وقىمىستىلار وسى عاسىردى «ءدىني-رۋحانيات سوعىسى عاسىرى بولادى» دەپ بولجاپ وتىر. بولجاعانى قۇرىسىن، بۇل ءۇنسىز سوعىستىڭ باستالىپ كەتكەنىنە دە بىرنەشە جىلدىڭ ءجۇزى بولىپ قويدى. بەيرەسمي دەرەك بويىنشا، سوڭعى 18 جىلدا 500 مىڭ قازاق (ولاردىڭ ءبارى دە كودتالىپ، دۋالانعان) وسىنداي سەكتالارعا ءوتىپ كەتكەن. الماتىدا 27 مەشىت بولسا، وزگە دىندەر مەن سەكتالاردىڭ عيباداتحانالارى 200-گە جۋىقتايدى ەكەن. بۇل سان كوزدەرىنە از كورىندى مە، الدە قازاقتىڭ مۇسىلماندىقتان وڭايلىقپەن اجىراماسىن ءبىلدى مە، ەندى الەم الپاۋىتتارى يسلام ءدىنىن قۇرتۋ ءۇشىن ءوز ىشىنەن ىرىتۋگە كوشىپ، نەشە ءتۇرلى مۇسىلمان ءدىنىنىڭ تونىن جامىلعان ءدىني اعىمداردى قوسا ەنگىزىپ جاتىر. ءبىزدىڭ بۇگىنگى ماقالامىز قازاقستاندى جايلاپ بارا جاتقان جالعان يسلامي اعىمدار تۋراسىندا.
1.ۋاحابيزم
ۋاحابيزم – حVIII عاسىردا پايدا بولعان اعىم، ساۋد ارابياسىنىڭ رەسمي ءمازحابى. ول بويىنشا ەر ادام مىندەتتى تۇردە ساقال قويۋى ءتيىس جانە ناماز وقىماعان ادام مۇسىلمان ەمەس. سونداي-اق اۋليەلەردىڭ باسىنا، قابىرلەرگە زيارات ەتىپ بارۋعا بولمايدى. پايعامباردىڭ تۋعان كۇنى – ءماۋءلىتتى تويلاۋعا قارسى. قوجا احمەت ياسساۋي سياقتى ءزاۋلىم كەسەنەلەرگە قۇرمەت كورسەتىلۋدى كۇپىرشىلىك دەپ سانايدى. ءمازحابتاردى مويىندامايدى. جۇما كۇنى جەتى شەلپەك تاراتۋ، كەلىننىڭ بەتىن اشۋ سياقتى ادەت-عۇرىپتارعا، ءسالت-داستۇرلەرگە دە قارسى. وزدەرىنشە ءومىر ءسۇرمەگەن ادامدارعا قاتال كوزقاراسپەن قارايدى جانە قاجەت بولسا، كۇشتەپ كوندىرۋگە تىرىسادى. وسى ورايدا تاريحتا تالاي رەت قان توگىلۋىنە سەبەپشى بولعان. وسى عاسىر باسىنداعى شەشەن ەلىندە بولعان قانتوگىستەردىڭ باستى قوزدىرۋشىسى رەتىندە اتالىنادى. تار ۇعىمعا بايلانعان ناعىز فاناتتار. اسىرەسە، قازاقستاننىڭ وڭتۇستىك ولكەلەرىندە كوبىرەك شوعىرلانعان.
2.يسمايليتتەر
بۇل ءدىني-ساياسي اعىمنىڭ ەڭ باستى قولداۋشىسى – انگليا. كەزىندە يمام عازالي سياقتى ءىرى عالىمداردى ولتىرگەن، يسلام الەمىنە تالاي رەت قاسىرەت تارتقىزعان، شيىتتىك باعىتتى ۇستاناتىن ءقاۋىپتى ۇيىم. شىڭعىس حاننىڭ تۇقىمى قۇلاعۋ حاننىڭ قۋعىنداۋىنا ۇشىراپ، ءبىرازى ورتا ازياعا ءوتىپ كەتكەن. ءۇندىستان، يران، اۋعانستاندا كوپتەگەن جاقتاستارى بار بۇل ۇيىمدى ءقازىر مۇراگەرلىك جولمەن تاعايىندالاتىن حانزادا اگا حاندار مەكتەبى باسقارادى. يسمايلىكتەر نامازدى كۇنىنە بەس رەت ەمەس، ءۇش رەت قانا وقيدى: تاڭەرتەڭ، تۇستە جانە كەشكە. جۇما نامازىنا بارمايدى جانە قۇتبا وقىمايدى. مەككەگە قاجىلىققا بارمايدى، ونىڭ ورنىنا كەربالاداعى حازىرەت حۋسەين مەن حازىرەت ءاليدىڭ قابىرلەرىنە زيارات ەتەدى. ورتالىق ازياداعى تۇركى تىلدەس رەسپۋبليكالاردا باسقارۋ ورگاندارى، ءبىلىم بەرۋ ۇيىمدارى، باسپاءسوز ورگاندارى، قورلارى جۇمىس ىستەيدى. وتە مىقتى قارجىلىق كۇشتەرى بار. اگا حان قورى ءوز قىزمەتىن ەكونوميكالىق دامۋ، الەۋمەتتىك دامۋ، مادەني باعىت بويىنشا جۇرگىزەدى. تاجىكستان، قىرعىزستان مەن قازاقستان جانە يسمايليتتەر يماماتى اراسىنداعى ورتالىق ازيا ۋنيۆەرسيتەتىن قۇرۋ جونىندەگى شارتقا ءسايكەس، يسمايليتتەر قاۋىمداستىعىنىڭ اگا حان قورى قازاقستاننىڭ تەكەلى قالاسىندا سالىنىپ جاتقان ورتالىق ازيا ۋنيۆەرسيتەتىنە 250 ميلليون دوللار اقشا بولگەن.
3.احماديە
حIح عاسىردىڭ اياعىندا ءۇندىستاندا وتارشىل اعىلشىن ۇكىمەءتىنىڭ قولداۋىمەن پايدا بولعان ءدىني-ساياسي اعىم. وزدەرىن پايعامبارىمىزدىڭ ەكىنشى اتى احمەتپەن بايلانىستىرىپ، اقيقي يسلامدى قالپىنا كەلتىرۋشىلەرمىز دەپ سانايدى. بۇكىل مۇسىلمان ەلدەرى، ىشىندە قازاقستان مۇسىلماندارى ءدىني باسقارماسى دا بار، بۇل قاۋىمدى «كاپىر» دەپ جاريالاپ، ءپاتۋا بەرگەن. ءسويتىپ، بۇكىلالەمدىك يسلام ليگاسىنىڭ شەشىمىمەن مەككەگە قاجىلىققا كىرۋىنە تىيىم سالدى. پاكستان ۇكىمەتى احماديلىكتەردى «مۇسىلمان ەمەس» دەپ ەلدەن قۋىپ شىققان. بۇل ۇيىم ءوزى پانا تاپقان انگليادان ماتەريالدىق جانە رۋحاني قولداۋ كورىپ، يسلامعا قارسى ءتۇرلى ءىس-شارالار جۇرگىزەدى. قازاقستاندا ءپاكستاندىق ءپىرادارلاردىڭ ىقپالىمەن 1994 جىلى ارنايى ءتىركەلگەن بۇل ۇيىمنىڭ تۇڭعىش جەتەكشىسى بەلگiلi جازۋشىلارىمىزدىڭ بiرi. قاۋىمداستىقتىڭ تولىق اتاۋى – «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇلتتىق احماديەلىك مۇسىلمان جاماعاتى». 2008 جىلدىڭ 1 قاڭتارىنداعى ەسەپ بويىنشا، قازاقستاندا 4 احماديەلىك جاماعات بىرلەستىگى (الماتى مەن شىمكەنت قالاسى، الماتى وبلىسى مەن شىعىس قازاقستان وبلىسى) قىزمەت ەتەدى. احماديە قوزعالىسى انگليا، گەرمانيا، گوللانديا، يسپانيا، اۆستراليا سياقتى مەملەكەتتەردە 12 مىڭنان اسا مەشىت تۇرعىزعان. يسلام اتىن جامىلعان كەرى اعىمداردىڭ ءبىرى. ونىڭ – احماديا (يسمايليا، كادينيا) اتاۋى ءارتۇرلى بولعانىمەن، ماقساتتارى ءبىر. يسلام اتىن جامىلعان «حيزبۋت – تاحرير» ساياسي پارتياسى سەكىلدى بۇلاردىڭ دا ورتالىعىنىڭ لوندوندا بولۋى جانە قارجىنى سول جاقتان الۋلارى جايدان-جاي ەمەس.
4.باحايزم
«باحاي» قاۋىمداستىعى حIح عاسىردا يراك پەن يراندا پايدا بولعان، شييتتىك ءمازحابتى ۇستانادى. باتىس پەن شىعىستىڭ ءدىني داستۇرلەرىن سينتەزدەۋدەن تۋعان كوسموپوليتتىك اعىم. ءوزىن «ەڭ سوڭعى ءدىن» دەپ جاريالاعان. مۇحاممەد پايعامباردى «سوڭعى پايعامبار» دەپ، يسلام ءدىنىن «اقىرعى ءدىن» دەپ سانامايدى. قۇران دا ولار ءۇشىن ەڭ سوڭعى قاسيەتتى كىتاپ ەمەس. باحايزم بويىنشا قاسيەتتى يمامدارعا قارسى كەلۋگە بولمايدى، ول – ۇلكەن كۇنا. ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى، وتان دەگەندى مويىندامايدى. ونىڭ ورنىنا الەمدىك ءدىن، الەمدىك ءتىل، الەمدىك ءمادەنيەت سەكىلدى قۇندىلىقتاردى ناسيحاتتايدى. ناماز وقيدى، ورازا ۇستايدى، زەكەت بەرەدى، قاجىعا بارادى، ءبىراق ولاردىڭ ورىندالۋى وزگەشە. ناماز كۇنىنە ءۇش رەت، ءۇش ءتۇرلى بولىپ وقىلادى. اراسىندا باحاۋللاھ اۋليەنىڭ كىتابىنان سويلەمدەر وقيدى. قاجەت بولسا، ءۇش ءتۇرلى نامازدىڭ بىرەۋىن عانا وقىسا دا جەتەدى. قۇبىلاسى – باحاۋللاھ اۋليەنىڭ اككاداعى مازارى. ورازا 19 كۇن ۇستالىنادى. ءقازىر ماسونداردىڭ ادىسىمەن ۇيىمداسقان بۇل اعىمنىڭ 270 ەلدە ۇيىمى، ءۇش مىڭعا جۋىق ورتالىعى بار. قازاقستاندا دا ۇلكەن قالالاردا جاقتاستارى از ەمەس. 2008 جىلدىڭ 1 قاڭتارىنداعى ەسەپ بويىنشا، ەلىمىزدە «باحاي» اعىمىنداعى 3 كۋلتتىك عيباداتحانا، 19 ءدىني بىرلەستىك تىركەلىپتى.
5.حيزبۋت-تاحرير
يسلامعا زياندى ەكسترەميستىك ءدىني-ساياسي اعىم. 1953 جىلى پالەستينانى يزرايلدەن ازات ەتۋ ۇيىمى رەتىندە ىزگى ماقساتتا قۇرىلعانمەن، كەيىننەن الەم مۇسىلماندارىن ءبىر حاليفاتقا، ياعني ءبىرتۇتاس مەملەكەتكە بىرىكتىرۋ سياقتى بوس قيال، ءجونسىز ارمانعا تولى يدەياسىن تىقپالاپ، ونىسى داۋ-دامايعا اينالىپ، زياندى قوزعالىس رەتىندە باعالاندى. كىتاپ، گازەت، بروشيۋرا شىعارىپ، ماقالالار دايىنداپ، ۇگىت-ناسيحات جۇمىستارىن جۇرگىزەدى. حيزبۋتتاحرير قازاقستانعا تاۋەلسىزدىك العان سوڭ جايىلا باستادى. كەزىندە الماتى مەن شىمكەنت، تاراز، تۇركىستان، اسىرەسە، كەنتاۋ قالاسىندا ءتۇرلى ارەكەتتەرىمەن كوزگە ءتۇستى ەلىمىزدىڭ كيەلى ورىندارى تۇركىستانداعى ق.ا.ياساۋي، وتىرارداعى ارىستانباب، ماڭعىستاۋداعى بەكەت اتا، الماتىداعى رايىمبەك، المەرەك ابىز ت.ب. كەسەنەلەردى بۇزۋ كەرەك دەيدى. ءوز جۇمىسىن ساياسي جانە يدەولوگيالىق باعىتتا جۇرگىزەدى دەلىنگەنمەن، وزبەكستان، قىرعىزستان، ءتۇرiكمەنستاندا ەكسترەميستىك ءىس-شارالار ناتيجەسىندە كوپتەگەن ادامداردىڭ ولىمىنە سەبەپشى بولدى. ولاردىڭ ارتتارىندا كەيىننەن ۋاحابشىلار تۇرعاندىعى انىقتالدى. بۇل ءدىنشىل پارتيانىڭ بەلسەندىلەرى، اسىرەسە، وزبەكستاندا قاتتى قۋعىندالدى. قازاقستاندا دا باس بوستاندىقتارىنان ايىرىلعاندارى بار. بۇدان باسقا دا ەلىمىزدە ءتۇرلى اعىمدار بار. ماسەلەن، «الليا-ايات» (فارحادشىلار) پەن «اتا جولىنىڭ» جۇمىسىنا تىيىم سالىندى. سونداي-اق اقىن اۋەزحان قودار باستاعان زيالىلار توبى «قازاق حالقى يسلام ءدىنى ارقىلى ءتۇپ-تامىرىن جوعالتىپ الدى، سوندىقتان كوك اسپان مەن ارۋاققا سىيىناتىن كوك ءتاڭىرى دىنىنە قايتا ورالۋىمىز كەرەك» دەپ جۇرگەنىن، سونداي-اق زىكىرشى سوپىلارعا، «اق انا» دەگەندەرگە دە قارسى قمدب ءپاتۋا شىعارعانىن ايتا كەتەلىك.
ءتۇيىن:
مەكتەپتە تاريحتان ءبارىمىز كاتوليك فرانسۋزدار گۋگەنوت فرانسۋزداردى باۋىزداپ تاستاعان قاسيەتتى ۆارفولومەي ءتۇنىن وقىدىق. ليۆانداعى 1970-1980 جىلدارى بولعان ازامات سوعىسىندا دىندەرى بولەك اعايىندى ارابتار ءبىرىن-بىرى قىرعانىن دا جاقسى بىلەمىز. كەشەگى بوسنياداعى قاندى قاسىرەت تە وسى ءدىني الاۋىزدىقتان تۋىنداعانى بەلگىلى. وسىناۋ ءدىنبۇزارلىققا الپاۋىت ەلدەر جىلىنا 12 ميلليارد دوللار بولەدى ەكەن. مۇسىلمانداردى ايتپاعاندا، ەلىمىزدەگى حريستيانداردىڭ ءوزىن 40 شاقتى كونفەسسياعا ءبولىپ تاستادى. ماقسات – قازاقستانداعى حالىقتىڭ ءدىني سەنىمىن بۇزىپ، ءوزارا قىرقىستىرىپ، اقىرىندا قۇل قىلۋ. تۇبىندە قازاقستان حالقى دا جوعارىداعىداي ءدىني الاۋىزدىقتان ءوزارا قىرقىسىپ، اتىسىپ-شابىسپاسا جارادى.
تۇرسىنعالي ءالىپ،
ءدىنتانۋشى
دەرەككوز: "ۇلت مۇراتى" گازەتى
