كەلەر كۇننىڭ، كەلەر حالىقىنىڭ بولاشاعىنا ءھام نيزامىنا الاڭداۋ، قورقۋ – بۇل كورەگەن جاندا بولاتىن قاسيەت. كونە قىتايدىڭ ۇزىن ساقال ۇستازى كونفۋسييدان سۇراپتى.
– ون ۇرپاقتان كەيىنگىلەردىڭ نە كورەتىنىن بولجاي الاسىز با؟،- دەپ. سوندا ۇستاز ايتىپتى:
– ۇرپاقتان-ۇرپاققا، اكەدەن-بالاعا نە قالىپ جاتقانىن انىق بىلسەك، ونىنشى ەمەس، ءجۇزىنشى ۇرپاققا دا نە قالاتىنىن بولجاپ ءبىلۋ قيىن ەمەس،-دەپتى.
- قورقىتتىڭ قورقىنىشى
«تىرىدەي ولۋدەن» قورقۋ ءپالسافاسى
حالىق اۋىز ادەبيەتى مەن تۇركى حالىقتارىنىڭ باي فولكلورى ارقىلى قورقىت اتا تۋراسىندا كوپتەگەن اڭىزداردىڭ سىلەمى جەتتى. «قورقىت ولىمنەن قورقىپ، ولمەيتىن جەر ىزدەدى. بارعان جەردىڭ بارىندە كور قازعان ادامدار «قورقىتتىڭ كورىن» كورسەتتى»،-دەيدى امبەسى. قازاقتا پالە-قازا ءقايدان-دۇر، وزەكتى جانعا ءبىر ءولىم نەمەسە «قايدا بارساڭ دا قورقىتتىڭ كورى» دەپ ولىمنەن قاشساڭ دا قۇتىلماسىڭدى ايتادى. (ساسىق ءتاننىڭ ءولىمى ارينە). ەندەشە جەر بەتىندە ادام جانى قاشىپ قۇتىلارلىق جەر جوق، اجال قۇرىعى قايدا دا جەتەدى ەكەن. جەر دەپ ءوزى ايتىپ تۇر. قىبىرلاعان بارلىق تىرشىلىك يەسىنىڭ ءبارىن جەيدى، تويىمسىز قىرتىسىنا جۇتا بەرمەك، جەي بەرمەك. سول سەبەپتى جەر اتاندى.
قورقىت ولىمنەن قورىققان دا، قاشقان دا جوق. ول «تىرىدەي ولۋدەن» قورىقتى دەگەن فيلوسوفيالىق تۇجىرىم دا بار سوپىلاردا. قورقىت ءھام اسان قايعىنىڭ ىزدەگەن «جەرى» ءبىر دەيتىن ويدى قۋاتتاۋشىلار دا جوق ەمەس. سۋبەكتيۆتى ويىم، بۇل قاي قورقىنىش بولسا دا ۇلى قورقىنىش. جاراتقان يەگە باستايىن عالامات سەزىم. تۇركى حالقىنىڭ مۇرىنىنا يسلامنىڭ ءيىسى بارماي تۇرىپ، تاڭعاجايىپ نۇقسانسىز جاراتىلعان عالامنىڭ ءبىر جاراتقان يەسىن ەش ءىلىمسىز (جاراتىلىسىنداعى سۇڭعىلالىعىمەن) سەزىپ، ءھام ودان قورقۋى – بۇل دانالىق بولسا كەرەك... ال دانالىق – بۇل فيلوسوفيا. (قازاقتىڭ «قۇدايدان قورىقپاعاننان قورىق» دەۋىنىڭ سىرى تەرەڭ). بىزدىڭشە، قورقىتتىڭ قورقىنىشى – «اۋليەلەردىڭ» قورقىنىشى. ياعني ىزگى ادامداردىڭ قورقىنىشى. اۋىل قويشىسى مەن جاي شوپىر بۇل قورقىنىشپەن كەزدەسپەۋى دە مۇمكىن. ءبىراق، جاراتىلىستانۋ تاريحىن زەرتتەگەن ايگىلى فيلوسوف، اكادەميك ب.م.كەدروۆ: «كەمەڭگەردە بولاتىن قاسيەتتىڭ نىشاندارى قاراپايىم كىسىدە دە كەزدەسە بەرەدى» دەگەن. مەيلى.
ارينە، بۇل، ۇلكەن ءىلىم. ۇلكەن عالىمداردىڭ ۇلەسىندەگى دۇنيە.
- ابىلاي حاننىڭ قورقىنىشى
ۇرپاقتارىنىڭ ۇساقتالىپ كەتە مە دەپ قورقۋى
اق كيىزگە كوتەرىپ ابىلايدى حان سايلادى. حاندىق قۇرعان كۇنى ابىلاي ءتۇس كورەدى. ءتۇستىڭ ۇزىن-ىرعاسى بىلاي: حان استىندا تۇلپارى بار كەلە جاتسا، الدىنان ازۋى كەرەقارىس ادۋىندى ارىستان شىعادى. حان ارىستاندى قۋىپ جەتىپ، قارىنىن قانجارمەن جارىپ جىبەرەدى. كەنەت ارىستاننىڭ ىشىنەن جولبارىس شىعا كەلەدى دە ول دا قاشا جونەلەدى. ءسويتىپ وسى كورىنىسپەن جولبارىستان – قاسقىر، قاسقىردان – تۇلكى شىعادى. ول دا قاشا جونەلەدى. قۋىپ جەتىپ، قارىنىن وسىپ قالعاندا باقا-شايان، قۇرت-قۇمىرىسقا، جىلان-كەسىرتكە اقتارىلىپ قويا بەرەدى. ءبىراق ولار حاننان قورىقپايدى. ءبارى جابىلا بىجىناپ، استىنداعى قىلقۇيرىقتىڭ ساۋىرىنا، جالىنا ورمەلەي تۇسەدى. وسى كەزدە حان تۇسىنەن شوشىپ ويانادى. حان ءتۇسىن بۇقار جىراۋعا جورىتادى.
ابىلايدىڭ ءتۇسىن مۇقيات تىڭداعان بۇقار جىراۋ: «قىلقۇيرىققا مىنگەنىڭ – حان تاعىنا قونعانىڭ. ال، الدىڭنان ارىستان قاشسا، سەنەن ارىستانداي ايبارلى ۇل تۋادى. ودان تۋعان ۇل دا جولبارىستاي قايراتتى، ەرجۇرەك، باتىل بولماق. جولبارىستاي تۇقىمىڭنان تۋعان شوبەرەڭ كوكجال قاسقىرداي ازۋلى، ايلالى، كۇشتى بولىپ تۋادى. ال ودان تاراعان ۇرپاق زامانىنا قاراي قىزىل تۇلكىدەي قۋ، الايدا، سۋجۇرەكتەۋ كەلەدى. ودان كەيىنگى تۇقىمىڭ الگى باقا-شايان، قۇرت-قۇمىرسقا، جىلان-كەسىرتكەدەي ۇساقتالىپ كەتەمە دەپ قورقام...» دەپتى.
ەندى جارعاقباستان – قاڭباقباس، كورگەنسىزدەن – كوردەمشە، قۇدايسىزدان – قۇل-قۇتان، تەكسىزدەن – جەتەسىزدەر تۋىپ جاتقانى دا جاسىرىن ەمەس...
- ابايدىڭ قورقىنىشى
«شوشيمىن كەيىڭگى جاس بالالاردان»...
قازاق ءۇشىن ابايدىڭ جانىن جەگى قۇرتتاي جەمەگەن، قارتايتپاعان، قايعىرتپاعان ءىسى بار ما ەدى ءوزى؟ ابايدىڭ ءبىز بىلەتىن ويىندا قازاقتىڭ وسى ءبىر قىلىعى قۋانارلىق دەگەنىن كوردىك پە؟! جوق. وندا ابايدىڭ قايعىسى مەن قورقىنىشىن ساناپ تاۋىسا الماسپىز ءسىرا. سوندىقتان ءبىرىن عانا الدىق. «قارتايدىق، قايعى ويلادىق...» دەپ باستالاتىن ەكى سيكلدى عاقلياسى بار. وندا حاكىم بىلاي دەيدى:
قارتايدىق، قايرات قايتتى، ۇلعايدى ارمان،
شوشيمىن كەيىڭگى جاس بالالاردان.
تەرىن ساتپاي، تەلمىرىپ، كوزىن ساتىپ،
تەپ-تەگىس جۇرتتىڭ ءبارى بولدى الارمان.
«شوشيمىن (قورقامىن) كەيىڭگى جاس بالالاردان». جاس بالالار – جاس ۇرپاق، جاس ۇرپاق – بۇگىنگى ءبىز، ەرتەڭگى – ءسىز. حاكىم بولاشاق الارمانداردان قورىقتى. الارماندار كىم؟ ءوزى ايتادى: «باي الادى... بي مەن بولىس الادى... جاۋ الادى... دوس الادى... ءجۇز قاراعا ەكى ءجۇز الارمان بار...» وسىلاردىڭ تەرىن ساتپاي الاتىن الارماندىعىنان قورىقتى.
وسى كەپ بۇگىن بار ما، جوق پا ونى قۋ ءىشىڭىز سەزەر. ءارى قاراي تاپىشتەۋدىڭ دە كەرەگى جوق شىعار. «اباي دەگەن ءسوز جەڭىل عوي».
بۇل – كوزقاراس. ال ءبىزدىڭ ويمەن اقىن، گۇلنار سالىقبايەۆا اپامىزدىڭ الاڭداۋى دا توقايلاساتىن تۇسى بار-تىن. ءبىر سۇحباتىندا بىلاي دەيدى، اقىن: «تابىس تابۋىم كەرەك دەپ، ادامشىلىقتان بەزىپ كەتەتىندەردەن قورقام. ۇلكەندەردى قويشى، ءوتىرىك ايتىپ، ءايتىپ-بۇيتىپ كۇن كورۋءدى عانا ويلايتىن، ۇرانشىل، تاياز جاستاردان قورقام. جاس كەءزىنەن سونداي بولسا، كەيىن كىم بولادى؟».
- باتىر بابامىز باۋىرجان مومىش ۇلىنىڭ قورقىنىشى
«بىرىنشىدەن، بەسىك جىرىن ايتاتىن كەلىندەر ازايىپ بارا جاتقانىنان قورقامىن، ەكىنشىدەن، نەمەرەلەرىنە ەرتەگى ايتىپ بەرە المايتىن اجەلەردىڭ كوبەيىپ بارا جاتقانىنان قورقامىن، ۇشىنشىدەن، ءداستۇردى سىيلامايتىن بالالاردىڭ ءوسىپ كەلە جاتقانىنان قورقامىن.
ويتكەنى بەسىك جىرىن ەستىپ، ەرتەگى تىڭداپ، ءداستۇردى بويىنا ءسىڭىرىپ وسپەگەن بالانىڭ كوكىرەك كوزى كور بولا ما دەپ قورقامىن…»، – دەپتى.
بۇل بۇگىنگى حالقىمىزدىڭ ءحالى... ءدال مە ءدال كەلدى. وعان انىقتاما بەرۋ دە ارتىق بولار.
- ءبىرجان سالدىڭ قورقىنىشى
ءبىرجان مازاردىڭ قابىرعاسىنا ماڭدايىن تىرەپ تۇرىپ، «اياق-تاباق جالاعان ساراي ءانشى، ساراي كۇيشى ەتىگىمەن تورگە شىعا ما دەپ قورقام. شىن ونەردىڭ باعلان باسى تابالدىرىقتا قالا ما دەپ قورقام»،-دەپ جىلايدى.
«...تالاي كورگەنبىز، اعالاردىڭ بۇرا تارتىپ، ەزۋلەي شاپقانىن، بۇيرەكتەن سيراق شىعارىپ، جاقسىنى مۇقاتىپ، جاماندى شىڭعا شىعارعانىن. بىردە، ءا.قاشاۋبايەۆ كونكۋرسىنا قاتىسىپ، ءوزىنىڭ قىلتاسىنان كەلەتىندەردەن جەڭىلىپ، تاۋى شاعىلىپ، جاپادان-جالعىز قايتىپ كەلە جاتقان تاماشا انشىمەن پويىزدا ۇشىراسقانىم بار. ۆاگون-رەستورانعا ەرتىپ اپارىپ، كونياك اپەرىپ جۇباتتىم. قولىمنان باسقا نە كەلەدى. كەيىننەن وسى ەپيزودتان تۋعان ويلارىم «ءبىرجان سال» فيلمىنە ەندى»،-دەيدى – ءبىر ەستەلىگىندە مارقۇم جازۋشى، كينودراماتۋرگ، سەنارييست تالاسبەك اسەمقۇلوۆ اعامىز.
«مۇحيتتاي ءانشى قايدا» دەگەن ءاننىڭ مىنا ءبىر جولىنا جان تۇرشىگەدى.
«ساناڭدا سارالتىنداي سىڭعىرلايدى،
اسىلدىڭ جوق ەكەن عوي تاتتان باعى»،-دەيدى.
بۇل ءسوز سانالى جانعا «ينە جۇتقان يتتەي» تيەر ەدى. الايدا اقيقاتى سول. ءقازىر دە ءيتتىڭ بالاسى يتاقاي سارايدى ساعالاپ ەتىگىمەن تورگە شىقتى. نەبىر شىن تالانتتاردى تاساعا تىقتىق. دالا داۋسى اڭقىعان ءان مەن كۇيدىڭ تورىنە ەرگەجەيلى جات قىڭسىلاعان مىسىقتىڭ ماۋىققانى، ءيتتىڭ ۇيىككەنى، تاعى بىردەڭەلەردىڭ جىنىققانى سەكىلدىلەر شىقتى. تالعامدا تالاس جوق ارينە. ءبىراق بۇل بەكزادا حالىقتىكى ەمەس ەدى. جىبىرلاعان جۇلدىز قۇرت كۇن شىقسا سىلەمى دە قالماسىن نەگە ەستەن شىعاردىق؟ ءداندۇرىس اۋلەكىلەر سانانىڭ سايازدىعىنان ساحنانىڭ ءتورىن بەرمەي كەلەدى. دەنى دۇرىس ونەردىڭ اۋلەتى دە كەلەر. ءومىر دە، ونەر دە الما-كەزەك ەمەس پە؟!
- وزبەكالى جانىبەكوۆتىڭ قورقىنىشى
«قازاقتىڭ كوزىن باسقان شەلدەن قورقام»
«اق تۇيەنىڭ قارىنى جارىلدى» دەپ،
قۇر شاڭعىتقان، سامالسىز «جەلدەن» قورقام.
جۇلقاردى باي، مومىندى كەدەي ەتكەن
نارىقتىق اسار-اسپاس بەلدەن قورقام.
جاقسى مەنەن جاماندى ايىرمايتىن
قازاقتىڭ كوزىن باسقان شەلدەن قورقام.
«ىرىس الدى ىنتىماق» كەتكەننەن سوڭ
ازىپ-توزا باستاعان ەلدەن قورقام.
«اق تۇيەنىڭ قارىنى جارىلدى» دەگەن ۇر دا جىق ۇران، قىر اسىرماس قىسىر ماقتان، گۋلەگەن جالعان جەتىستىكتەردى – «جەلدەن» دەپ بۇگىنگى جەل ءسوزدى ايتتى، ساياسي-يدەولوگيالىق ءو.جانىبەكوۆ. «جۇلقار باي مومىندى كەدەي ەتىپ» ءبىتتى.
«جاقسى مەنەن جاماندى ايىرمايتىن
قازاقتىڭ كوزىن باسقان شەلدەن قورقام».
ەڭ سوراقىسى دا وسى ەدى. ءقازىر جاقسى كىم، جامان كىم – پارقىن ءبىلۋ قيىن. جاقسىلار جاردا تۇر. جامان بىتكەن دەموگوگ. ال، ايىرىپ كورىڭىز.
«ىرىس الدى ىنتىماق» كەتكەننەن سوڭ
ازىپ-توزا باستاعان ەلدەن قورقام».
يا، قورقىنىشتى!
- اسقار سۇلەيمەنوۆتىڭ قورقىنىشى
«تۇسىنىكسىز ءبىر ۋاقىت كەلە جاتىر».
ءبىزدىڭ اتالارىمىز ءومىر بويى ءدىن ۇستاعان، قازاقتىڭ يمانىنىڭ ساقشىسى بولعان. جاڭا زاماندا اق جولدان تايماي رەپرەسسياعا ۇشىراپ كەتكەنى قانشاما. تۇسىنىكسىز ءبىر ۋاقىت كەلە جاتىر. ءبىر اقىننىڭ ايتقانى بار عوي، «مۇسىلماندىق كىمدە جوق، تىلدە بار دا، دىلدە جوق» دەپ. قازاق سياقتى ءتوزىمدى، ەر حالىقتىڭ ءدىن-يمانى ۇستاعاننىڭ قولىندا، تىستەگەننىڭ اۋزىندا كەتە مە دەپ قورقام. (تالاسبەك اسەمقۇلوۆتىڭ «كەمەڭگەردەن ءبىر ۇزىك سىر» اتتى ماقالاسىنان الىندى).
كەمەڭگەردىڭ ايتقانى ايداي كەلدى. قورقىنىشتىڭ قورشاۋىندا قۇردىڭ بوعىنداي ۇيىرىلدىك. تۇسىنىكسىز ۋاقىتقا ءتۇسىپ قالعانىمىز دا راس. كەشە قۇدايسىزدارعا تاپتالدىق. بۇگىن اسىرە قۇدايشىلدارعا تاپ بولدىق؟.. قازاقتا مۇنى «ءدىنى قاتتىدان قورىق» دەيدى.
P.S. قورقۋدى عىلىمدا – فوبيا دەيدى. فوبيانىڭ تۇرلەرى كوپ. ادامزات جاراتىلعالى بەرى ءبىلىم ءوسىپ، سانا تولىسقانىمەن جۇرەك تۇكپىرىندە قورقىنىش الەمى تىرشىلىك ەتىپ كەلەدى. ول بار. ال ابستراكتىلى تۇسىنىككە نەگىزدەلگەن پسيحولوگيالىق فوبيالاردى تىزە بەرۋدىڭ بۇل جەردە قاجەتى جوق. مەگاپوليستىك سترەسس پەن دەپرەسسيا ادام جۇيكەسىنىڭ وسال تۇستارىنداعى ءوز كومپلەكسى. ول اقىلدىڭ تاپشىلىعىنان پايدا بولعان فوبيا. ول ءبىز ءۇشىن «ۇساقتالعان قورقىنىش». ءبىزدىڭ ايتىپ وتىرعانىمىز – ۇلتتىقفوبيا. بۇل الگى «كوبەلەك ەففەكتىسى» ەمەس. تۇتاس ۇلتتىڭ ۋايىمى. «ۋايىم ەر قورعانى» دەيدى اباي. ۋايىم-قايعى دا قورقىنىشتىڭ ءبىر ءتۇرى. «قايعىنى ەر كوتەرەدى» دەيدى قازاق. قايعىنى قايسىپاي كوتەرۋ، ونى جەڭۋ – ەردىڭ ءىسى ەكەن.
ءبىر مىسال: ءتۇز قويانى مەن ءۇي قويانىنىڭ (قولدا اسىراعان) ايىرماشىلىعىن بىلەسىز بە؟ ايىرماشىلىعى سول – ساقتىعىندا. ءتۇز قويانى ەكى قۇلاعى ەربەڭدەپ ۇنەمى ساق جۇرەدى. («ساق جۇرسەڭ – توق جۇرەسىڭ» دەيدى). ال، ءۇي قويانى ءبىر سوزبەن ايتقاندا «ۇلتسىزدانعان» قويان. ياعني وندا قورقۋ-ۇركۋ جوق. قۇلاعى سالپيىپ تۇرادى. ياكي ونىڭ اجالى تاپ جانىندا تۇرۋى مۇمكىن. ءۇي قويانى ونى اڭعارا الماس، ويتكەنى وندا قوياندىق قاسيەت جويىلعان. سوعان ۇقساس كەيىڭگى تولقىن جاستارعا قاراساڭىز جۇزدەرىندە ەش الاڭداۋشىلىق، ۋايىم، قورقىنىش دەگەنىڭ تابى دا جوق. ساقتىق تا جوق. ياعني «قويانگەرشىلىكتەن كەتكەنبىز». (ءبىزدىڭ قورقىنىشىمىز بولاشاق جانە ساقتىق).
ال، قۇرمەتتى وقىرمان، ءبىراز دۇنيەنىڭ باسىن شالدىق. جوعارىدا ايتقان جەتى قورقىنىشتى سەيىلتتىك پە، الدە ۇرەيدى ۇلكەيتتىك پە؟ ونى وزىڭىزگە قالدىردىق.
باقىتبەك قادىر ۇلى
