– اۋىت اعا، قازاق ۇلتىنىڭ ۇلت بولىپ جاساۋى تىكەلەي ەلدىڭ ەركىندىگىنە قاتىستى ەكەنىن ءجيى ايتامىز. ازاتتىقتىڭ اق تاڭى اتقانىنا 20 جىلدان استام ۋاقىت بولدى. از ۋاقىت ەمەس، ارينە. ءسىزدىڭ ويىڭىزشا بابالارىمىز اڭساعان تاۋەلسىزدىك قازاقتىڭ بار ماسەلەسىن شەشىپ بەرە الدى ما؟

– اڭگىمەنى سول تاۋەلسىزدىك قالاي العانىمىزدان باستايىقشى. تاريح ءۇشىن جيىرما جىل دەگەنىمىز كوزدى-اشىپ جۇمعانشا وتە شىعاتىن از-اق ۋاقىت. بۇل تاۋەلسىزدىكتى اتا-بابالارىمىز عاسىرلار بويى سارىلا كۇتتى. وسى ۇلى جولدا قانشاما بوزداقتارىمىزدىڭ قانى توگىلدى؟ قانشاما ۇلت-وعلاندارى «ازات ەل بولساق» دەپ تالپىنىس جاسادى؟! ءبىر عانا ءاليحان مەن احمەت باستاعان الاشوردانىڭ ءوزى بۇكىل قازاقتىڭ ۇلتتىق يدەولوگياسىن جاساپ بەردى. بوزداقتارىمىز بەن زيالىلارىمىزدىڭ ازاتتىق جولىندا قالاي تەر توككەنىن ءسىز جاقسى بىلەسىز. مىسالى، ۇلت ازاتتىعى ءۇشىن ساكەن سەيفۋللين، سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆ، ماعجان جۇمابايەۆ سىندى الپاۋىت اقىندارىمىز تەك اقىندىقپەن شەكتەلىپ قالعان جوق. مۇحاممەدجان تىنىشبايەۆ تەك تەمىر جول سالاسىمەن شۇعىلدانىپ-اق تاريحتا قالۋىنا بولار ەدى. ءبىراق، ولار ءبىر سالانى عانا ەمەس، قولىنان كەلەتىن بارلىق شارۋاعا بەلسەنە كىرىستى. ومىرلىك كاسىبىمەن سايكەس بولماسا دا، بىرەۋى بالالارعا وقۋلىق، بىرەۋى تاريح جازىپ جاتتى. وسىنداي ۇشان-تەڭىز ەڭبەك، ازاتتىققا دەگەن تالپىنىس ءساتسىز اياقتالدى. بۇل ساتسىزدىك ءبىزدىڭ وسالدىعىمىز سەبەبىنەن ەمەس، باسقىنشىلارىمىز زوراگەرلىگىنەن بولدى. 1930 جىلداردىڭ اياعى مەن 1940 جىلداردىڭ باسىندا وسى ۇلتتىق يدەولوگيانى جۇڭگو قاراماعىنداعى قازاقتاردىڭ 1934-جىلى قۇرىلعان «قازاق-قىرعىز مادەني-اعارتۋ ۇيىمى» مەن 1944-جىلى 9-كوكەكتە شاڭىراق كوتەرگەن «قۇلجا ازاتتىق ۇيىمى» جالعاستىردى. «قۇلجا ازاتتىق ۇيىمى» 1944 جىلدىڭ قاراشا ايىنىڭ ون ەكىسى كۇنى قۇلجا قالاسىندا رەسمي شىعىس تۇركىستان رەسپۋبليكاسى بولىپ قۇرىلدى. بۇل رەسپۋبليكا ەكى جىل ءومىر ءسۇردى. 15000 اسكەرى بولدى. سونىڭ 67 پايىزى قازاقتار ەدى. ول ءۇش ايماقتى گوميندان قىتايدان تۇگەلدەي تازارتتى. تەك گوميندانمەن كۇرەسىپ قانا قويماي، ءار ايماق، ءار اۋدانداردا اكىمشىلىك، قۇقىق قورعاۋ، مادەنيەت، وقۋ-اعارتۋ، دەنساۋلىق ساقتاۋ مەكەمەلەرىن قۇردى. جاڭا رەسپۋبليكا كادۋىلگى مەملەكەتتىككە قاجەتتى العىشارتتاردىڭ ءبارىن جاسادى. وكىنىشكە قاراي، بۇل قادامدى دا كەڭەستەر وداعى مەن جۇڭگو تاراپى تۇنشىقتىرىپ جىبەردى. مەن شىعىس تۇركىستان رەسپۋبليكاسىن الاشوردادان كەيىنگى تاۋەلسىزدىككە جاسالعان ەكىنشى ۇلكەن قادام دەپ ەسەپتەيمىن. تاۋەلسىزدىككە جاسالعان ءۇشىنشى تالپىنىس – 1986 جىلعى الماتىدا بولعان جاستاردىڭ جەلتوقسان كوتەرىلىسى. جاستاردىڭ ساناسىندا ارنايى «مەملەكەت قۇرامىز» دەگەن وي بولماسا دا، ۇلتتىق يدەيا بار ەدى. ەندى بەس جىلدان سوڭ الاش وردانىڭ 100 جىلدىعى اتالىپ وتىلەدى. مەن تاۋەلسىزدىك جولىنداعى «ازاتتىق راديوسى» قازاق رەداكسياسىندا ىستەگەن حاسان ورالتاي باستاعان قانداستارىمىزبەن قاتار، شتر-نىڭ باسى-قاسىندا جۇرگەن قازاق ازاماتتارىننىڭ سول الاش قايراتكەرلەرىنىڭ قاتارىندا اتالۋىن، دارىپتەلۋىن، مارتەبەگە يە بولۋىن قالايمىن. الاش يدەياسى جالپى قازاقتىق كەڭىستىكپەن ولشەنۋى كەرەك! ەندى سۇراعىڭىزعا كەلەيىن. وسىنداي «تار جول تايعاق كەشۋمەن» كەلگەن تاۋەلسىزدىك قازاقتىڭ بار ماسەلەسىن شەشە الىپ وتىر ما؟ ارينە، مەملەكەتىمىز بەلگىلى ءبىر دارەجەدە اۋىز تولتىرىپ ايتارلىقتاي جەتىستىكتەرگە جەتتى. ازات ەلدىڭ استاناسىنىڭ سالىنۋى، شەكارانىڭ بۇتىندەلىپ بەكۋى، حالىقتىڭ نارىقتىق ەكونوميكاعا ءوتۋى سەكىلدى ىرگەلى جۇمىستار ءبىز ءۇشىن ۇلكەن تابىس. مۇنى ەشكىم دە جوققا شىعارمايدى. ءبىراق، ءبىزدىڭ ءاۋ باستاعى باستى ماقساتىمىز، دۇنيەجۇزىندەگى دامىعان مەملەكەتتەر سەكىلدى «ۇلتتىق مەملەكەت» قۇرۋ بولاتىن. ەلباسىمىز نۇرسۇلتان ءابىش ۇلىنىڭ: «ۇلت مەملەكەتتىلىكسىز ءومىر سۇرە المايدى، قۇرىپ كەتەدى. ءوز كەزەگىندە ۇلتتىڭ جويىلۋى ونىڭ مەملەكەتىنىڭ ءومىر ءسۇرۋىن ءمانسىز ەتەدى» دەگەن ءسوزى بار. سول ۇلتتى ساقتاپ قالۋدىڭ، ۇلتتىق پوتەنسيالدى ارتتىرۋدىڭ توتە جولى – شەتكە تارىداي شاشىلىپ كەتكەن 5 ميلليون قازاقتى وتانىمەن قاۋىشتىرۋ. سول كەزدە عانا «تاۋەلسىزدىك قازاقتىڭ بار ماسەلەسىن شەشىپ بەرە الدى» دەپ ماقتانۋىمىزعا بولادى.

– وسىعان دەيىن دە شەتتەگى اعايىنداردىڭ ماسەلەسى اقپارات قۇرالدارىندا ءجيى ءسوز بولىپ كەلدى؟ سونىڭ ىشىندە قازاقستان ازاماتتىعىن الۋدىڭ قيىندىعى جايلى كوپ ايتىلىپ ءجۇر؟ بىزدەر نەگە ءوز تاراپىمىزدان مەملەكەتتىك ەمەس ۇيىمدارمەن بىرلەسە وتىرىپ، وسى ازاماتتىق الۋدىڭ جەڭىلدەتىلگەن جولدارىن قاراپ، مەحانيزمىن تاپپايمىز؟

– ءقازىر كوشى-قون ماسەلەسى جوعارعى جاقتاعىلارعا قۇبىجىق بولىپ كورىنەتىن جاعدايعا جەتتى. قانداستارىمىزدى تاريحي وتانىنا كوشىرۋ ەلباسىمىزدىڭ ءنومىرى ءبىرىنشى ساياساتى. شەنەۋنىكتەر وسىنى ەستەن شىعارىپ العانداي. مويىنداۋىمىز كەرەك، بۇگىندە شەتتەگى قانداستارىمىز جاعدايى اسا قيىن. ءقازىر بىرتە-بىرتە جات ەلدە قازاقتار جوق سياقتى سانا قالىپتاسىپ كەلەدى. كەشە عانا «تۇركىستان» گازەتىنەن «قازاقستان ازاماتتىعىن الۋعا نيەت ەتۋشىلەردىڭ جىل سايىن ءوسىپ وتىرعانىن تىلگە تيەك ەتتى. ولاردىڭ اراسىندا باسقا مەملەكەتتەرگە قونىس اۋدارعان قازاقستاننىڭ بۇرىنعى تۇرعىندارى دا كوپتەپ كەزدەسەدى ەكەن. ماسەلەن، رەسەي، ۋكراينا، لاتۆيا، ءازىربايجان، ارمەنيا، گرۋزيا سەكىلدى پوستكەڭەستىك مەملەكەتتەردىڭ ازاماتتارى اراسىندا بەيبىتشىلىك پەن كەلىسىم ەلىندە ازامات اتانعىسى كەلەتىندەر كوبەيگەن» دەگەندى وقىدىم. «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىنەن دە وسى سارىنداعى ماقالا باسىلدى. ءيا، راسىمەن-اق قازاقستان قارقىندى دامۋى ارقىلى وزگە ەلدەردىڭ نازارىن وزىنە اۋدارىپ، قىزىقتىرىپ وتىر. بۇل – كەرەمەت جەتىستىك. ءبىراق، سول ازاماتتىقتى شەتەلدىكتەر عانا ەمەس، سىرتتاعى 5 ميلليون قازاعىڭىزدىڭ دا العىسى كەلىپ، زارىعىپ وتىرعانىن نەگە ۇمىت قالدىرا بەرەمىز؟ قانداستارىمىزدىڭ ءوز وتانىنىڭ ازاماتتىعىن الۋى قيامەت-قايىم ءقازىر. مەن كەيدە قازاق ازاماتى رەتىندە وتانىما وكپەلەيمىن. ءالى كۇنگە كەڭەستىك جۇيە قۇرساۋىندا ءومىر ءسۇرىپ جۇرگەندەي كۇي كەشەمىن. كەڭەستىك داۋىردە عوي ەكى ەل اراسىنداعى شەكارادا قىزىل سىزىق تۇردى. شەكارا بەلگىلەنگەندە ءبىر اتانىڭ بالالارى ءبولىنىپ، بىرەۋدىڭ اكەسى بەرگى جاقتا، ۇلى ارعى جاقتا، شەشەسى بەرگى بەتتە، قىزى ارعى بەتتە  قالىپ قويدى. كوشى-قون كۆوتاسىنا 2015 جىلعا دەيىن موراتوريي جاريالانعالى بەرى تۋرا سونداي جاعدايعا، كۋيگە تاپ بولىپ وتىرمىز. بالكىم، وسى جايدى بىرلەسە كوتەرۋىمىز كەرەك شىعار...

– اۋىت اعا، مەنىڭ بىلگىم كەلگەنى ازاماتتىق الۋدىڭ قيىندىعى جايلى ەدى...

– راس. ازاماتتىق الۋدىڭ جولدارى وتە قيىنداپ كەتتى. مىسالى، بىرىنشىدەن، بىزدىكىلەر شەتەلدىڭ ەشبىر زاڭىمەن ەسەپتەسىپ جاتپاي، ءبىر قاۋلى شىعارا سالادى. سونىڭ ءبىرى سوڭعى قابىلدانعان «كوشى-قون زاڭى» «قازاقستاننىڭ ازاماتتىعىن العىسى كەلەتىن ازامات، ءوز ەلىنىڭ ازاماتتىعىنان شىعىپ كەلۋى كەرەك» دەپ جازىلعان. مەن قازاقستاندا تۇرىپ، «قازاقستاننىڭ ازاماتتىعىنان شىعاتىن ەدىم» دەسەم قالاي قابىلدايسىز؟ قىتايداعى كوممۋنيستىك جۇيەنىڭ قازاقتارى ءۇشىن بۇل ولىمگە باس تىگۋمەن تەڭ دۇنيە. ول جاقتا بۇل قادامىڭ ءۇشىن اپارىپ تەمىر تورعا توعىتۋى مۇمكىن. قىتايدىڭ كوشى-قون زاڭىنىڭ 9 تارماعىندا قىتايدىڭ ءاربىر ازاماتىنا شەتەلگە شىعۋعا رۇقسات ەكەنى، سول بارعان ەلىڭنىڭ ازاماتتىعىن الساڭ، جۇڭگو ازاماتتىعىنان اۆتوماتتى تۇردە شىعارىلاتىنى جازىلعان. بۇل قازاققا عانا قاراتىلعان دۇنيە ەمەس، قىتايداعى بارشا ۇلتقا ورتاق زاڭ. ەندەشە، بۇل قاۋلىنىڭ جۇڭگو قازاقتارى ءۇشىن قاجەتتىلىگى قانشالىق؟ شۋلاپ ءجۇرىپ، ءبىر جىلدا ارەڭ تۇزەتكىزدىك. حالىق ءبىر جىل سەرگەلدەڭگە ءتۇستى. قايتا كوشىپ كەتكەندەر دە بار. ەندى قازاقستان ازاماتتىعىن الاتىن اعايىنعا ناتاريۋسپەن كۋالاندىرىپ، ەلشىلىكتەن ءمور قويعىزىپ، «ەشقانداي قىلمىسقا تارتىلماعان» دەگەن انىقتاما اكەلۋگە مىندەتتەپ قويدى. قحر-نىڭ زاڭىندا شەتەلگە شىعاتىن جانە شىعۋعا تيىم سالىنعان ازاماتتاردىڭ مىنەزدەمەسى اشىق كورسەتىلگەن. وندا: «ەشقانداي قىلمىس جاساماعان ازاماتتاردىڭ بارلىعى شەتەلگە شىعۋعا قۇقىلى» دەپ تايعا تاڭبا باسقانداي جازىلىپ تۇر. ال، جۇڭگو زاڭى بويىنشا قىلمىسكەرلەر، اقىل-ەسى كەم نەمەسە ساياسي ءقاۋىپتى ازاماتتاردىڭ شەتەلگە شىعۋعا قۇقىعى جوق. دەمەك، جۇڭگو زاڭى بۇل انىقتامانىڭ قاجەتسىزدىگىن اڭعارتىپ تۇر ەمەس پە؟ ارينە، كەلەم دەگەن اعايىن جولىن تاۋىپ، بىرەن-سارانداپ كەلىپ جاتىر. انىقتامانى دا الىپ جاتىر. دەسەك تە، بۇل جاي بوس اۋرە، ازاماتتاردى الەككە سالۋ. وسىنداي سەبەپتەر كوشتى تۇرالاتىپ، «وتانىم،  قازاقستانىم!» دەگەن اسقاق سەزىمدەردىڭ جالىنىن باسەڭدەتتى.

– قىتايدا ءالى اعايىندارىڭىز، جاقىندارىڭىز تۇرادى. ءقازىر جالپى ول جاقتاعى قازاقتاردىڭ احۋالى قانداي دەڭگەيدە دەپ ويلايسىز؟ وتكەن جىلدارداعى ۇيعىرلار وقيعاسى قىتايلاردىڭ از ۇلتتارعا دەگەن كوزقاراسىن وزگەرتىپ جىبەرگەن جوق پا؟

–  ادام ادام رەتىندە كەز-كەلگەن مەملەكەتتە ءومىر سۇرە الادى. مەن بۇگىنگى قىتايدىڭ الەۋمەتتىك جاعدايىن قازاقستاننىڭ احۋالىنان تومەن دەي المايمىن. ماقتادى دەمەڭىز، ول جاقتا تۇرعىن ءۇي، ەڭ تومەنگى جاردەماقى سەكىلدى ماسەلەلەر تۇبەگەيلى شەشىلگەن. «كەدەيلەردى سۇيەمەلدەۋ» دەگەن ارنايى ساياساتى ەشكىمدى اشتان ولتىرمەيدى. ەكونوميكاسى دامىعان ەلدە ءومىر ءسۇرۋ اناعۇرلىم قولايلى. قىتايدان زورلىق، زومبىلىق كوردىم دەگەننىڭ ءبارى بوس ءسوز. دەسەك تە، ول جاقتاعى ميللياردتىڭ ىشىندەگى 2 ميلليونعا تاياۋ قانداسىمىزدىڭ «قازاق دەگەن قاسيەتتى اتقا يە ۇلت بولىپ ءومىر ءسۇرۋى» مۇمكىن ەمەس. ەشقاشاندا. جۋىردا ۇيىمە قىتايدا بىرگە وقىعان جولداسىم كەلدى. بالا-شاعاسىن قازاقستاندا وقىتپاق. سونىڭ كەنجە بالاسى ءبىر اۋىز قازاقشا ءسوز بىلمەيدى ەكەن. تاۋەلسىز ەلىمىز، بايتاق جەرىمىز، بايلىعىمىز، پاراساتتى پاتشامىز بار. الدىمەن سول بۇلدىرشىندەرىمىزدى قۇتقارۋىمىز كەرەك قوي. وتكەن عاسىر ناۋبەتتى عاسىر بولدى دەپ جاتامىز. 6 ميلليون قازاقتىڭ سانى 2 ميلليونعا ءبىر-اق ءتۇستى. مەنىڭشە، تاۋەلسىزدىك الىپ، وزگەلەرمەن تەرەزەسى تەڭ مەملەكەت قۇرعان كەزدە 5 ميلليون قازاقتان تىرىدەي ايرىلساق، قاسىرەتتىڭ ۇلكەنى سوندا بولادى.

– وتكەن جىلدارى ءتىپتى ومىردە جوق ازاماتتاردىڭ ءتولقۇجاتىن جاساپ، كۆوتا العان قانداستارىمىز جايلى اقپاراتتار كوبەيىپ كەتكەن ەدى؟ وسىنداي ايلاكەرلىك جايتتار قانداستارىمىزعا دەگەن سەنىمىمىزگە سەلكەۋ تۇسىرگەن جوق پا؟

– ارينە، مۇنداي جايلار بەلگىلى ءبىر دارەجەدە كەيبىر بيلىكتەگى ازاماتتاردىڭ قانداستارعا دەگەن كوزقاراسىن وزگەرتكەن شىعار. سول كەزدە «ورالماندار پالە ەكەن. جاسامايتىن قۇجاتى جوق» دەپ شۋلادى ەل. ءبىراق، سونى كىم جاساتىپ وتىرعانىن ويلانبادىق. ءبىزدىڭ بۇرىنعى قابىلدانعان كوشى-قون تۋرالى زاڭىمىزدىڭ وسال تۇسى كوپ بولدى. مىسالى، مەن كوشى-قون مەكەمەسىنىڭ قايدا ەكەنىن دە بىلمەيتىن شەتتەن كەلگەن قازاقپىن. ساعان سەنىمحات بەرسەم، كۆوتامدى الىپ بەرە الاسىڭ. ءقازىر تەحنيكانىڭ قارىشتاپ دامىعان زامانى. جالعان اقش دوللارىن دا جاساۋعا بولادى. قابىلسايات ابىشيەۆ كوشى-قون كوميتەتىنىڭ ءتوراعاسى بولىپ تۇرعان كەزدە بەكبولات تىلەۋحانوۆ، ءقىدىرالى بولمانوۆ جانە مەن ۇشەۋمىز ارنايى بارىپ، 3-4 ساعات اڭگىمەلەسكەن بولاتىنبىز. سوندا قابىلسايات ۇقك-ى ءبىر بولمەنى جالداپ الىپ، قىتايدىڭ، موڭعوليانىڭ پاسپورتىن جاسايتىنداردى ۇستاعانىن ايتقان ەدى. ولار جالعان ۆيزا اشىپ، مورلەرىن دە وزدەرى جاساعان ءموردى باسادى ەكەن. جالعان قۇجاتقا مەنىڭ باسىمدى، سەنىڭ تۋعان جىلىڭ، اي-كۇنىڭدى، باسقا بىرەۋدىڭ ءاتى-جونىن قويادى دا، سول مەزەتتە ومىردە جوق ازاماتتىڭ 5-6 بالاسىن دۇنيەگە كەلتىرىپ تاستايدى. جاسالعان قۇجاتتاردى الدىمەن ازاماتتىققا، سوسىن كۆوتاعا اپارىپ وتكىزەدى. بۇل جاي قازاقتاردىڭ ەمەس، ۇلكەن مافيانىڭ ءىسى. قابىلسايات سول كەزدە مۇنداي جولمەن ومىردە جوق 60 مىڭعا جۋىق ادامنىڭ ازاماتتىعىنىڭ شىعىپ قويعاندىعىن ايتتى. بۇلار 40 ميلليارد تەڭگەنىڭ كۇل-تالقانىن شىعارىپ، ۇپتەپ كەتتى دەگەنى ەسىمدە. ەندى ماسەلەگە تەرەڭىرەك كوز سالايىقشى. بۇل وقيعاعا الدىمەن زاڭىمىزدىڭ «كۆوتانى ەكىنشى ادام سەنىمحاتپەن الۋعا بولادى» دەگەن ءبىر-اق اۋىز سولقىلداق ءسوزى كىنالى. قۇجات جاساۋشىلار قۇرىقتالعان. سوسىن الدەكىمدەر سول قۇجاتتاردى تاسىپ، نەگىزگى ادامعا، ءىس پىتىرۋشىلەرگە اپارىپ جۇرگەن دەلدالدى اتىپ كەتكەن دە، ءىس جىلى جابىلىپ قالعان.  

– ەلباسىمىز نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ باستاماسىمەن باستالعان «نۇرلى كوش» باعدارلاماسىنىڭ اياسىندا دا ءبىراز شۋ بولدى؟ ەندى، بۇل ماسەلەگە كىمدى كىنالايمىز؟ 

– مەنىڭشە، ەلباسىمىزدىڭ باستاماسىمەن جاسالعان «نۇرلى كوش» باعدارلاماسى ماقتاۋعا تۇرارلىق ساياسي باستاما ەدى. بەردىبەك ساپاربايەۆ ەڭبەك جانە حالىقتى الەۋمەتتىك قورعاۋ ءمينيسترى بولىپ تۇرعان كەزدە وسى باعدارلامانى جۇزەگە اسىرۋعا بەل شەشە كىرىستى. باعدارلاما كادىمگىدەي جەمىسىن بەرىپ، كوپتەگەن ۇيلەر سالىندى. اياعىندا وتىراتىن ادام تاپپاي قينالدى. ارتىنشا، ورالماندار شۋلادى. «نۇر-وتان» پارتياسىنىڭ پارمەنىمەن تەكسەرىس جۇرگىزىلدى. سول كەزدەگى ەسەپ كوميتەتىنىڭ باسشىسى ءومىرحان وكسىكبايەۆ  باسقارعان كوميسسيا بارلىق جايدى حالىقتىڭ الدىندا باسپا ءسوز ارقىلى ايپارادي ەتىپ اشىپ تاستادى. سالىنۋعا ءتيىس باسپانالاردىڭ ءبىر بولىگى شالا بىتكەن، ءبىر بولىگى وتىرۋعا جارامسىز، ءبىر بولىگى بىتپەي قالعان. قانشاما ءۇي باسقا ماقساتتا جۇمسالىپ، تۇرعىلىقتى ازاماتتارعا بەرىلگەن. ەندى وسى جايعا ورالمانداردى كىنالاۋعا بولادى ما؟ ورالمان دەگەن كىم؟ ول كەشە عانا شەتەلدەن كەلگەن، وڭ-سولىن تانىپ ۇلگىرمەگەن «ءسابي» قازاق قوي. ءبارىن اقتاۋدان اۋلاقپىن. ءبىراق، 99 پايىز تازا. زاڭدى تاستاي قىلىپ جاساي الساق، باقىلاۋدى و باستان كۇشەيتسەك، وسىنىڭ ءبىرى دە بولماس ەدى. «سولتۇستىك وبلىستارىمىز بوس جاتىر، سول جاققا شەتتەن كەلگەن اعايىندى قونىستاندىرايىق» دەپ كۇندە ايتامىز. سونىڭ مەحانيزمىن تاپقان ءبىر ازامات بار ما؟ سولتۇستىكتەگى اۋىلداردىڭ ينفروقۇرىلىمىن دامىتىپ، ورالمانداردى اپارىپ توگەيىكشى. نەسيەسىن بەرەيىك. 5 جىل ەشقايدا كوشپەۋگە مىندەتتەيىك. ونسىز دا وزدىگىنەن كەلىپ، مىڭداپ قوي ايداپ جۇرگەن قانداستارىمىز جەتەرلىك. بىرەر جىلدا-اق دالاڭىزدى تورت-تۇلىك مالعا تولتىرىپ جىبەرسىن.

– ءقازىر كەيبىر ساياساتكەرلەر شەتتەن كەلگەن اعايىندى وسى ورتاعا بەيىمدەۋ ماسەلەسىن ءسوز ەتىپ ءجۇر...

– مەنىڭشە، قانداستارىمىزدى بۇل ورتاعا بەيىمدەۋدىڭ قاجەتى شامالى. كەرىسىنشە، ءبىز ورالماندارعا بەيىمدەلىپ، تىلدىك ماسەلەمىزدى شەشىپ الايىق تا...

– كەيبىر ءورىستىلدى ساياساتكەرلەر ورالماندار رەسمي ءتىلدى بىلمەگەندىكتەن قوعامدىق ماسەلەلەردەن تىس قالىپ جاتىر دەيدى...

– بارلىق ادامنىڭ ساياساتپەن اينالىسۋى مىندەتتى ەمەس. ازاماتتاردىڭ ءبارى ساياساتپەن اينالىسىپ، ۋ-دا شۋ بولىپ كەتسە، جۇمىستى كىم ىستەيدى؟ قويدى كىم باعادى؟ سىرتتان كەلگەن باۋىرلارىمىز شەتەلدە ءجۇرىپ-اق نارىقتىق ەكونوميكاعا ۇيرەنگەن. قىتايدىڭ نارىقتىق ەكونوميكاعا وتكەنىنە 40 جىلعا تايادى. ولار ءار كاسىپتىڭ قىر-سىرىنا قانىق. مال باعۋدىڭ جاڭا تەحنولوگيالارىن بىلەدى. ەگىن شارۋاشىلىعىندا دا سونداي. كەرىسىنشە، بەيىمدەگىش بولساق، جەرگىلىكتى قازاقتاردى ورالماندارعا بەيىمدەلىك. ويتكەنى، بىزدەگى جەرگىلىكتى قازاقتار ەسىك الدىنداعى بەس سوتتىق جەرگە كوكونىس ەكپەيدى. سوسىن، بىزدىكىلەر شەتەلدەن كەلگەن قازاقتارعا قايىرشىداي قارايدى. ولار ەشقاشان دا قايىرشى بولماعان. قىتايدا ءبىر وتباسىنىڭ ەڭ كەمىندە 50 تۇياق قويى، ساۋىپ ىشەتىن 4-5 سيىرى، مىنەتىن بىردى-ەكىلى جىلقىسى بولادى. كوشەتىن ادام سول قولداعى مالدىڭ ءبارىن ساتادى. جۇڭگو پايدالاناتىن جەردى 49 جىلعا جالعا بەرگەن. ول ۋاقىت بىتكەن جوق. سول سەبەپتى دە، جەردى قاجەت ادامعا جالعا بەرىپ، اقشاسىن الادى. ءقازىر ىشكەرىدەن جۇڭگو كوپ كەلىپ جاتقاندىقتان، ول جاقتا ءۇي، جەر، مال قىمبات. بۇرىننان تۇرىپ كەلە جاتقان ۇيلەرىن دە ساتادى. دەمەك، قانداستارىمىز كەمىندە 20 مىڭ دوللارمەن شەكارادان بەرى وتەدى. جالپى، وتانعا كەلىپ جاتقاننىڭ دەنى اۋىلدىڭ قاراپايىم تۇرعىندارى ەكەنىن دە ەسكەرىڭىز. ۇكىمەتتىڭ جۇمىسىن ىستەپ جۇرگەندەر وزدەرى كەلمەسە دە، بالالارىن اكەلىپ، وقىتىپ جاتىر. قىزمەتتەگىلەر كوشىپ كەلسە دە، مەنىڭشە، مەملەكەتتەن ەشتەڭە سۇرامايدى. ەلباسىمىز ەڭبەك قوعامىنا 20 قادام دەگەن ماقالا جازدى عوي. ءقازىر سول يدەياعا ورالمانداردىڭ كاسىبىن ۇلگى رەتىندە ۇسىنۋعا بولادى. ادامزات بالاسى – ەلىكتەگىش. ءبىزدىڭ ازاماتتارىمىز سولارعا ەلىكتەۋ ارقىلى ەكونميكامىزدى تەز كوتەرىپ اكەتە الار ەدى دەپ ويلايمىن. ول ءۇشىن ازاماتتىق الۋ ماسەلەسىن وڭتايلاندىرىپ، ەسىگىمىزدى ايقارا اشۋىمىز قاجەت. 

– ادەبيەت، مادەنيەت، سپورت سەكىلدى ونەر سالاسىنىڭ وكىلدەرى جايلى ايتپاي كەتۋگە بولماس. ءبىز شەتتەگى قازاقتاردىڭ مادەني پوتەنسيالىن وزىمىزگە تولىعىمەن ءسىڭىرىپ ۇلگەردىك پە؟ 

– قازاقستاننىڭ ادەبيەتى، جالپى كوركەم ونەرى شارىقتاۋ بيىككە كوتەرىلگەن. قاي سالادان الىپ قاراساڭىز دا ونەردەن كەندە ەمەسپىز. بىزدە «جۇزدەن جۇيرىك، مىڭنان تۇلپار شىعادى» دەگەن ءسوز بار. قازاقستان – مىڭ. قازاق ءۇشىن موڭعوليا، جۇڭگو، وزبەكستانىڭىز – ءجۇز. ول مەملەكەتتەردەن جۇيرىكتەر شىعۋى مۇمكىن، ال تۇلپاردى وزىمىزدەن كۇتۋىمىز كەرەك. ءان مەن بي ونەرىنە قازاقتىڭ مايراسى، شۇعىلاسى كەلگەن شىعار. قازاقتىڭ قارا جورعاسى مەن شەرتپە كۇيلەرمەن قاۋىشىپ جاتقان شىعارمىز. بۇل قازاق كوشىپ بولعانشا، توقتامايتىن ءۇردىس. سوندىقتان دا، ەلىم دەپ كەلگەن ەلدىڭ باستى ماقساتى قازاقستانعا اكەپ ۇرىعىن شاشۋ بولسا دەيمىن.

–  «قازاق كوشىپ بولعانشا» دەپ قالدىڭىز؟ شەتتەگى قازاق تولىعىمەن وتانعا ات باسىن تىرەۋى مۇمكىن بە؟

– مۇمكىن نارسە. مۇمكىن ەمەس جاعى دا بار. قىتايداعى 2 ميلليون قازاق قانشا جوسپارلى تۋۋ جايلى زاڭ بولعانىمەن ءوسۋ ۇستىندە. ويتكەنى، ول مەملەكەت از ۇلتتارعا 3 بالالى بولۋعا رۇقسات بەرگەن. شەكتەۋ بار قىتايدىڭ وزىندە ءوسىپ جاتقان قازاق باسقا ەلدەردە دە سانى ارتىپ جاتىر. سوندىقتان، حاسەن ورالتاي اعام ايتپاقشى «قايدا قالماعان 50 مىڭ قازاق»، ەۋروپانى قويىپ، جۇڭگو، موڭعوليا، وزبەكستان، رەسەيدەگى اعايىنداردى ەلگە اكەلۋ ءىسىن تەزدەتۋ كەرەك.  

– شەتتەن كەلگەن قانداستارىمىزدى ساياسي لاۋازىمدارعا تارتۋ جايلى كوپ ايتىلمايدى. وسىنداي ساۋالداردى ۇمىت قالدىرىپ جاتقان جوقپىز با؟

– مەملەكەتتىك قىزمەت ىستەرى اگەنتتىگىنىڭ ءتوراعاسى ءاليحان بايمەنوۆ مەملەكەتتىك قىزمەتكە قاتىستى اكىمشىلىك رەفورما جاساپ جاتىر. ەندى شەنەۋنىكتەر ساياسي قىزمەتكەرلەر، اكىمشىلىك قىزمەتكەرلەر دەپ ەكىگە بولىنەتىن بولدى. ساياسي قىزمەتكەرلەردى ەلباسى تاعايىنداپ، اكىمشىلىك قىزمەتكەرلەر كونكۋرس ارقىلى قىزمەتكە ورنالاسادى. جاقسى باستاما بۇل. وسى اكىمشىلىك رەفورمالاۋدا شەت ەلدەن كەلگەن قانداستارىمىزدىڭ ماسەلەسى قاراستىرىلدى ما؟ مەن وسى كۇنگە دەيىن «ورالماندار اكىمشىلىك نە ساياسي قىزمەتكە تۇرا المايدى» دەگەن زاڭدىق شەكتەمەنى كورگەن جوقپىن. ءبىراق، ىشكى جاقتان ءبىر سەنىمسىزدىك بار سياقتى. ايتپەسە، ورالمانداردان نەگە ءبىر دەپۋتات شىقپايدى، نەگە ولاردىڭ بىرەۋى 20 جىل ىشىندە مينيستر بولا المادى؟ مىسالى، شەت ەلدەن كەلگەن قايرات بوداۋحان دەگەن قانداسىمىز بار. «اسار» قورىن قۇرىپ، شىمكەنتتەن كەرەمەتتەي شاعىن اۋداننىڭ بوي كوتەرۋىنە اتسالىستى. سول جىگىت كوشى-قون كوميتەتىن باسقارا المايدى ما؟ راحىم ايىپ ۇلى دەگەن ءبىلىمدى جىگىت بار. ول جىگىتتىڭ قىتايعا ەلشى بولىپ بارۋعا بىلىكتىلىگى ابدەن جەتەدى دەپ ويلايمىن. مىسالى، اقش-تىڭ قىتايداعى ەلشىسى ءبىر كەزدەرى قىتايدان كوشىپ كەتكەن دەموكرات جۇڭگو. اقش سوعان سەنىپ، ءوز قىتايىنا ەلشى ەتىپ وتىر عوي. كەلگەن قانداستاردىڭ ىشىندەگى اقىن-جازۋشىلار تالانتىمەن بيىككە كوتەرىلىپ جاتىر. سوسىن، 60 جىلدارى 1-2 جاسىندا قىتايدا تۋىپ كەلگەن مۇحتار قۇل-مۇحاممەد سىندى ءبىراز ازاماتتار بولماسا، قالعان ۋلكەن بۋىننىن ءبارى قويشى بولىپ كەتكەن. كەڭەستىك كەزەڭدە قانداي مىقتى عالىمداردى مالدىڭ ارتىنا سالىپ قويدىق. وسىنى قايتالاماۋدىڭ جولىن دا ويلاۋ كەرەك سياقتى. مەن جۋىردا سول بايمەنوۆكە قاراتا ءبىر ولەڭ جازدىم. سۇراعىڭا سول ولەڭنىڭ ءۇش شۋماعىمەن جاۋاپ بەرىپ كورەيىن...  

ازاماتپىز شىڭداعان دالا جەلى،

ارداقتىعا جىبەرگەن ساناپ ەلى.

ەل دەپ كەلگەن قانداستان ءبىر مينيستر،

قوياتىعۇن جوندەرى بار-اق ەدى.

ازات وتان ءبىز ءۇشىن مۇلدە قىمبات،

ارمان ءانىن كەلەمىز كۇندە تىڭداپ.

سايلايتۇعىن جوندەرى بار-اق ءادى،

ماجىلىسكە بولسا دا ءبىر دەپۋتات.

دەگەنگە ەرتە قازاعىم ءوسىپ-وندى،

كوش ەسكەگىن جارتپادىق ەسىپ وڭدى.

قىرى-سىرىن بىلەتىن ءبىر قانداسقا،

باسقارتپادى، تىم قۇرسا، كوشى-قوندى...

– بىلۋىمىزشە، وسى وتىرعاندا جۇمىسسىزسىز. قىتايدا مەكتەپ ديرەكتورى بولعان دەگەندى ەستىپ ەدىك...

– قىركۇيەك ايىنان بەرى بوسپىن. ونىڭ الدىندا 9 اي قىزمەتسىز بولدىم. نە ىستەيمىز؟. ولەڭ جازامىز. قىتايدا 25 جاسىمدا مەكتەپ ديرەكتورى بولىپ، 70-80-گە تارتا قىزمەتكەرى بار، ەكى تىلدە 800 بالا وقيتىن ۇجىمدى ءۇش جىل باسقاردىم. بۇل 1995 جىلداردىڭ اڭگىمەسى. سول ويمانبۇلاق اۋىلىنداعى 800 وقۋشى مەكتەپ كىشى بولعاندىقتان، 3 كەزەكپەن وقيدى ەكەن. جۇمىستى جۇيەلەپ العان سوڭ، ءۇش جىل جۇگىرىپ، ۇرىمجىگە بارىپ ءجۇرىپ جاڭا 24 بولمەلى، ەكى كەڭسەسى بار، ەكى قاباتتىق مەكتەپ ءۇيىن سالعىزدىق. ءجانابىل سىماعۇل ۇلىنىڭ پارمەنىمەن ۇكىمەت ءبىر ميلليون يۋان قارجى ءبولدى. ەلدەن دە اقشا جيىپ پارتا-ورىندىعىن تۇگەل جاڭالادىم. قۇلاعى قالقايعان 25 جاستاعى بالانى كىم بىردەن قابىلداسىن؟ قاسىما جەرلەسىم، قحر-نىڭ 1-دارەجەلى ءارتىسى ءمۇتالىپ ءابدىراحمانوۆ اعامدى ەرتىپ الدىم. 1998 جىلدىڭ قىركۇيەك ايىنىڭ 10-دا، ۇستازدار كۇنىنە وراي ءبىلىم ورداسىنىڭ لەنتاسى كەسىلدى. ارتىنشا، تۇماعامدى (تۇمانباي مولداعالييەۆ) ىزدەپ، قازاقستانعا كەلدىم. ءبىراق، باستىق بولايىن دەپ كەلگەن جوقپىن. سول تۇماعامنىڭ  قاسىندا 13 جىل بىرگە ءجۇردىم. اعامنان كوپ نارسە ۇيرەندىم، جاقسىلىعىن دا كوپ كوردىم.

– تۇماعا قايتىس بولعاننان كەيىن قوعامدىق ماسەلەلەرگە ءۇن قاتا باستادىڭىز. اقىن اعامىز ءسىزدى تەجەپ ۇستاعان سەكىلدى...

- ول كىسى تەجەگەن ەمەس. ءوزىم تەجەلدىم. وسى عاسىرداعى الىپ تۇلعانىڭ تابيعاتىنا قاراپ، تىزگىندى تارتىپ ءجۇردىم. ول كىسى قايتىس بولدى. سول كەزبەن ورايلاسا، كوشى-قوننىڭ ماسەلەسى دە شاتقاياقتاي باستادى. دەسەك تە، تۇماعامنىڭ قاسىندا ءجۇرىپ قوعامدىق ماسەلەلەرمەن اينالىسپادىم دەي المايمىن. قالاماتپەن (پسيۆدونيم) «جاس الاش» گازەتىنە ماقالالار جازىپ تۇردىم. ول ماقالالارىم باسپا ءسوز ارقىلى كەڭىنەن تالقىلانىپ جاتتى.

   –     سۇيىكتى ءافوريزمىڭىز

–    ەلگە ەل قوسىلسا – قۇت.

–    ءازىل ايتاسىز با؟

– و، ءازىلدىڭ ءتۇبىن تۇسىرەم. مۇراتحان شوقان دەگەن ءىنىم «قspan style="mso-spacerun: yes؛"ىتايداعى قازاق كاسىپكەرلەرى» دەگەن كىتاپ شىعارىپ، كىتاپقا 45 كاسىپكەردى كىرگىزىپتى. مۇقاباسى قىپ-قىزىل ەكەن. تۇساۋ-كەسەرىندە ازىلدەپ: «قىتايدىڭ قازاقتارى قىزىل كىتاپقا كىردى مىنە» دەپ ەدىم، وتىرعاندار دۋ كۇلدى.

سۇقباتتاسقان قانات بىرلىك ۇلى