وتاندىق تاريحنامادا جوڭعارمەن ارپالىس كەزەڭى تۋرالى جازعاندا وربۇلاق پەن اڭىراقاي شايقاسى تۋرالى ءجيى ايتىلاتىنى بەلگىلى. سولاي بولۋى دا زاڭدى. دەگەنمەن سوڭعى كەزدە تابىلعان دەرەكتەردى اقتارىپ، ولاردى حالىق زەردەسىنىڭ تەڭدەسسىز قازىنا-قورى – تاريحي ەپوستارىمىزبەن پارىقتاپ سالىستىرعاندا، جوڭعارمەن بولعان شەشۋشى سوعىستىڭ سوڭعى نۇكتەسىن قويعان تاعى ءبىر الاپات شايقاستىڭ ورنى انىقتالىپ وتىر. قالجىراعان الاش قايتا سىلكىنىپ قايرات-كۇشىن جيىپ، باسى ءبىر تۋدىڭ استىنا تۇگەل تابىسىپ، ەڭسەلى ەل بولۋىنا باسپالداق بولعان سونداي ءىرى وقيعانىڭ ءبىرى – سارىبەل شايقاسى.
راس، سارىبەل دەسە قازىرگى بىزگە ءيمانجۇسىپ اقىننىڭ:
«ابىلاي اسپاس ارقانىڭ سارى بەلى،
قۋاندىق پەن سۇيىندىك جايلايدى ەلى»، دەگەن ءانى ەستىلگەندەي بولادى. ءماشھۇر ءجۇسىپ بابامىز جازىپ كەتكەن ابىلاي تۋرالى «ابىلاي اسپاس سارىبەل» دەگەن اڭىز اڭگىمە ءتىل ۇشىنا تاعى ورالا كەتەدى. حالىق قاپتاعان قالىڭ جاۋدان ازات ەتىپ، جۇرتىن باراقاتتى ومىرگە قاۋىشتىرعان دانا حانى ابىلايدى ۇلىلىق پەن كەمەلدىكتىڭ ەتالونى ەتەدى، ول تۋرالى اڭىزدىڭ اق سامالىمەن كومكەرگەن جىرلار، نەبىر كەستەلى ءسوز ورامدارىن قالدىردى. «ابىلاي اسپاس اسۋ» – بۇل دا بيىكتىك پەن ورلىكتىڭ ونەگەلى ولشەمى، الاش ۇرپاعى ءۇشىن تايماس سەرت پەن مارتتىكتىڭ اسقاق مەجەسى.
شىڭعىستىڭ وتباسىندا دۇنيەگە كەلىپ، شىعىستىڭ جارىق جۇلدىزىنا اينالعان شوقان ءۋاليحانوۆ ارقىلى جەتكەن «ابىلاي» تۋرالى جىردا:
«ابىلايداي تاقسىر حان
ايىل-تۇرمان تاعىندى.
ارعىماعىن وزدىردى،
باياۋ جاتقان قىرعىزدى
سارىبەلدە توزدىردى»، دەگەن جولدار بار.
وسى تاريحي جىرداعى «سارىبەل» جەر اتاۋىنا ش.ءۋاليحانوۆتىڭ بەس تومدىق شىعارمالار جيناعىن قۇراستىرۋشىلار مىناداي تۇسىندىرمە بەرىپتى: «سارىبەل – گورنىي پروحود ۆ كيرگيزسكوم الاتاۋ، پروتيۆ قارابالتى ي سوكۋلۋكا. پو يستوريچەسكيم پرەدانيام ابلاي س ۆويسكوم حوتەل پرويتي چەرەز ەتوت پەريەۆال نا تۋچنىە دجايلياۋ سۋسامىر، نو كيرگيزى پرەگراديلي ەمۋ پۋت».
دەمەك جوعارىداعى دەرەكتەن اڭعارعانىمىزداي، قىرعىزداردىڭ قونىسىنا جاقىن جەردە ورنالاسقان بۇل سارىبەل – «ون ءۇش باعانالى سيانلۋن قارتاسىندا» كورسەتىلگەندەي، كۇرتى وزەنىنىڭ باستالعان تۇسى، كەكىلىك تاۋى مەن سۋىقتوبەنىڭ قاستەك اسۋىمەن ۇشتاساتىن ايماقتىڭ جالپى اتاۋى. جەر جانناتى جەتىسۋدىڭ تورىندەگى وسى ايماقتا جوڭعار-قالماقتارعا قارسى ۇلكەن جورىق باستالعان.
ءبىز وسى قاستەرلى مەكەندە جوڭعاردى جەر جاستاندىرعان قازاقتىڭ بىرىككەن اسكەري قولىنىڭ جورىعى تۋرالى ءسوز ەتپەكپىز. بۇل زامان تۋرالى ايگىلى بۇقار جىراۋ:
«كىشى قارا قالماق بۇلەردە،
بۇلت بۇرقان بولىستى...
بۋىرشىنداي تىزدەستى،
جاماندىقتى ىزدەستى»، دەگەن عوي.
سارىبەل شايقاسى ۋاقىت تۇرعىسىنان ءداپ وسى تۇسقا، جوڭعار مەملەكەتى الاۋىزدىققا ۇشىراپ بىتىراپ، سين يمپەرياسىنىڭ جەر قايىسقان جازالاۋشى لاشكەرى تاپ بەرگەن تالماۋ تۇسقا ورايلاس كەلەدى.
حالىق جىرىندا:
«لاباچى دەگەن ءبىر ەلدى،
انتى مەنەن ۋلاتقان.
ەرەنشى مەن سەرەندى،
توزعىنداتىپ شۋلاتقان»، دەپ ماداقتايدى دانا ابىلايدى.
حالىقتىڭ لاباچى دەپ وتىرعانى ءامىرساناعا باسىندا وداقتاس، سوڭىنان تاق تالاسى كەزىندە قاس دۇشپانى بولعان باۋىرى، جوڭعاريانىڭ ءىرى كوسەمى داۆاچي، ال ەرەنشى مەن سەرەندەر بەلگىلى قولباسىلار، تاريحتا بولعان ساردارلار.
قالدان سەرەن قايتىس بولعان سوڭ جوڭعاريا مەملەكەتى بيلىكقۇمار نويانداردىڭ تاق تالاسىنىڭ قۇربانىنا ۇشىراپ، اۋىر بۇلعاققا تاپ بولادى. اسىرەسە 1753-1754 جىلدارداعى جوڭعار ەلىندە جاڭا تالاس-تارتىس قىزا تۇسەدى. قالدان سەرەننىڭ كوزى جۇمىلعان سوڭ بۇقار جىراۋ ايتقانداي «حانىن قالماق جاۋلاعان، سۇيتكەن قالماق وڭباعان» زوبالاڭ ءداۋىر باستالادى. قالدان سەرەننىڭ تۇتقىنىندا بولىپ، اق ءۇيلى امانات سالتىمەن قوڭتايجىنىڭ قىزىنا نەكە قيدىرىپ، سىي-سىياپاتپەن ىشكە سەرتتى ءتۇيدىرىپ 1743 جىلى بوساعان ابىلاي زاماننىڭ تارپى، دۇنيەنىڭ دۇربەلەڭ ءدۇبىرىن قاپىسىز تۇسىنەتىن، تۇيسىنەتىن بىلىككە يە بولادى. حVءىىى عاسىر بەدەرىندە ورتا ازيادا قالدان سەرەننىڭ ايبار-اتاعىن ەسكە سالساق، قاھارلى قونتايجىمەن مامىلە جاساپ، تاعىلىم تۇيگەن ابىلايدىڭ دا ابىرويى اسقاقتاي تۇسەدى.
ابىلاي ەندىگى جەردە جوڭعارياداعى اسكەري-ساياسي ىستەرگە بەلسەندى ارالاسىپ وتىرادى. كوكجال باراق، قىپشاق قوشقارباي، قوجابەرگەن، جارىلعاپ باتىرلاردى بارلاۋعا، ۇدايى العى شەپكە جۇمساپ، وزىمەن وداقتاس، سەرىكتەس بولعان ءىرى جوڭعار امىرشىلەرىنە جاقتاسىپ وتىرادى. ماسەلەن، 1753 جىلى داۆاچي حان سايلانعاندا وزىنە مىقتى قارسىلاس بولعان دوربەت نويانى نەمەكە-جيرگالدى ابىلايدىڭ كومەگىمەن تالقاندايدى دا، ونىڭ ۇلىسىنان 3000 ادامدى قازاق حانىنا ولجاعا بەرەدى، ءوزى مالىن بولىسكە سالادى.
سول 1753 جىلدىڭ قاراشا ايىندا، اۋەلىندە وداقتاس بولعان داۆاچي مەن ءامىرسانا جاۋلاسىپ، داۆاچي اسكەر باستاپ ءامىرساناعا قارسى جورىققا شىعادى. سوندا ابىلاي قازاق اسكەرىن باستاپ وزىنە كۇيەۋ بولعان ءامىرساناعا كومەك كورسەتەدى. ءابىلاي-امىرسانا وداعىنان 3 مارتە جەڭىلگەن داۆاچي اقىرى تارباعاتاي توڭىرەگىنەن بۇراتالا (قازىرگى قحر، ش ۇ ا ر، بۇراتالا) جەرىنە شەگىنۋگە ءماجءبۇر بولادى. وسى كەزدە ومبىداعى رەسەي ۇكىمەتىنە جەتكەن مالىمەتتەرگە قاراعاندا، اتالمىش وقيعامەن بايلانىستى كوپتەگەن جوڭعار تۇتقىندارى مەن بوسقىندارى قازاق جەرىنە ەنگەن. ال جۇڭگو تىلىندەگى سين پاتشالىق وردا ەستەلىگىندە ساقتالعان ءبىر دەرەكتە، 1754 جىلى ابىلاي ءامىرساناعا كومەك بەرۋ ءۇشىن 50 000 اسكەر باستاپ جورىققا شىعىپ، جايىردان ىلەگە دەيىنگى جوڭعار قونىستارىن شاپقان. وندا تۇرعىن وتباسى قالماعان» دەءلىنگەن. XVIII عاسىردا قۇراستىرىلعان «پاتشا بەكىتكەن جوڭعارلاردى تىنىشتاندىرۋ جوسپارلارى» اتتى جۇڭگو مۇراعات قۇجاتتار جيناعىنىڭ ءبىرىنءشى كىتابىندا 1753-1754 جىلدارى قازاقتاردىڭ بۇراتالا مەن ىلە توڭىرەگىندە اسكەري جورىقتار جۇرگىزگەندىگى تۋرالى ءبىرنەشە مارتە مالىمەت كەزدەسەدى. مىسالى، اتالمىش دەرەككوزدىڭ تاعى ءبىر پاراعىندا قازاق ابىلاي مەن قالماق باتما-سەرەن، ەرەنسين 10 000 قازاق-قالماق ءاسكەرىن باستاپ داۆاچيگە شابۋىل جاساپ، بۇراتالا سىندى جەرلەردەگى قارسىلاستارىن تۇگەلدەي توناعان. سوندا ابىلاي تالقى تاۋىنىڭ شىعىسى ارقىلى الگى تونالعان ادامداردى كەرى الىپ كەتكەن دەپ ناقتى مالىمەت قالدىرعان. مىنە، حالىق جىرىنداعى «ەرەنشى مەن سەرەندى، توزعىنداتىپ شۋلاتقان» دەگەن جولدار وسى وقيعاعا كۋا بولعان جىراۋلاردىڭ اۋزىنان شىققان بولسا كەرەك.
اۋەلى ابىلاي حاندى پانالاپ، سودان كەيىن رەسەيگە قاشىپ بارعان ءامىرسانا كوز جۇمعاننان كەيىن جوڭعار قالماقتارى 1755 جىلى قۇلجاداعى سين پاتشالىق ارمياسىنا شابۋىل جاساپ، گەنەرال ءبانديدى اسكەرىمەن بىرگە تۇگەل قىرىپ كەتەدى. وسى وقيعادان رۋحتانعان ولار باتىر-وباشى، بۋكۋچاعان، سەرەن، سەبەك (سەبەك)، قاساقشيرا، ۋجەت، اڭگىدەي، چوحور، باردامۋت سىندى باسشىلارىنىڭ ۇيىتقى بولۋىمەن قايتا ەس جيا باستايدى. وسىلايشا 1757 جىلدىڭ سوڭىنا تامان قاساقشيرا مەن ۋجەتتىڭ باسشىلىعىمەن سارىبەل جەرىنە جينالىپ، جوڭعار حاندىعىن قالپىنا كەلتىرمەك بولادى. ءسويتىپ 1757 جىلدىڭ جازىندا سەرەن مىڭ اسكەردى باستاپ بارىپ اقتاۋ-ورتاۋ جەرىندە مال باعىپ جۇرگەن ۇلى ءجۇزدىڭ ماناسباي جانە قايناتوبەت دەگەن ەكى اۋىلىن شابادى. سوندا الگى ەكى اۋىلعا جاقىن قونىستانعان ورتا ءجۇزدىڭ نايمانتاي، جانازار باتىرلارى 500 اسكەرمەن جوڭعاردىڭ ارتىنان قۋىپ بارىپ، ءبىراز مالدى كەرى قايتارىپ الادى. وسىدان كەيىن ءۇش ءجۇزدىڭ بىرىككەن قولى سارىبەلدە شوعىرلانىپ جاتقان جوڭعارعا جورىق جاساۋعا بەل بۋادى.
اقتاۋ-ورتاۋ وقيعاسىنان كەيىن سەرەن اۋەلى ءوز ەلىن باستاپ، لەپسى وزەنىنىڭ بالقاش كولىنە قۇيىلاتىن چەچەنقارا دەپ اتالاتىن جەرىنە قاشىپ بارىپ، سونان ءارى سارىبەلگە كەتكەن. دەرەككوزدەرگە قاراعاندا، وسى كەزدە سارىبەلگە جينالعان قالماقتاردىڭ سانى ون مىڭنان اسقان. وسى جاعدايمەن بايلانىستى بولسا كەرەك، قازاقتىڭ ءۇش ءجۇزى باس بىرىكتىرىپ، كۇش جيناپ، جوڭعارعا قارسى اتتانعان.
سارىبەلگە بالقاشتىڭ سولتۇستىگىنەن اتتاناتىن جاساقتار بالقاش كولىنىڭ مۇز قاتقان بەتىنەن ءجۇرىپ ءوتىپ، ودان ءارى سارىبەل جەرىنە بارۋدى كوزدەگەن. ءابىلپەيىز سۇلتان باستاعان قازاق جاساقتارى كوكسۋ، قاراتال جەرلەرىن باسىپ ءوتىپ، ىلەگە جەتۋدى ماقسات ەتىپ، 1757 جىلى قاراشا ايىنىڭ سوڭىندا اتتانعان. بۇل باعىتتاعى توپتى ورتا جۇزدەن سارىتۇگىل باتىر، ۇمبەتەي باتىر جانە كىشى ءجۇز تۇڭعىشى باتىر باستاپ، ولار قابانباي باتىر باستاعان توپپەن كەرىبۇلاق جەرىندە باس قوسقان. ال باتىستان شىعىسقا قاراي شۋ وزەنىن بويلاپ، سارىبەل جەرىنە بارۋدى كوزدەگەن قازاق قولىن كىشى جۇزدەن ەرالى سۇلتان باستاعان. ولاردىڭ ءبارى سارىبەلدى بەتكە الىپ جولعا شىققان.
العاشقى سوعىس تۇكجان باتىر مەن چوحور، باردامۋت ەسىمدى قالماق قولباسشىلارى اراسىندا 1758 جىلى قاڭتار ايىنىڭ ورتاسىندا باستالعان. تۇكجان باستاعان ەكى مىڭدىق قازاق جاساعى جەڭىسكە جەتىپ، جوڭعاردىڭ 500 ءتۇتىنىن تۇتقىنعا العان. تۇكجان باتىر سارىبەلدە سوعىس باستار الدىندا ورتا جۇزدەگى وزگە ساردارلار دا سوعىسقا جان-جاقتى دايىندىق جاساي باستايدى. قابانباي باتىر اۋەلى تاۋباسار باتىردى جىبەرۋ ارقىلى داۋلەتباي، قوجابەرگەن، كوكجال باراق سىندى باتىرلارعا: «سەرەن ءبىزدىڭ ەلدىڭ شەت جاعاسىندا تۇراتىن كىشى ءجۇزدىڭ ادامدارىن توناپ كەتتى. كىشى ءجۇز نۇرالى حان اسكەر باستاپ اتتانعان، سول سەبەپتەن، ءبىزدىڭ ورتا ءجۇز دە اسكەرىمىزدى اتتاندىرامىز» دەپ جان-جاققا حابارشى جىبەرگەن، ءسويتىپ كىشى ءجۇز تۇڭعىشى باتىرمەن «اسكەرلەرىمىزدىڭ باسىن چەچەنقارادا قوسىپ ءارى جورىققا بىرگە اتتانايىق» دەپ ۋاعدالاسقان. قابانباي باتىر ءوزى 1757 جىلى 15 جەلتوقسان كۇنى جولعا شىققان. دەرەكتەرگە قاراعاندا، ورتا ءجۇز قازاقتارىنىڭ جاساقتارى بالقاش كولىءنىڭ مۇز بەتىنەن تىكەلەي ءجۇرىپ وتپەك بولعان. بالقاش كولىنىڭ مۇز بەتى ارقىلى سارىبەل توڭىرەگىندەگى قالماقتارعا شابۋىل جاساۋ – قازاقتاردىڭ ءجيى قولداناتىن اسكەري تاكتيكاسى بولسا كەرەك. ويتكەنى، مۇنداي جاعداي 1758 جىلداعى سارىبەل شايقاسىنان جارتى عاسىر بۇرىنعى قازاق-قالماق سوعىستارىندا دا بولعان ەكەن.
سارىبەل شايقاسى ءۇشىن ابىلاي حان ءتامام قازاق ەلىنە جارلىق ايتىپ، قىلقۇيرىق بوپ اتتانۋعا ۇران تاستايدى. ارۋاقتى باتىرلار مەن داڭقتى قولباسشىلار مايداننىڭ تاكتيكاسىن جۇيەلەپ، ايلا-تاسىلمەن جاۋدى شىرعالاپ، قورشاۋعا ءتۇسىرۋ، بارلاۋ جاساۋ، جاۋدىڭ ىزىنە وكشەلەي تۇسكەن مانج-سين اسكەريلەرىمەن ديپلوماتيالىق بايلانىستار جاساۋ باعىتىنا كۇش سالعان سەكىلدى. بۇل وقيعانىڭ سۇلباسى «قابانباي باتىر» ەپوسىنىڭ ق.ادىلبەكوۆ نۇسقاسىندا كورىنىس تابادى:
«ەل ءۇشىن كۇيزەلىپتى ەر قابانباي،
«قالماقتان قالام با، – دەپ، – ءبىر كەك الماي».
باتىردىڭ بۇل حابارىن ەستىگەن سوڭ،
كەلىپتى توعاس، قوساي، ەر داۋلەتباي».
ءارى قاراي حالقىنا قالقان بولعان قاھارمان ەرلەردىڭ ەسىمدەرى بىلايشا جىرلانادى:
«مۇرىننان كەلدى شاۋىپ ەر بورانباي.
«ەرىنبەي ەل نامىسىن ىزدەسەم» دەپ،
شانىشقىلىدان كەلىپتى بەردىقوجا.
حالىقتىڭ قانىن جوقتاپ، قامىن جەيتىن،
كەلىپتى قاز داۋىستى ەر قازىبەك.
كەلىپتى كوكجارلىدان كوكجال باراق.
«تامام باتىر باس قوستى» دەگەننەن سوڭ،
كەلىپتى اتىشۋلى تەنتەك ماتاي.
«قانى سۇيىق قالماقتى جايراتام» دەپ،
ۇيسىننەن ىزدەپ كەپتى سارىشۋاش...
حابارىن باتىرلاردان ەستىگەن سوڭ،
تورەدەن ىزدەپ كەپتى حان ابىلاي»...
جوڭعارلاردىڭ شەرىگى شەگىرتكەدەي قاپتاپ كەلگەندە الدىنان شەپ قۇرىپ تويتارىس بەرگەن ءابىلقايىر حان ماڭدايىنا جازىلعان سىزىعى تۇگەسىلىپ، اقىرعى شايقاسقا قاتىسا الماي ءومىرى ءۇزىلىپتى، سوندىقتان ءباھادۇر قولباسشىنىڭ ەكى كوكجال ۇلى نۇرالى مەن ەرالى سۇلتاندار ايگىلى ۇرىسقا قاتىسىپتى. ولار سوناۋ ورالدان جەتىسۋعا شەرۋ تارتىپ ون مىڭ قولمەن قازاق قوسىنىنىڭ الاپاسىن ارتتىرىپتى. وسىلايشا ءدۇيىم التى الاشتىڭ باسى قوسىلعان اقىرعى ايقاستا اتا جاۋدىڭ ورداسى تالقاندالىپ، شاڭىراعى شايقالىپ، الاشتىڭ بايراعى ماڭگىگە اسپانداپتى. ارۋاقتى بابالاردىڭ نار نامىسى ۇرپاعىن جەبەپتى.
دەرەكتەرگە قاراعاندا جىگەرلى جاس سۇلتان، ابىلمامبەت حاننىڭ ۇلى ءابىلپەيىز الدىڭعى شەپتە اتوي سالىپ، جاۋدى جاسىتىپ مايىرىپتى. كەيىننەن الاتاۋدان التايعا دەيىنگى كەڭ-بايتاق اتاجۇرتىن ويرات قالدىقتارىنان تۇبەگەيلى ازات ەتىپ قويماي شايقالعان شارۋا-تۇرمىسىن وڭالدىرۋعا ەرەكشە ۇلەس قوسقان بۇل ابىلپەيىز سۇلتان ءبىر جاعىنان نۇرالى سۇلتاننىڭ قىزىن العان كۇيەۋ بالاسى ەدى.
نۇرالى مەن ابىلپەيىز سۇلتانداردىڭ تىزە قوسىپ سارىبەلگە جينالعان جوڭعار قوسىندارىنا سوققى جاساعانى بەلگىلى قىتايتانۋشى-عالىم باحىت ەجەنحان ۇلى اۋدارعان مانج-سين دەرەكتەرىندە بىلايشا تاڭبالانىپتى «قازاقتىڭ داۋلەتباي (قابانبايدىڭ ءىنىسى) باتىرى ماعان: «ءبىزدىڭ ەستۋىمىزشە، باتۋر-وباشى قىزىلشا اۋرۋىنان قايتىس بولعان. ال قاساقشيرا باسقاراتىن ەل تۇگەلدەي بوسقىن بولىپ كەتكەن. تەك سەرەن عانا سارىبەلگە قاشىپ كەتكەن. كىشى ءجۇزدىڭ نۇرالى حانى مەن ونىڭ ءىنىسى اسكەر باستاپ ەكى باعىتپەن ولاردىڭ ىزىنە ءتۇسىپ كەتتى» دەپ ايتتى» دەسە، كەلەسى دەرەكتە ابىلپەيىز سۇلتان مانج-سين وكىلدەرىنە بىلاي دەپتى: «سەرەنگە ءقازىر 10 000-نان استام ءتۇتىن قاراستى... ولاردى تۇبەگەيلى قۇرتپاساق، ءبىزدىڭ ەلگە تىنىشتىق بولمايدى. ولاردى تۇپ-تۇقيانىمەن جويا الماساق، ءتىرى قالعانىن ياركەنت، قاشقار جانە بۇرىتتاردىڭ (قىرعىز) جەرلەرىنە دەيىن قۋىپ اپارعاندا عانا ءىس ءتامامدالادى. ءبىز بىرلەسە وتىرىپ بىلاي دەپ شەشتىك: كىشى ءجۇز ەرالى سۇلتان 10 000-نان استام اسكەر باستاپ شۋ جەرىنە بارىپ، ورتا ءجۇزدىڭ سارىتوعان باتىرى اقتاۋ-ورتاۋدان كەرىبۇلاق جەرىنە بارىپ قابانبايمەن باس قوسىپ، ءارى قاراي سەرەندى قۋالاپ، كوكتەمدە قار ەرىگەن كەزدە كەرى ورالاتىن بولدى».
1758 جىلى 4-5 اقپاندا ەرالى باستاعان كىشى ءجۇز اسكەرى سارىبەلگە جەتىپ، سونداعى جوڭعار-قالماق قوسىنىنا شابۋىل جاساپ، چوحور، اڭگىدەي جانە باردامۇتتىڭ اسكەرلەرىن جويادى. سودان ەرالى سۇلتان باستاعان قازاق قولى 1758 جىلدىڭ ءاقپان-ناۋرىز-ساۋىر ايلارىنا دەيىن قاستەك اسۋىندا، سارىبەلدە بولعان. وسى ورايدا ەرجۇرەك ەرالى سۇلتاننىڭ ءالى كۇنگە دەيىن تاريحىمىزداعى لايىقتى ورنىن الا الماي كەلە جاتقانىن ايتقان ءجون.
جوڭعار-قالماقتار وسىدان كەيىن سارىبەلدەن قاشا باستاعان. سەرەن شىعىستاعى تالقى اسۋى ارقىلى بۇراتالا جەرىنە، ودان ءساۋىر، جايسان كولىنىڭ ماڭىنا، ودان ءارى قالبا تاۋ اسۋى ارقىلى رەسەيگە كەتۋدى كوزدەگەن. اڭگىدەي دە بۇراتالا جەرىنە جەتكەن. ال قاساقشيرا مەن بۋكۋچاعان ىلەنىڭ جوعارعى اعىسىنا بارىپ بوي تاسالاۋدى ۇيعارعان.
كەسكىلەسكەن شايقاستار 1758 جىلدىڭ جاز ايلارىنان كەيىن دە جالعاسقان. سول وقيعالار ارقىلى قازاق جۇرتى جوڭعار-قالماق قالدىقتارىن جەتىسۋ مەن تارباعاتاي جەرلەرىنەن ءبىرجولا تازالاعان. وسىلايشا سارىبەل شايقاسى جەتىسۋ جەرىن جوڭعاردان ازات ەتكەن ۇلى جەڭىس بولدى!
بيىل 260 جىل تولىپ وتىرعان سارىبەل شايقاسىندا ءتورت توڭىرەكتەن تۇگەل جينالىپ، ءبىر تۋدىڭ استىنا باس بىرىكتىرىپ، ىنتىماقپەن تىزە قوسىپ جاۋدىڭ اقىرعى مىعىم بەكىنىسىنە اۋىر سوققى بەرگەن الاشتىڭ ايبىنى اسقاقتاپ، كيىز تۋىرلىقتى قازاقتىڭ بەرەكە-بىرلىگى قۇرىش بولاتتاي شىڭدالىپ، تۇتاستىعى نىعايا ءتۇستى. سوندىقتان اقباس الاتاۋدىڭ باۋرايىندا ارۋاقتى ناۋرىزباي، سۇرانشى، ساۋرىق سىندى سۇراپىل باتىرلار مەن ءسۇيىنباي، جامبىل سىندى سۇڭعىلا اقىنداردى دۇنيەگە اكەلگەن، سارىبەل شايقاسى ارقىلى الاشتىڭ ىنتىماعىن تەربەتكەن وسى قاسيەتتى جەرگە قازاقتىڭ بىرلىگىن ارقاۋ ەتكەن ەڭسەلى ەسكەرتكىش بوي كوتەرسە ابزال بولار ەدى!
التى الاشتىڭ وسى ۇيىعان ىنتىماعىن 1762-1763 جىلدارى نۇرالى حاننىڭ سين پاتشالىعىنا جولداعان حاتىنداعى «ءبىز كىشى ءجۇزدىڭ نۇرالى حانى، ەرالى سۇلتانى، ءدوسالى سۇلتانى، ايشۋاق سۇلتانى جانە قاراعاي سۇلتانى بولامىز. ...ءبىزدىڭ قازاقتار ءۇش حانعا تيەسىلى بولىپ بولىنگەنىمىزبەن، سوعىسساق ءبارiءمىز بىرىگىپ سوعىسىپ، بەيبiت ءومiر سۇرسەك، ءبارiءمىز بiرگە سۇرەمىز» دەگەن جولداردان دا ايقىن بايقاۋعا بولادى.
ۇلى دالادا بەرەكەلى بەيبىت ومىرگە اراعا عاسىرلار سالىپ اڭساپ جەتكەن التى الاش ىرىستى مەكەنىن قوي ۇستىنە بوزتورعاي جۇمىرتقالاعان جەرۇيىققا اينالدىردى. وسى ابات كۇنگە جەتۋ جولىندا جانىن قيعان، تابانى ۇزەڭگىدەن تايماعان، نايزاسى قولىنان اۋماعان تۇعىرلى تۇلعالارىمىزعا تۇمەن مارتە تاعزىم ەتەمىز!
دارحان ءقىدىرالى
