قازىرگى تاڭدا قازاق قوعامىندا يسلام ءدىنى كۇن ساناپ قاناتىن كەڭگە جايعانىمەن كەيبىر تەرىس باعىتتاعى جاستارىمىز ونىڭ تۇسىنىگىن شەكتەپ جاتقانى جاسىرىن ەمەس. بۇگىندە كەي جاستار تۇيمەدەي نارسەنى تۇيەدەي ەتىپ ساقال، قىسقا بالاق سەكىلدى ماسەلەلەردى قوعامنىڭ دىندەگى ەڭ باستى پروبلەماسىنا اينالدىرىپ وتىر. مۇنداي ماسەلە بۇعان دەيىن ىلگەرىدە مۇسىلمان قوعامىندا ەشبىر داۋ-داماي تۋدىرماعان. سەبەبى، ساقال مەن بالاق ماسەلەسى مۇسىلماندار اراسىندا ۇلكەن تالقىعا تۇسكەنى يسلامنىڭ تاريحي ساحناسىندا كورىنىس تاپقان ەمەس. دەمەك، مۇنداي ماسەلە قايدان تۋىنداپ جاتىر؟ راسىندا كەلتە بالاق يسلامنىڭ نەگىزگى شارتتارىنىڭ بىرىنە جاتادى ما؟ يسلام عالىمدارىنىڭ كوزقاراسى قانداي؟، دەگەن سۇراقتارعا جاۋاپ ىزدەپ كورەلىك.
اسىلىندە، يسلام قانداي دا ءبىر شەكتەن شىقپاعان كيىم كيۋگە تىيىم سالمايدى. بۇل جايلى احمەت، نيساي جانە يبن ماجادان كەلگەن ريۋايات بويىنشا ارداقتى مۇحاممەد (س.ا.ۋ.) پايعامبار: «ىشىڭدەر، جەڭدەر، ساداقا بەرىڭدەر، قالاعان كيىمدەرىڭدى كيىڭدەر ءبىراق، ىسىراپقا، وزىمشىلگە جول بەرمەڭدەر»، دەگەن. بۇل حاديسكە قارايتىن بولساق شاريعي ۇكىمدەر بويىنشا كيىم كيگەن ادامنىڭ نيەتىنە نازار اۋدارىلاتىنىن بايقاۋعا بولادى. ال، قىسقا بالاق كيۋگە بايلانىستى ارداقتى مۇحاممەد (س.ا.ۋ.) پايعامبار بىرنەشە حاديستەر ايتىپ كەتكەن. ماسەلەن، ابدۋللا يبن وماردان جەتكەن حاديستە: «اللاھ تاعالا قيامەت كۇنى كيىمىن تاكاپپارلىقپەن تومەن تۇسىرگەن ادامعا قارامايدى»، ءمۇسليم ريۋاياتىندا كەلگەن حاديستە اللاھ ەلشىسى: «اللاھ تاعالا ءۇش ادامعا قيامەتتە سويلەمەيدى دە قارامايدى جانە ولارعا اۋىر ازاپ بولادى: (مۋسبيل - بالاعىن تومەن) تۇسىرۋشىگە، وسەكشىگە جانە ەكىزۇزدىگە»، دەگەن. بۇل حاديسكە تۇسىنىكتەمە بەرگەن عالىم يمام ءال-مۋنزاري بىلاي دەگەن: «مۋسبيل – تاكاپپارلىقپەن، وزىمشىلدىكپەن كيىمىن جەرگە سالبىراتىن جۇرەتىن ادام».
سونىمەن قاتار يمام بۇحاري ءوزىنىڭ «ساحيح» كىتابىندا «كيىمىن تاكاپپار نيەتىنسىز تومەن تۇسىرەتىندەر» بولىمىندە مىناداي ريۋاياتتى كەلتىرگەن: «بىردە ءابۋ باكر پايعامباردىڭ:«اللاھ تاعالا قيامەت كۇنى كيىمىن تاكاپپارلىقپەن تومەن تۇسىرگەن ادامعا قارامايدى»، دەگەن ءحاديسىن ەستىپ اللانىڭ ەلشىسىنە (س.ا.ۋ.): «ۋا، راسۋللاھ! مەنىڭ كيىمىم بويىمنان تومەن ءتۇسىپ كەتە بەرەدى، سوندا مەنىڭ ءحالىم قالاي؟»، دەگەندە پايعامبار (س.ا.ۋ.): «سەن تاكاپپارلىقپەن جاسايتىن ادامداردىڭ قاتارىنان ەمەسسىڭ»، دەگەن ەكەن. دەمەك، حاديستەرگە سۇينسەك بالاقتىڭ توبىقتان تومەن بولۋى نيەتكە بايلانىستى ەكەنىن اڭعارۋعا بولادى. ەگەر
حاديستەردە ادامنىڭ نيەتى تاكاپپارلىقتى كوزدەمەسە بالاقتى ۇزىن ەتىپ كيۋگە بولاتىندىعى ايتىلىپ تۇر.
سونىمەن قاتار كوپتەگەن يسلام عالىمدارى دا وسى كوزقاراستى العا تارتقان. ماسەلەن، يمام ءابۋ حانيفانىڭ ءوزى داۋلەتتى عۇمىر كەشكەندەردىڭ ءبىر ەدى. ول ءبىر كۇنى كيىمىن جەرگە دەيىن سالبىراتىن كوشەدە كەلە جاتقاندا ونى كورگەن ءبىر كىسى كەلىپ وعان: «ءبىزدى بۇلاي كيىنۋدەن پايعامبار (س.ا.ۋ.) تىيماعان بەدى؟»، دەيدى. سوندا يمام: «ول تەك تاكاپپارلانىپ كيىنگەندەر ءۇشىن ايتىلعان ال، ءبىز ولاردىڭ قاتارىنان ەمەسپىز، دەگەن ەكەن » (يبن مۋفليح – «ءاداب اش-شارعيا» كىتابىنان).
يمام شاۋكاني «نايلۋ اۋتار» كىتابىندا جوعارىداعى حاديستەرگە تۇسىنىكتەمە بەرە وتىرىپ: «...تاكاپپارلىق نيەتى جوق ادامدار بۇل حاديستەردىڭ مازمۇنىنا كىرمەيدى»، دەگەن.
ءسالافيزم باعىتىنىڭ كورنەكتى وكىلى يبن تايميا ءوزىنىڭ «ماجمۋاتۋل فاتاۋا» كىتابىندا قىسقا بالاق تۋرالى بىلاي دەگەن: «ادام جاقسى نيەتپەن كيسە ساۋاپ الادى ال، جامان نيەتپەن كيسە كۇنالى بولادى. سول سياقتى كىمدە كىم كيىمدى مال-مۇلكىن كورسەتۋ ماقساتىندا تاكاپپارلانىپ كيسە وندا كۇناحار بولادى. سەبەبى، جاراتۋشى تاكاپپارلار مەن وزىمشىلدەردى جاقسى كورمەيدى. ال، كىمدە كىم اللاھتىڭ بەرگەن ريزىعىنا ساي كيىنسە وندا ول ساۋاپتى بولادى. سوندىقتان مۇنداي ماسەلە ادامنىڭ نيەتىنە بايلانىستى بولادى»، دەگەن ەكەن.
سونىمەن قاتار قىسقا بالاققا قاتىستى مىسىردىڭ ءپاتۋا شىعارۋ باسقارماسىنىڭ (دار ءال-يفتا) بەرگەن تۇسىنىكتەمەسىنىڭ مازمۇنى مىناداي: «ەگەر كيىمدى ۇزىن ەتىپ كيۋ بەلگىلى ءبىر قوعامنىڭ ءسالت-داستۇرى نەمەسە سول قوعامدا مۇنداي كيىم ۇلگىسى ادەتكە اينالعان بولسا وندا ول حارام ۇكىمىنە جاتپايدى. سەبەبى، ۇزىن كيىم ول تاكاپپارلىق نيەتىندە عانا حارام بولادى». سوندىقتان يسلامدى ۇستانىپ مۇسىلمان بولعاننان كەيىن ونداعى ماسەلەلردىڭ ۇعىمىن تار ەتىپ قابىلداماي، جان-جاقتى ىزدەنىپ بارىپ قانا ءبىر شەشىمگە كەلگەن ءجون. كەلتە بالاقتىڭ دۇرىس ەكەندىگىن العا تارتقان الىمداردىڭ باسىم كوپشىلىگى ساۋدي ارابيا، شام سەكىلدى ەلدەرىڭ تۋمالارى. ولار مۇنداي شەشىمدى وزدەرىنىڭ قوعامىنا قاراي وتىرىپ شىعارعان. ال، قازاق جەرىنە مۇنداي سىرتتىڭ ۇستانىمى قاشاندا جات. سەبەبى، «ءار ەلدىڭ سالتى باسقا ءيتى قارا قاسقا» دەمەكشى، ءبىزدىڭ ءوز دۇنيەتانىمىمىز بار جانە ولار يسلام دىنىنە قايشى كەلمەيتىنى بەلگىلى. سول ءۇشىن كەلتە بالاق قازاق قوعامىنىڭ سۇرانىسىنا يە ەمەس ءارى مۇسىلماندار اراسىندا تۇسىنىسپەۋشىلىك تۋدىراتىن جات ۇستانىم ەكەنىن تۇسىنگەن ءجون.
اسحات ۇلى جالعاس،
ءدىنتانۋشى
