ءار ۇرپاق وزىنە ارتىلعان جۇكتى جەتەر جەرىنە اپارىپ تاستاعانى دۇرىس،

 ايتپەگەن دە بولاشاق ۇرپاعىمىزعا اسا كوپ جۇك قالدىرىپ كەتەمىز.

 ءاليحان بوكەيحان

قازاق ەلىنىڭ ءححى عاسىردىڭ ورتاسىنا دەيىنگى دامۋ باعدارلاماسى،   «قازاقستان - 2050 ستراتەگياسى - قالىپتاسقان مەملەكەتتىڭ جاڭا ساياسي باعىتى» دەپ اتالدى. اتالمىش باعدارلاما ارقىلى ءبىز قازاقستان دا­مۋىنىڭ 2030 جىلعا دەيىنگى ستراتەگياسىنىڭ باسىم ءبولىمىنىڭ  جوسپاردان ەرتە ورىندالعاندىعىن،  باسەكەگە قابىلەتتى 50 ەلدىڭ ىشىنە ەنگەنىمىزدى جانە  الداعى ۋاقىتتا دامىعان 30 ەلدىڭ ساناتىنا قوسىلۋ مىندەتى تۇرعاندىعىن بىلدىك. بۇل ارينە، بارشامىزدى قۋانتار،  جان سۇيىنتەر جاڭالىق. دەمەك، بۇل ءبىزدىڭ مەملەكەت رەتىندە تولىق قالىپتاسىپ، حالىقارالىق قاتىناستاردا ءوز ورنىن   يەلەگەن  ەل بولعانىمىزدى كورسەتەدى .

 ەلىمىزدىڭ  جىل وتكەن سايىن ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك جاعىنان دامىپ، حالىقارالىق ساياسي بەدەلىنىڭ ايقىندالىپ كەلە جاتقانىنا كۋا بولىپ كەلەمىز. ءبىز ونىڭ بارلىعىن تاۋەلسىزدىكتىڭ جەمىسى رەتىندە  قابىلدايمىز. ول داۋسىز شىندىق. ەگەر تاۋەلسىزدىك بولماعاندا، ءبىز بۇگىنگى جەتىستىكتىڭ ەشقايسىسىنا تولىق قاندى يە بولا الماس ەدىك. قاسيەتتى تاۋەلسىزدىك وزىمەن بىرگە وي مەن ءىستىڭ ەركىندىگىن، رۋحاني دامۋدىڭ بوستاندىعىن، ەلدىڭ ەگەمەندىگىن الا كەلدى.  بۇلاردىڭ قاي-قايسىسى دا قۋاتى كۇندەي، اسا قاستەرلى سوزدەر.  ءبىر ادام ءۇشىن جەكە باسىنىڭ ەركىندىگى مەن بوستاندىعى قانداي قىمبات بولسا،  ۇلت ءۇشىن تاۋەلسىزدىك ونان دا بەتەر قۇندى، باستى بايلىق. ال مەملەكەت ءۇشىن تاۋەلسىزدىك مەرەكەسىنەن ارتىق مەرەكە بولماۋى ءتيىس.

رەسپۋبليكامىزدا «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىگى تۋرالى» جانە 2001 جىلعى جەلتوقساننىڭ 13-دەگى «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى مەرەكەلەر تۋرالى» زاڭدارىنا سايكەس 16-17 جەلتوقسان ۇلتتىق مەيرام رەتىندە  اتالىپ وتىلەدى. سەبەبى ول سان مىڭداعان قازاقتاردىڭ قانىمەن سۋارىلعان جەمىسى ءتاتتى، تامىرى اششى ءبىر بايتەرەك ءتارىزدى دۇنيە. سوندىقتان دا، مەن ءۇشىن وسى مەرەكەدەن ارتىق مەرەكە جوق ءارى ءار جىلى بارشا قازاقستاندىقتاردى،  اسىرەسە قازاقتاردى شىن جۇرەگىممەن قۇتتىقتاپ كەلەمىن. دەسەدە، جىل سايىن وسى مەرەكەمىزدىڭ جاڭا جىل دىر-دۋىنىڭ تاساسىندا قالىپ قويۋى، كوتەرىلۋگە تالپىنعان ءورشىل رۋحىمىزدى قايتا-قايتا تومەن تارتا بەرەتىنى بار. الايدا، سوڭعى بىرەر جىل كولەمىندە "تاۋەلسىزدىك" مەرەكەسىن ءوز دەڭگەيىندە اتاپ ءوتۋ ناۋقانى دا ەپتەپ ءوز ورنىن تاۋىپ كەلەدى. جاڭا جىلدىڭ مىسى ءالى باسىم ەكەنىن بيىل دا سەزىندىك.  ارينە، ارعى تاريحىن ايتپاعاندا، ەلىمىزدە سوناۋ 1937 جىلدان بەرى ۇزدىكسىز تويلانىپ كەلە جاتقان، "اق ساقالدى، اق شاشتى" مەرەكەنىڭ عۇمىرى ەكى مۇشەلگە ەركىن تولماعان "ۋىز جاس" مەرەكەگە بىردەن ءتورىن سىيلاي قويۋى ەكىتالاي-اق. ونىڭ ۇستىنە،  جاڭالىقتى جانىمەن قابىلدايتىن حالقىمىز  "اقساقالدى مەرەكەنى" ءتول تاريحي مەرەكەسىندەي ەتەنە جاقىن كورەتىنى سونشا، ونى شىن جۇرەكتەرىمەن، بەرىلە، قۋانا، اسىعا كۇتەدى ءارى اسىرا تويلايدى. وعان بولا، حالىقتى دا كىنالاۋدىڭ ءجونى بولماس. جاسىنان كورىپ وسكەنى وسى بولعاندىقتان، ادەتتەرى مىنەزدەرىنە اينالىپ كەتكەندە شىعار. وندايدى قازاق "ەتپەن بىتكەن، سۇيەكپەن كەتەدى" دەمەۋشى مە ەدى. كىم بىلەدى قۋاناتىن دا بولار، الايدا، قۋانا-قۋانا، وزدەرىنەن باسقا شىنايى قۋاناتىن باسقالار بولماعان سوڭ سول قۋانىشتارىن جاڭا جىلدا شاعارۋدى ادەتكە اينالدىرعان دا شىعار. الدە، ىشتەي ەسسىز قۋانىپ، سول قۋانىشتارىن ەسىگىنەن ارى اسىرا الماي تۇنشىعاتىندا بولار. كىم ءبىلسىن، قاي قازاقتىڭ ءىشى-باۋىرىنا كىرىپ-شىعىپ ءجۇرمىز. ءبىراق، شىنى سول تاۋەلسىزدىك مەرەكەسى ۇلتتىق ۇلى مەرەكە دەڭگەيىندە تويلانا الماي ءجۇر.  انشىلەر ءان ايتار، بيشىلەر بيلەر، باسقالار ۇيىقتاپ، دەمالار. ءبىراق، مۇنداي ۇلى مەرەكەنى شىن جۇرەكپەن تۇسىنە، قادىرىنە، قاسيەتىنە جەتە وتىرىپ تويلاۋ ءبىر بولەك. ۇلى مەرەكەگە ۇلكەن وي-تولعانىستار مەن الىس تا بيىك ماقساتتار مەن مۇددەلەر تۇرعىسىنان كەلۋ قاجەت. دابىرالى ءان مەن كۇيدىڭ، ءبيدىڭ دە وزىندىك ورنى بار، ءبىراق، وسى مەرەكەدە ءبىر ءسات بولسا دا حالقىمىزدىڭ قاسىرەتتى تاريحىن، ازاپتى جىلدارى مەن وسى جولدا جاندارىمەن قوسا، بالا-شاعاسىن، تۋىس-تۋعانىن، مال-مۇلكىن قۇربان ەتكەن ارىستاردى دا ەسكە الۋ ابدەن قاجەت-اق. ءبىزدىڭ ءوز دەڭگەيىندە ەمەس دەۋىمىزدىڭ سەبەبى وسىندا جاتىر.

مەن كەيدە "تاۋەلسىزدىك" مەرەكەسىنىڭ ءوز دەڭگەيىندە اتاپ  وتىلمەۋى - وسى «تاۋەلسىزدىك» دەگەن سوزبەن دە بايلانىستى ما دەپ ويلايمىن. سەبەبى وسى ءسوزدىڭ ارتىندا ساناعا سالماق تۇسىرەردەي مىڭ باتپان اۋىر جۇك جاتقانداي.  ءسوزىمدى فيلوسوفيالىق زاڭدىلىقتاردان باستاسام، كۇن بولماعاندا، ءتۇن دەگەن تۇسىنىك، قارا بولماسا، اق دەگەن انىقتامانىڭ بولماسىن بىلەمىز. وسى تۇرعىدان قاراعاندا، تاۋەلدىلىك بولماعاندا، تاۋەلسىزدىك تە بولماس ەدى دەسەك، ەشكىمدە تەرىس دەمەس. ال «تاۋەلدىلىك» دەگەنىمىز نە؟ مەنشە بولعاندا، تاۋەلدىلىك - شاراسىزدىق، ول – السىزدىك، ول –جەڭىلىس، ول – قۇلدىق. اششى دا بولسا شىندىق وسى. ەگەر، قولىمىزدا مۇمكىندىك بولسا، مىقتى بولار ەدىك تە، كۇرەسكەندى الىپ ۇرىپ، وندا قۇل ەمەس، قوجايىن بولار ەدىك قوي. بۇل ايتقانىم ءبىزدىڭ حالىق ناشار، ءالسىز، قۇلدىققا بەيىم حالىق دەگەنىم ەمەس. مەن ءوز حالقىمدى، اتا-بابالارىمدى الەمدەگى ەڭ اقىلدى، باتىر حالىقتىڭ ءبىرى دەپ سانايمىن. ونىڭ دالەلى جەتكىلىكتى، باسقاسىن ايتپاعاندا، ەۋروپانىڭ وننان استام ەلى سىياتىن، دۇنيەجۇزى بويىنشا 9 ورىندا تۇراتىن كەڭ بايتاق جەرىمىزدىڭ بولۋى سونىڭ ەڭ جارقىن دالەلى. ءبىزدى تىعىرىققا تىرەگەن تاريحي جانە باسقادا سەبەپتەرگە بايلانىستى تۋىنداعان  شاراسىزدىق، سول شاراسىزدىقتان السىزدىك، ودان جەڭىلىس سوڭىنان قۇلدىق كەلدى باسىمىزعا. ال ءبىز ءجيى ايتاتىن جانە ايتۋدى ۇناتاتىن «تاۋەلسىزدىك» دەگەن وسى ءسوز ءبىزدىڭ باسىپ وتكەن باقىتسىز سۇرلەۋىمىزدى كورسەتەدى ءھام ەسكە تۇسىرەدى. سول بىزگە كەرەك پە؟ تاعى دا جەكە ادامدى مىسالعا الساق، كەز-كەلگەن جان ءوز باسىنان كەشكەن قۇلدىق ءومىردى ايتقىسى دا، ويلاعىسى دا كەلەمەسى انىق. سەبەبى ول وتكەنىن ەسكە الۋ ارقىلى جۇرەگىن جارالايدى. ۇلتتىڭ دا ادام سياقتى قاسيەتكە يە ەكەندىگىن ۇمىتپاعانىمىز ءجون. مەن ءوز بيلىگىن قولىنا العان سوڭ سونشاما جىلدار بويى «تاۋەلسىز»دەگەن تىركەستى قولدانعان ەشبىر ەلدى بىلمەيمىن.  ءسوز باسىندا ايتقانداي ءبىز قالىپتاسقان مەملەكەتتە جاساپ وتىرمىز. ولاي بولسا، ءبىر كەزدەرى ءوزىمىزدىڭ تاۋەلدى بولعانىمىزدى بولاشاق ۇرپاق ساناسىنا كەلسىن-كەلمەسىن تىقپالاي بەرۋدەن ۇتارىمىز جوق. ءبىز  ولاردى ەشكىمنەن سەسكەنبەيتىن، جالتاقتامايتىن ءور تۇلعالى، مىنەزدى ۇرپاق ەتىپ تاربيەلەۋىمىز كەرەك.  ادامدى ادام، ۇلتتى ۇلت ەتىپ تانىتاتىن دا وسى مىنەزدىڭ ىرىلىگى. مىنەزدىڭ ىرىلىگى ءبىزدى بابالار جەتكەن بيىككە كوتەرەتىن عاجايىپ قۇرال. جوعارىدا ايتىلعانداي، مەرەكەمىزدىڭ ءوز دارەجەسىندە تويلانباۋىنىڭ ءبىر سەبەبى  مىنەزىمىزدىڭ ۇساقتالىپ كەتۋى بولسا كەرەك. ال مىنەزدى قالىپتاستىرۋدا شىعىستاعى ەلدەردەي ءداستۇر مەن اتا كاسىپ مادەنيەتىن ساقتاۋ مەن دامىتۋدى،  باتىس ەلدەرىندەي  زاڭدىق جانە عىلىمي نەگىزدە وركەندەگەن ەكونوميكامەن ۇيلەستىرگەندە عانا  قول جەتكىزۋگە بولادى.

قورىتا ايتقاندا، ءبىز قىسقا عانا 23 جىل ىشىندە وتە كوپ جۇمىستاردى ەڭسەردىك، تالاي اسقاردان اسىپ، ايدىندى شارلادىق. دەمەك، جاپپاي قولدانىسقا اينالعان «تاۋەلسىز» دەگەن سوزدەن تاۋەلسىزدىك الاتىن كەز كەلدى. ول ءسوزدى ەندى ءارى قاراي قولدانا بەرۋدىڭ ءمانى دە، ماڭىزى دا شامالى. وسى «تاۋەلسىزدىكپەن» قاتار ايتىلاتىن قازاقستان ءسوزىنىڭ «ستان» دەگەن جالعاۋىنان دا ارىلساق ءتولقۇجاتىمىزدا «قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتى» دەگەن ايبىندى ءسوز تۇرار ەدى. سوندا 16-17 جەلتوقسان كۇندەرى اتالىپ وتىلەتىن مەرەكەنى "قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ قۇرىلعان كۇنى" نەمەسە "رەسپۋبليكا كۇنى"، ءتىپتى "مەملەكەت مەرەكەسى" دەپ تە اتاپ وتەر ەدىك. وسى سوزدەر جۇرەگىمىزگە جىلى ءتيىپ، كوكتەم شۋاعىنداي التايدىڭ التى اي ۇزاق تا، قاتتى قىسىنداي ۇزاق جىلعى قۇلدىقتان جۇرەگىمىزدە مۇز بوپ قاتىپ قالعان سىرەسكەن، قاساڭدىق، ەنجارلىق، كومپىستىك، ەزدىك مەرەزىن ەرىتىپ تۇسەر ەدى دە، مەملەكەت مەرەكەسىن ءوز دەڭگەيىندە تويلانۋىنا جاعداي جاسار ەدى.

 قاستەر سارقىتقان، اباي اتىنداعى قازۇپۋ دوسەنتى،

ەكونوميكالىق جانە الەۋمەتتىك گەوگرافيا عىلىمىنىڭ كانديداتى