگەن قيىندىعى، ەستiگەن بالاعاتى، اۋىر تۇرمىسى جالپىعا ءمالiم، قاي­سىبiرiن ساناپ بiتەرسiز. وكiمەتتiڭ رەسمي، جاۋاپكەر تۇلعالارىنىڭ ءار كەزدەگi اڭداۋسىز، نەمەسە ەسەپپەن ايتىلعان، قازاققا عانا قارسى ەمەس، ادامگەرشiلiككە قاي­شى سوزدەرi مەن بىلعانىش iستەرi تاريح بەتiندە تاڭبالانىپ تۇر.

وسىنىڭ ءبارiنە قاراماستان، ۇلى كوش سايابىر تارتسا دا توقتالمادى. ەندi، مiنە، 2009 جىلعى ساناقتىڭ جان شوشىرلىق قورىتىندىسى – قازاق 67 پايىزعا جەتiپتi!.. سۇمدىق قوي. ەگەمەن وكiمەتiم جاندارمەن توتەنشە امالدار ويلاستىرا باستادى. بiراق قازاققا قانداي قىساس جاساسا دا، ايتارلىقتاي ناتيجە بەرمەي جاتىر. اقىرى... مiنە، الاقاي، جاڭاوزەن كومەككە كە­لiپتi. وكiمەتiمنiڭ كوكتەن تiلەگەنi اياق استىنان شىقتى. اتتى، ازاپتادى، تۇرمەگە تىقتى. قورقىتىپ، ۇركiتiپ، قازاق رۋحىن بiرجولا جانىشتاعاند