«ىستانبۇلعا بيلەت الدىم، تۇركيا ەلىنە  قايتاتىن بولدىم، قايتەيىن امال جوق، تۋعان جەرىمدە ماعان ورىن جوق شىعار...»، - دەپ مارات دوسىم حابارلاما جىبەرىپتى. قايتا حابارلاسىپ جاعدايىن سۇراعانىمدا، مارات باسىنان وتكەن جاعدايدى بايانداپ بەردى: «شىنىمدى ايتاسام جاعدايىم جاقسى ەمەس، كوڭىل-كۇيىم ءتۇسىپ كەتتى. نەگە؟ دەپ سۇراساڭ، مەنىڭ ءبىر جىلدىق ۆيزام بار ەدى عوي، سول ۆيزانىڭ مەرزىمى اياقتالايىن دەپ تۇعان، پوليسيا قىزمەتكەرلەرى: «سەن ءاردايىم وسى جەرگە دەر كەزىندە قۇجاتتارىڭدى تاپسىرىپ ءجۇرسىڭ عوي،  ۆيزاڭدى تاعى ءبىر ايعا سوزۋ ءۇشىن شەتەلگە بارىپ، كىرىپ-شىق»، - دەپ كەڭەس بەردى. سونىمەن، پوليسيا قىزمەتكەرلەرى كەڭەس بەرگەندەي، مەن قىرعىزستاننىڭ بيشكەك قالاسىنا اتتاندىم. وسى ورالمان كۋالىگىن اكىمدىكتەن الدىم عوي، ەندى ىحتيار كارتاسىن الامىن دەپ جۇرگەم. سول بيشكەككە بارام دەپ، قازاق شەكاراسىندا قازاقستاننىڭ شەكارا قىزمەتكەرلەرىنەن ومىرىمدە كورمەگەنىمدى كوردىم، تۇركيا ەلىندە كورمەگەن ازابىمدى ءوزىمنىڭ قازاق شەكەرا اسكەري قىزمەتكەرلەرىنەن كوردىم. مەنىڭ ۇستىمە يت سەكىرتىپ، ءيتتى ماعان يسكەتىپ، «يتتەن قورقامىن، يتكە اللەرگيام بار»، دەسەم ءيتتى تارتپاي ۇستىمە سەكىرتىپ، زاتتارىمدى شىعارىپ، قالتامدى اقتارىپ، «سەن شەگەنسىڭ بە»، دەگەنگە: «جوق شەكپەيمىن»، دەپ، «تەك تەمەكى تارتامىن»، دەگەنىمە كونبەي، «جوق ءقازىر سەنى تەكسەرەدى»، دەپ ودان سايىن ءيتتى ۇستىمە سەكىرتتى. قالتامداعى بارلىق زاتتاردى شىعارىپ قويىپ، كورسەتكەنىمدە الماتى قالاسى بويىنشا قالالىق كولىكتە جۇرەتىن «وڭاي» كارتاسى بار ەدى عوي، سونى كورىپ «مىناۋ نە؟»، دەپ سۇرادى، ونىڭ قوعامدىق كولىكتە جۇرەتىن كارتا ەكەنىن ءتۇسىندىردىم. ال بىرەۋى ۇيالى تەلەفونىمدى الىپ: «مىناۋ قانداي مودەل؟»، دەپ سۇراپ وتىر، ال بىرەۋى قۇلاققابىمدى الىپ: «مىناۋ نە؟  تۇپنۇسقاسى ما؟»،  دەپ سۇراپ وتىر. بۇلار وسى تەكسەرىستى ويىن قىلىپ، مەنىڭ زاتتارىمدى شۇقىپ، قالتامدا قانشا اقشا بار ەكەنىن تەكسەرگىسى كەلگەن ەكەن عوي، سوسىن مەنى سىرتقا شىعارىپ، كامەرا جوق جەرگە اپاردى، «جارايدى تەكسەرسەڭدەر تەكسەرىڭدەر» - دەدىم، «جوق بارىبىردە ءبىز سەنى تەكسەرسەك تە قۇجاتتارىڭ دۇرىس ەمەس» - دەدى،  مەن قازاقستانعا كىرەر كەزدە قازاق  پوليسياسى اەروپورتتان ۆيزاما قول قويعان، سول ۆيزا ءقازىر وتپەي تۇر دەدى. مەن تاڭ قالدىم قالاي ول دۇرىس ەمەس، ءتيىستى ورگاننىڭ بەرگەن قۇجاتى، مىنە قولدارى تۇر. «بۇل شەشىلمەيدى، ءبىر قولعا شاپالاق بولسا، راقمەت ايتساڭىز شەشىلەدى»، دەدى  الگى پوليسيا وكىلدەرى. وسىلاي قيناپ-قيناپ مەنى، «قايتارىپ جىبەرەمىز»، دەپ مەنەن بەس مىڭ تەڭگە الىپ قالدى. ال سەن مەنەن  اقشا الاتىن بولسان، ونى ادام سياقتى ايتپايسىڭ با! نەگە مەنىڭ بەتىمە يت سەكىرتىپ وتىرسىڭ؟  ماعان جامان اۋىر ءتيدى، جۇرەگىم اۋىرىپ كەتتى، سوندا وسى جەردەگى يت سەكىرتىپ ايتپاعاندى ايتىپ، تەكسەرىس جاساعانى تەاتر ەكەن عوي. مەن ءوزى 35 جاسقا كەلگەن اداممىن، ءبىر ءومىردىڭ جارتىسىن ءسۇردىم، 20 جاستاعى بالالاردىڭ ماعان كەلىپ سابايتىن ادامدار سياقتى قاتتى-قاتتى، اڭكىپ-اڭكىپ ماعان سويلەگەنى جۇرەگىمدى اۋىرتىپ تاستادى، مەنىڭ ەشبىر ءۇمىتىم قالمادى قازاقستانعا، قازاق پوليسياسىنا.  مەن شەتەلدە 30 جىل كورمەگەن قورلىعىمدى وسى قازاق ەلىندە كورسەتتى عوي... ول بەس مىڭ تەڭگەگە مەن كەدەيلەنىپ قالمايمىن، سەن بايىمايسىڭ، ءبىراق سەنىڭ ىستەگەنىڭ دۇرىس ەمەس، ءبىر قازاقتىڭ بالاسىن الىپ ۇستىنە يت سەكىرتىپ، «اناليز الىپ، قانىڭدى تەكسەرەمىز» - دەپ، تەكسەر دەسەم، بىرەسە «جوق تەسكەرمەيمىز، سەنىڭ ويتكەنى قاعازدارىن دۇرىس ەمەس»، - دەپ مازاق قىلعان ساعان ۇيات! شىنىمدى ايتسام مەن ءوزىم سولار ءۇشىن ۇيالىپ كەتتىم.

نەگىزى مەنىڭ قۇجاتتارىمنىڭ ءبارى دۇرىس، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنان ورالمان كۋالىگىن العانمىن قازاقپىن دەپ، ال بارلىق قاعازدارىم دۇرىس نەگە قينايسىڭدار مەنى؟ مەن ءوز ەلىمدى جاقسى كورەمىن، مەن ءوز ەلىمە كەلدىم، قانىم تارتىپ اتا-بابام، ءوز تاريحىم وتكەن جەرگە كەلدىم دەپ قۋانىپ ءجۇرمىن مەن، ءوز جەرىمدى سۇيەمىن، كىشكەنتاي كەزىمنەن تۋعان ەلگە دەگەن سۇيىسپەنشىلىكتى ەڭ ءبىرىنشى قانمەن، ەكىنشى اكە-شەشەم تاربيەمەن سىڭىرگەن. تۋىمىز جەرگە ءتۇسىپ قالعانىن كورسەك ونى تازالاپ،ءسۇيىپ، ماڭدايىمىزعا باسىپ جوعارى جەرگە كوتەرىپ قويامىز. ءتىپتى راحات شوكولدىنىڭ وراما قاعازىن جەردەن تاۋىپ السام ونى كوتەرىپ الىپ، جيناپ قويامىن، لاقتىرۋعا قولىم بارمايدى، ونى ءارقاشاندا بيىك جەرگە قويامىن، ويتكەنى ول جەردە تۋعان جەرىمنىڭ تۋى بەينەلەنگەن...

يتپەن قورلاعانى ءالى ەسىمنەن كەتپەيدى، ءيتتىڭ اۋزىن جاپ دەسەم جاپپادى، ءتىلى سالاقتاپ، تىستەرى كورىنىپ ادامدى ۇركىتەدى، بۇل جەرگە اياعى اۋىر ايەل كەلەدى، انا يتتەن شوشىپ بالاسىن ءتۇسىرىپ السا نە بولادى؟ ناۋقاس ادام شە؟ بىرەۋگە يت جاقپايدى، سوندا بۇل جەردەگى ءيتتىڭ ماقساتى قاراپايىم ادامداردى قورقىتىپ، اقشا الۋ ەكەن عوي... سوندا وزبەگىڭ، ءازىربايجدانىڭ، قىرعىزىڭ جانە باسقا وزگە ۇلت وكىلدەرى ەشبىر كەدەرگىسىز كىرىپ جاتىر قازاقستانعا، سول جەردە ءيتتى ماعان ايتاقتاتىپ سورلاپ تۇرعان مەن عانا.

ال مەنىڭ جازىعىم قازاق بولىپ، ەلىمە دەگەن سۇيىسپەنشىلىگىم بە؟ قازاق تىلىندە سويلەگەنىم بە؟ الدە اتا-بابامنىڭ قانى تامعان تۋعان ەلىمە كەلگەنىم بە؟ مەن شەت ەلدە جۇرگەنىمدە قازاق كورسەم قۋانىپ، قولىمنان كەلگەنشە قول ۇشىمدى بەرەتىن ادام ەدىم. جوق بولدى! كورەرىمدى كوردىم، وسى دا جەتەدى.

ايتار ءسوزىم جوق باسقا، ولارعا ايتار ءسوز تابا المايمىن، سولار ءۇشىن مەن قاتتى ۇيالىپ وتىرمىن. ادام باسقالار ءۇشىن ۇيالادى ەكەن - سونى ءتۇسىندىم...

مەنى بارلىعىنىڭ الدىندا  ءبىر تەرروريست نەمەسە ناشاقور ساتۋشى ادام سياقتى قورلاعاندارىن سول جەردە وزگە ۇلت وكىلدەرى دە كورىپ جاتتى. ال ەندى بۇنى كىمگە ايتاسىن؟ كىم نە ىستەيدى؟ باسقا مەملەكەتتەر شەت ەلدەن ادام كەلسىن، كورسىن ەكونوميكاعا پايداسى تيەدى دەپ قانشا ميلليارد دوللارعا جارناما جاساتىپ جۇرسە، بىزدە وز-وزدەرىن شەكارالاردا مازاق قىلىپ، كۇتىپ ءجۇر. وبال عوي، وبال... ەل باسىمىزدىڭ «رۋحاني جاڭعىرۋ» باعدارى قايدا قالدى سوندا؟

1998 جىلى ءبىز كىشكەنە بالا ەدىك وندا، انام جەتى بالاسىن ەرتىپ الماتىعا كەلگەن ەدى، الماتى اەروپورتىنداعى شەكارا قىزمەتكەرلەرى جوق جەردەن پالە تاۋىپ، اناۋ دۇرىس ەمەس، مىناۋ دۇرىس ەمەس، «سامولەت كەتەدى، جىبەرمەيمىز، بيلەتتەرىن كۇيىپ كەتەدى»، -  دەپ انامدى جىلاتىپ،  500 دوللارىن الىپ قالعان. 20 جىل ءوتتى ال مىنە مەن كەلدىم ەلگە، كىشكەنە بالا كەزىمنەن كورگەنىمنەن سوراقىسىن كورىپ وتىرمىن. ماڭدايدا ءبىر ءومىر – سول بار ەكەن. ەشتەنە وزگەرمەيدى، وزگەرمەيدى دە  ەكەن. مۇمكىن بولاشاقتا ءبىر كۇنى بالام كەلسە، وزگەرىستى مۇمكىن ول كورەر.  نە ىستەمىز ماڭدايعا جازعان سول ەكەن، قازاق جۇرگەن جەرىن ازاپ دەگەن شىن ەكەن... مۇمكىن بولاشاقتا كەلەرمىن 10-15 جىلدان سوڭ كورەرمىز. الىستا جۇرسەم دە قازاق كورسەم قولىمنان كەلگەن كومەكتى كورسەتىپ، ەلىمنىڭ، مەملەكەتىمنىڭ جاقسىلىعىن تىلەپ جۇرەم ءارقاشان...»، - دەپ ءجۇزى مۇڭعا تولى مارات اڭگىمەسىن اياقتادى.

ءبىر اڭگىمەسىندە مارات: «ءقازىر جۇمىسىمدى رەتكە كەلتىرىپ الايىن، كەيىن الماتىنىڭ ءبىر جەرىندە ۇلكەن قازان ورنالاستىرىپ، جاعدايى تومەن، ءۇيسىز جۇرگەن مۇقتاج ادامدارعا تەگىن ىستىق سورپا تاراتقىم كەلەدى، الدا سول ارمانىمدى جۇزەگە اسىرامىن، نەگىزى يدەيام كوپ، نە جاساسام دا وسى ەلىمە پايداسىن تيگىزگىم كەلەدى»، دەگەن ويىمەن بولىسكەن ەدى. ءيا وكىنىشتى-اق وسىنداي كوزى-اشىق، زيالى، جان-جاقتى كوزى ەلىم دەپ سۇيىسپەنشىلىككە تولى، جانىپ تۇرعان ازاماتىمىزدىڭ ەلگە سيماي كەتكەنى. قازىرگى زاماندا ەلىم، جەرىم دەپ جۇرەگى سوققان ەر جىگىتتى كەزدەستىرۋ جوقتىڭ قاسى... « - ەلىم، جەرىم دەپ ەڭىرەگەن ءاربىر قازاققا قازاقستاننىڭ ەسىگى ءارقاشان اشىق، ايقارا اشىق. ەشكىمگە شەكتەۋ جوق. جاعداي بار، ەلىمە كەلەمىن دەگەندەرگە قاۋىمداستىق ارقىلى بارلىق جاعدايدى جاساۋىمىز كەرەك. ءبىز كوشىپ كەلۋگە نيەت ەتكەن اعايىنعا جول سىلتەۋدى تۇرعىلىقتى جەرىنەن باستاۋىمىز كەرەك.»، - دەپ ەلباسىمىزدىڭ كەشەگى دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ 5ء-شى قۇرىلتايىندا بەرگەن تاپسىرماسى قايدا قالدى؟!

قىمبات كەرەيباي