مەملەكەت باسشىسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ «قازاق ءتىلى ءالىپبيىن كيريلليسادان لاتىن گرافيكاسىنا كوشىرۋ تۋرالى» جارلىققا قول قويدى. ەلىمىز ءۇشىن تاريحي وقيعا دەپ باتىل تۇردە ايتا الامىز دەپ جازادى Qamshy.kz اقپارات اگەنتتىگى e-history.kz-كە سىلتەمە جاساپ
تاۋەلسىزدىك تاريحىندا تۇڭعىش رەت ەلىمىز قازاق ءتىلىنىڭ جاڭا گرافيكاسىنا اپاراتىن جولدى تاڭداپ الدى. جاڭا ءالىپبي تۋرالى ءوز ويىن ق ر بعم عك مەملەكەت تاريحى ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور بۇركىت اياعان National Digital History پورتالىمەن ءبولىستى.
– قۇرمەتتى اياعان عەلمان ۇلى، مەملەكەت باسشىسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ قازاق ءتىلى ءالىپبيىن كيريلليسادان لاتىن گرافيكاسىنا كوشىرۋ تۋرالى جارلىققا قول قويدى. قازاق قوعامى جاڭا ءالىپبيدىڭ نۇسقاسىن قالاي قابىلدادى؟ لاتىن جازۋىنىڭ تاريحي ءمانى قانداي؟
– سوۆەت وداعى ىدىراعاننان كەيىن قازاق جازۋىن لاتىن ارىپتەرىنە اۋىستىرۋ ماسەلەسى وزەكتى تاقىرىپقا اينالدى. جاقتاپ جانە قارسى داۋىس بەرگەندەر بولدى. كيريلليسانى ساقتاۋ مەن لاتىن ارپىنە كوشىرۋ قاجەتتىلىگىن كوتەرگەن دايەكتەر كوپتەپ كەلتىرىلدى. بۇرىنعى سوۆەت وداعى مەملەكەتتەرىندە ورىن العان وسى پىكىرتالاستىڭ ازدى-كوپتى تۇتاس، مادەني، تاريحي جانە لينگۆيستيكالىق ەرەكشەلىكتەرى بار ەدى. ءبىراق ءبىز ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان ۋاقىت، دۇنيەجۇزى مەن قازاقستاندا بولعان ەلەۋلى وزگەرىستەر وسى ماسەلەنىڭ توبىقتاي ءتۇيىنىن شىعارادى. قازاق قوعامى ءوز ءالىپبيىن تۇڭعىش رەت اۋىستىرايىن دەپ تۇرعان جوق. ول تۋرالى ەلباسى ن.ءا. نازاربايەۆ «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» اتتى ماقالاسىندا تولىق ءتۇسىندىرىپ كەتكەن. ماقالانىڭ اتاۋى دا، مازمۇنى دا پەرسپەكتيۆتى يدەيالارعا قانىق، ەلباسىنىڭ ەل بولاشاعى تۋرالى ويلارىن اشىپ كورسەتەدى. كولەمى شاعىن بولسا دا، ماقالادا قازاقستان قوعامىن جاڭارتۋدىڭ بىرىنە-بىرى ۇقساس ەمەس تەرەڭ مازمۇندى اسپەكتىلەرى قامتىلعان. ءبىراق قازاقستان باسشىسى ماقالاسىنىڭ باستى جانە ايقىنداۋشى وزەگى – بۇل تۇتاس قازاقستان قوعامىن جاڭعىرتۋ، ەسكىرگەن، ىلگەرى قوزعالىسقا كەدەرگى جاسايتىن داستۇرلەر مەن شارتتىلىقتاردان ارىلۋ.
– ەلباسى «قازاق ءتىلىن لاتىن ارپىنە كوشىرۋ – بۇل انا ءتىلىمىزدىڭ جاھاندىق عىلىم مەن بىلىمگە كىرىگۋىن، رۋحاني تۇتاستىعىن قامتاماسىز ەتەتىن بىرەگەي قادام» دەدى.
– مەملەكەت باسشىسى لاتىن جازۋىنا كوشۋدىڭ تەرەڭ تاريحي قيسىنى بار دەگەن بولاتىن. ولار: قازىرگى تەحنولوگيالىق ورتانىڭ، قازىرگى دۇنيەجۇزىندەگى كوممۋنيكاسيانىڭ، ءححى عاسىرداعى عىلىم مەن ءبىلىمنىڭ ەرەكشەلىكتەرى دەپ جازدى. ايتقانداي، لاتىن گرافيكاسىنىڭ تەحنولوگيالىق اسپەكتىدە، ءبىلىم مەن عىلىم سالاسىندا، مادەني يندۋستريادا جاپپاي باسىمدىعىنا قازىرگى تاڭدا ەشكىم كۇمان كەلتىرمەيدى. ءقازىر لاتىن جازۋى جالعىز حريستيان ءدىنىنىڭ كاتوليكتىك داستۇرىمەن، جالپى باتىس وركەنيەتىمەن عانا بايلانىستى ەمەس، الەم ەلدەرى ونى پروگرەسس پەن ىلگەرى دامۋدىڭ شارتى دەپ باعالايدى. قاينارى تاريح قاتپارلارىندا جاتقان ءداستۇرلى جازۋ جۇيەسى بار جۇڭگو مەن ءۇندىستاننىڭ ءوزى تەحنولوگيالىق جانە ەكونوميكالىق سالالارىن دامىتۋ ءۇشىن لاتىن جازۋىن جاپپاي قولدانۋعا ءماجبۇر. اراب الەمى دە بۇگىن قۇجاتتاردى راسىمدەۋدە، قارجى وپەراسيالارى كەزىندە لاتىن گرافيكاسىن ەش كەمىستىك ساناماستان قاتار پايدالانىپ كەلەدى.
– تاريحقا ءسال شەگىنىس جاسار بولساق، وتكەن عاسىردىڭ 1929-40 جىلدارى ەلىمىز لاتىن جازۋىن تاريح ساحناسىندا جاڭعىرتتى. سول ۋاقىتتا بۇل ءالىپبيدىڭ ماڭىزدىلىعى قانداي بولدى؟
– عاسىرلار بويى جانە 1929 جىلدىڭ تامىزىنا دەيىن قازاقستان اۋماعىندا اراب جازۋى كەڭ قولدانىلىپ كەلگەنى بەلگىلى. 1929 جىلدان باستاپ سسرو واك جانە سسرو حكك قاۋلىسىمەن لاتىن ارىپتەرىنىڭ نەگىزىندە قۇراستىرىلعان «ورتاق تۇركى ءالىپبيى» ەنگىزىلدى. ورتاق ءالىپبيدى كاۆكاز (ءازىربايجان)، پوۆولجە (تاتارستان، باشقۇرتستان)، ورتالىق ازيانىڭ بارلىق رەسپۋبليكالارى پايدالاندى.
لاتىن جازۋىنىڭ ماڭىزى قازاقستاندا اسىرەسە ساۋاتسىزدىقتى جويۋ ىسىندە ارتتى؛ ءىس قاعازدارى لاتىن جازۋىمەن جۇرگىزىلدى، كوپدانالى كوركەم شىعارمالار لاتىن تاڭباسىمەن جارىق كوردى. ءسابيت مۇقانوۆ، بەيىمبەت مايلين جانە مۇحتار اۋەزوۆتىڭ حح عاسىردىڭ 30-جىلدارىندا شىعارىلعان ەڭبەكتەرى لاتىن ارپىمەن باسىلدى. الايدا، ستالينيزم مەن ورتالىقتانعان بيلىكتىڭ كۇشەيۋى سالدارىنان 1940 جىلى كيريلليساعا ءوتۋ تۋرالى شەشىم قابىلداندى. سسرو ىدىراپ، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ الەمدىك قوعامداستىققا كىرۋىنە وراي لاتىن جازۋىنا كوشۋ ماسەلەسىنىڭ وزەكتىلىگى جاڭا سەرپىن الدى. ماسەلەنى قازاقستان قوعامى دا، ديپلوماتيالىق كورپۋس تا، كاسىپكەرلەر دە تالاي قوزعادى. سوندىقتان بارشا قازاقستاندىقتاردىڭ پىكىرىن ەسكەرە كەلىپ، ەلباسى ن.ءا. نازاربايەۆ 2012 جىلدىڭ جەلتوقسانىندا ءوزىنىڭ جىل سايىنعى قازاقستان حالقىنا جولداۋىندا 2025 جىلدان باستاپ «ءالىپبيدى لاتىن جازۋىنا كوشىرۋدى باستاۋ» كەرەكتىگىن اتاپ ءوتتى.
– 2006 جىلى قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىنىڭ ءحىى سەسسياسىندا سويلەگەن سوزىندە ەلباسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ لاتىن قارپىنە كوشۋ قاجەتتىلىگىن ايتىپ، ول قوعام تاراپىنان قولداۋ تاپتى. سول ءبىر جىلدارى بۇل ماسەلە شەشۋىن تاپقانداي جارشى جاڭالىقتارعا ۇلاسىپ، كەيىننەن سۇرلەۋىن تابا الماي ءۇنسىز كەتتى. سودان بەرى پرەزيدەنت تاپسىرماسى تۋرالى كوپ ايتىلدى، ءبىراق ناقتى ءىس جاسالماعان ەدى. تەك جەكە ءبىر عالىمدار قازىرگى قازاق تىلىندە بەيىمدەلگەن جاڭا ءالىپبيدى جاساۋعا ارەكەتتەنگەن.
– پرەزيدەنت يدەياسىنان سوڭ، مەملەكەت بۇل جۇمىستى قايتا باستادى، ءبىر جاعىنان ونىڭ ماڭىزدىلىعى مەن كوكەيتەستىلىگى، ەكىنشى جاعىنان الدىڭعى جۇمىس ناتيجەسىنە قاناعاتتانباۋشىلىعى تۋرالى ايتقان. سوندىقتان اينالاداعى جاعداي، الەمدىك دامۋ ۇدەرىسى تەز وزگەرمەلى جانە بۇل ماسەلەدە جىلدام، سايكەس شارالاردى تالاپ ەتەدى.
قازاق ءالىپبيىن لاتىنعا اۋىستىرۋ بارىسىندا ازاماتتاردىڭ اشۋىن تۋدىراتىن اسىعىس قادامدار بولمايتىنىن بىردەن اتاپ وتكىم كەلەدى. بۇل مانماتىنىندە اقىن ولجاس سۇلەيمەنوۆ اتاپ وتكەن «لاتىن مەن كيريلليسا اراسىنداعى كۇرەس بۇكىل الەمدىك سيپاتقا يە» دەگەن ويىمەن كەلىسۋ قيىن. بۇل كۇرەس قايدا كەڭ تارالىپ وتىرعانى مۇلدە بەلگىسىز. الايدا، ەۋروپانىڭ پولياك، چەح، سلوۆاك، سلوۆەن، حورۆات، ت.ب. كوپتەگەن سلاۆيان حالىقتارى كوپ عاسىرلار بويى لاتىن ءالىپبيىن قولدانۋدا جانە ودان قانداي دا ءبىر قاراما-قايشىلىق تاۋىپ وتىرماعانىن اتاپ وتەمىز. ودان ءارى رەسەي مەن ۋكراينادا ورىس جانە ۋكراين تىلدەرىن لاتىن الىپبيىنە اۋىستىرۋعا پىكىرتالاستار قايتا-قايتا تۋىندايدى.
ولجاس سۇلەيمەنوۆ «ج» جانە «ز» ارىپتەرى قىپشاقتاردان شىققانىنا وقىرمانداردىڭ ەرەكشە نازارىن اۋدارتادى. ءبىراق سونىمەن بىرگە بۇل ارىپتەر لاتىن بەلگىسىندە تاماشا كورسەتىلگەن.
قىپشاق تىلىندەگى (قازاق ءتىلى قىپشاق تىلدىك توپقا جاتادى) كوپتەگەن سوزدەر لاتىننان شىققان. ماسەلەن، «ف» (فيلوسوفيا، فاكت)، «پ» (پروەكت، پوستۋلات) ارىپتەرى بار سوزدەر قىپشاقتاردىڭ تۇرمىسىنا لاتىن گرافيكاسىمەن جازاتىن حالىقتاردىڭ لەكسيكونىنان كىرگەن. مىسال ءۇشىن لاتىن ارىپتەرىن قولدانىپ قىپشاق تىلىندە جازىلعان ورتاعاسىرلىق «كودەكس كۋمانيكۋس» جازبا ەسكەرتكىشىن قاراۋ جەتكىلىكتى. وسىنداي كوپتەگەن مىسالدار كەلتىرۋگە بولادى.
قازىرگى قازاقستاندا لاتىن الىپبيىمەن كيريلليسا كوپتەگەن ۋاقىت قاتار قولدانىلاتىن بولادى. كيريلليسادا ميلليونداعان دانامەن عىلىمي كىتاپتار، كوركەم شىعارمالار جاسالعان. بۇل ءبىزدىڭ ۇلكەن بايلىعىمىز. البەتتە، ەشكىم دە مۇنداي مۇرادان باس تارتپايدى.
قازاقستاندا، سونداي-اق ورتالىق ازيا، كاۆكاز رەسپۋبليكالارىندا ءدىني ورىنداردا اراب گرافيكاسى قولدانىلادى. بۇل – وتە قالىپتى جانە ورىندى ءداستۇر. ارابتىڭ ورمە جازۋىن سوۆەت كەزىندە ءبىزدىڭ اتا-انالارىمىز قولدانعان (ايتپاقشى لاتىن الىپبيىندە). سوندىقتان دا ءارتۇرلى الىپبيلەردىڭ قاتار ءومىر ءسۇرۋى ءبىر-بىرىمىزدى تولىقتىرا تۇسەدى.
– سوندا كيريللشە جازىلعان ەڭبەكتەرىمىز نە بولادى، دەگەن سۇراق تۋىندامايدى ما؟
– جوعارىدا اتاپ كەتكەنىمىزدەي كيريلل الىپبيىمەن باسىلعان كىتاپتار ءبىزدىڭ يگىلىگىمىز جانە ءبىز ونى قولداناتىن بولامىز. بۇل سۇراقتا 1920 جىلدارى لاتىن الىپبيىنە وتكەن تۇركيا تاجىريبەسى ماڭىزدى كورىنىس بولىپ تابادى. ولار اراب گرافيكاسى نەگىزىندە جاريالانعان كوپ عاسىرلىق وسماندىق عىلىمي جانە ادەبي مۇرالارىن جوعالتپادى.
قازىرگى كەزەڭدەگى كومپيۋتەرلەندىرۋ، باعدارلامالىق قامتاماسىز ەتۋ دەڭگەيى، تەحنيكالىق مۇمكىندىكتەر ءىرى كولەمدى ماتىندەردى لەزدە ترانسليتەراسيالاۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. ءبىر تىلدەن ەكىنشى تىلگە اۋدارۋ ۇيرەنشىكتى دۇنيەگە اينالعانىن ينتەرنەت قولداناتىن ادامدار بىلەدى.
1990 جىلدارى وزبەكستان، تۇركىمەنستان، ءازىربايجان ەلدەرىنە ۇلتتىق ءالىپبيىن لاتىنعا اۋىستىرۋ نەعۇرلىم قيىن بولعان ەدى. تاپ وسى جاعدايدا قازاقستان نەعۇرلىم ءتيىمدى جاعدايدا بولىپ تابىلادى. مىسالى، زاماناۋي IT-تەحنولوگيالار 1990 جىلدارعا قاراعاندا ءالىپبيدى اۋدارۋ، باسقا دا جۇمىستاردى اناعۇرلىم ارزانعا جاساۋعا مۇمكىندىك بەرىپ وتىر.
سونىمەن بىرگە قازاق ءتىلىن لاتىن الىپبيىنە اۋىستىرۋدى جۇرگىزەتىن قارجىلىق شىعىندار، ءتىل رەفورماسىن تەجەمەۋى كەرەك. لاتىن الىپبيىنە ءوتۋ – ۋاقىت تالابى. ول حالىقارالىق ارەنادا قازاقستاننىڭ باسەكەگە قابىلەتتىلىگى مەن سۋبەكتىلىگىن ايتارلىقتاي نىعايتادى. ءبىزدىڭ وزىندىك باي تاريحي جانە حالىقارالىق تاجىريبەمىز بار، سوندىقتان ءبىزدىڭ مىندەت – وزگەشە سونشالىقتى اۋقىمدى رەفورمادان ادەتتەگى قاتەلىكتەر، كەلەڭسىز ۇردىستەردەن قۇتىلۋ باي تاجىريبەمىزدى ساۋاتتى پايدالانۋ.
ارمان سۇلەيمەنوۆ
