«قازاق حاندىعىنا 550 جىل» شىعارماشىلىق بايگەسىنە!

باراق اتانىڭ باسىنا ءبىر بارسام دەپ ويلايتىنمىن. نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن، وسى وي باسىما كەلسە وزىمنەن ءوزىم جۇرەكسىنىپ، ىشتەي تولقۋ ما، ءوزىم دە تۇسىنە المايتىن ءبىر سەزىم تۇلا بويىمدى بيلەي جونەلەتىن. سودان دا بولار كىم بىلگەن، ول جاققا كوپكە دەيىن ساپاردىڭ ءساتى تۇسە قويمادى. اقىرى جولىم بولدى. اساۋ-باراق ەسىمدى اكەلى-بالالى باتىرلار جاتقان وڭىرگە ساپارلاپ كەلەم. مەزگىل بىلتىرعى جىلقى جىلىنىڭ تامىز ايى. اتانىڭ اقىرعى دەمى تاۋسىلىپ، توپىراق بۇيىرعان جەرى ماڭعىستاۋ وبلىسى بەينەۋ اۋدانىنا قاراستى تۇرىش ەلدى-مەكەنىنىڭ ماڭىندا دەپ ەستىگەن ەدىم. سول تۇرىشقا قاراي تارتىپ كەلەمىز. كولىگىمىز جاراقتى، جەر اپشىسىن قۋىرىپ زۋلاپ كەلەدى. جولباسشىمىز اۋىلداعى اعام - ساكەن. قاسىمىزعا ءىنىم امىرەنى دە ەرتكەنبىز. جانە ءىنىمنىڭ كىشى ۇلى نۇرتىلەك پەن ءوز بالام سەرىكتى دە الدىق. بۇلار دا بالا ەمەس. ءبىرى 20 دا، ەكىنشىسى 17-گە تولدى. ساپارلاپ كەلە جاتقانداردىڭ ىشىندە بالام ەكەۋمىزدەن باسقالارى اتانىڭ باسىنا تالاي بارعان. اتا-بابا ءارۋاعىنا باس ءيىپ، ءتاۋ ەتۋدى، بۇل كۇنگە شۇكىرشىلىك ايتىپ، ەرتەڭگى كۇنىمىزدىڭ نۇرلى بولۋىن تىلەۋدى ولار ءومىر ىرعاعىنىڭ ءبىر تەتىگىنە اينالدىرعان. بۇل جاعىنان العاندا قالالىقتاردان گورى اۋىلدىقتاردىڭ مۇمكىندىگى دە مول، ءبىر جاعىنان اكەلەرىنىڭ ايتىپ كەتكەن وسيەت-ونەگەسى دە اركەز جادىندا جۇرەتىنى راس. اكە ونەگەسى بالاعا باعدارشامداي كوكىرەك كوزىنە جارىق ءتۇسىرىپ، باعىت بەرىپ تۇراتىنى ءسوزسىز. سونىڭ كۋاسى بۇگىنگى كۇندەي كورىندى ماعان. بىزدەردى اتا باسىنا باستاپ كەلەدى.

تاريحتان بىلەتىنىم

قازاق باتىرعا كەندە ەمەس. كوپشىلىكتىڭ ورتاسىنا كىرىپ، اتا-باباسىن سۇراي باستاساڭ شەتىنەن «سەن تۇر، مەن اتايىن» مىقتىلار. ولار ەرىككەننەن باتىر بولعان جوق. ولاردى باتىر قىلعان كەۋدەدەگى نامىس، كوكىرەكتەگى ار-ۇيات ەدى. ويتكەنى، ۇشقاندا قۇس قاناتى تالاتىن ۇلان-عايىر جاتقان كەڭ دالامىزعا كوز الارتقان دۇشپانداردىڭ از بولماعانىن تاريحتان بىلەمىز. مىنە، سولارعا «ۇلتاراقتاي جەر بەرمەيمىز» دەپ اتقا قونعان اتالارىمىز ەلدىڭ تۇتاستىعىن، ىرگەسىنىڭ سوگىلمەۋىن ويلاپ نامىسقا شاپتى. قازاق قازاق بولعالى اتتىڭ جالى، تۇيەنىڭ قومىندا كەلگەن قالىڭ ەلدىڭ كورمەگەن ازاپ-قايعىسى از بولمادى. سوندايدا «ءارۋاق» دەپ اقىرا جاۋعا شاۋىپ، كەك العان باتىرلاردىڭ ءبىرازىنىڭ ەسىمى تاريح بەتىنە جازىلدى. ولاردىڭ ەل ىرگەسىنە تيگەن قالماق پەن جوڭعاردى قالاي جايپاعانى جىر بولىپ قالدى. ال، ەندى بىرەۋلەرى تۋرالى ايتىلمادى دا، جازىلمادى دا. ەسىمى قازاقستان تاريحى كىتابىنا ەنبەي قالعانداردىڭ ءبىرى باراق ساتىبالدى ۇلى ەدى. ءبىراق، جاۋىنا قاسقايا قارسى شاپقان جاسىل تۋلى ەر باراقتىڭ ەسىمى تاريحتان مۇلدە سىزىلىپ تاستالعان جوق. ونىڭ اتى بۇگىنگى كۇنگە اۋىزدان اۋىزعا كوشىپ ايتىلىپ كەلگەن «باراق باتىر» داستانىمەن جەتتى. باراق ساتىبالدى ۇلى كىشى ءجۇز قازاقتارىنىڭ ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسى باسشىلارىنىڭ ءبىرى. ول كىشى ءجۇزدىڭ جەتىرۋ تايپاسىنىڭ تابىن رۋىنان شىققان. باراق باتىردىڭ اتاعى 18 جاسىندا تورعاۋىت باتىرى الاكوبىكتى جەكپە-جەكتە جەڭگەننەن كەيىن شىققانىن سول تاريحي داستاندى وقىساڭىز كۋا بولاسىز. XVIII عاسىردىڭ 70-جىلدارىنا دەيىن ءشومىشتى-تابىن قولىن باستاپ ەدىل مەن جايىق اراسىندا قالماقتارمەن سوعىسقان باراق باتىر رەسەي وتارشىلدىعىنا قارسى كۇرەستە سىرىم دات ۇلىنىڭ جاقىن سەرىگى بولعاندىعى جايىندا دەرەك بار. («باتىس قازاقستان وبلىسى» ەنسيكلوپەدياسى، الماتى، 2002). باراق باتىر ءۇش مىڭ قولدىق جاساعىمەن ورىنبور شەبىندەگى بەكىنىستەر بويىندا پاتشا ۇكىمەتىنىڭ قازاق دالاسىنا جىبەرىلگەن جازالاۋشى وتريادىمەن كەسكىلەسكەن شايقاستار جۇرگىزگەن. ەلىمىز تاۋەلسىزدىگىن الىپ، جان-جاعىن تۇگەندەگەن شاقتا باراق باتىردى ىزدەپ، ونى قاتارعا قوسۋعا اتسالىسقان العاشقى ازاماتتاردىڭ ءبىرى جازۋشى سماعۇل ەلۋباي بولدى. ول ءۇستىرتتىڭ سام قۇمىندا دۇنيەگە كەلىپ، سول جەردە دۇنيەدەن وتكەن باتىردىڭ باسىنا بارىپ، قۇلىپتاسىنا جازىلعان جازۋلاردى وقۋ ارقىلى باراق باتىردىڭ تۋعان جىلىن ايقىنداپ (1743ج.)، تۋعانىنا 250 جىل تولۋى قارساڭىندا ونىڭ باسىنا كەسەنە تۇرعىزۋ كەرەكتىگىن ايتىپ باستاما كوتەرگەندەردىڭ ءبىرى. جازۋشىنىڭ باستاماسىن ىلە كوتەرىپ الىپ كەتىپ، ارىسى قاراقالپاقستان، بەرىسى اتىراۋ، اقتاۋ، اقتوبە، ورال مەن الماتىداعى اداي-تابىن قالىڭ ەل قولىنداعى بارىن بەرىپ، اتانىڭ بەيىتىنە كۇمبەزدى كەسەنە تۇرعىزدى. ات شاپتىرىپ اس بەردى. وسىلاي ۇرپاققا ۇلاعات بولارلىق ءىس ىستەلدى. بۇل 1993 جىل بولاتىن. ءبىراق بۇل بۇعان دەيىن ونىڭ اتى اتالمادى دەگەن ءسوز ەمەس. ونىڭ ەسىمى وداقتاس رەسپۋبليكالارعا ءوز ۇستەمدىگىن جۇرگىزىپ، «تىزەسىن باتىرىپ وتىرعان» كەڭەستىك ساياساتتىڭ داۋىرلەپ تۇرعان كەزىندە دە اۋىزدان تۇسكەن جوق. سول ءوڭىردى جايلاعان الىس-جاقىن ەلدىڭ ءبارى اتىن اتاماي قۇرمەتپەن «اتا» دەپ، قاسيەت تۇتىپ، ءارۋاعىنا باس ءيدى. وتكەن عاسىردىڭ 70-جىلدارى، مەنىڭ كىشكەنتاي بالا كەزىم. ءبىزدىڭ اۋىل ۇستىرتكە قاراي كەتەتىن جولدىڭ بويىندا-تۇعىن. قىستاي موماقان جاتقان اۋىل جاز شىعا ارى-بەرى قاتىناعان ماشينانىڭ جولىنا اينالادى. جولاۋشىلاپ بارا جاتقاندار ءبىزدىڭ ۇيگە دە تۇسەتىن. ءار كەلگەندە بىرلى-ەكىلى ەمەس، 10-15-تەي ادام بولاتىن. «قۇدايى قوناقپىز» دەپ كەلگەندەرگە انامىز كورپە جايىپ، ءشايىن قويىپ، اكەمىز قوراداعى قويىن سوياتىن. «اتانىڭ باسىنا بارا جاتقاندار ەكەن» دەگەندى دالاداعى قازان-وشاقتىڭ باسىنداعى سىبىر-كۇبىر اڭگىمەدەن ەستىپ قالاتىنبىز. وسىلاي جاز بويى اعىلاتىن حالىقتا ەسەپ بولمايتىن. بىرەۋلەرى «جول كورسەت» دەپ قولقا سالسا، اكەم اۋىل اراسىنا مىنەتىن دارا موتوسيكلىمەن ءبىراز شاقىرىمعا دەيىن شىعارىپ سالاتىن. كەيدە قولى بوس بولسا سولارمەن ىلەسىپ، ءوزى دە بارىپ قايتاتىن. سول كەزدەگى ساياساتتىڭ قاتالدىعى ما كىم ءبىلسىن، بارعاندار دا، قايتقاندار دا ءتىس جارىپ اڭگىمە ايتپايتىن. ساپارلارىن سونشالىقتى داۋ-دابىرا قىلمايتىن. ءقازىر ويلاسام، اتانىڭ باسىنا ءتاۋ ەتۋگە اعىلعان وسىنشا حالىقتىڭ كوكىرەگىندەگى سول جەردە عانا اقتارىلاتىن كوپ ارمانى ءبىزدى بۇگىنگى تاۋەلسىزدىگىمىزگە جەتەلەپ جەتكىزگەندەي كورىنەدى ماعان.

شىراقشى اڭگىمەسى

بايعانين اۋدانىنا قاراستى ديار ەلدى مەكەنىنەن تاڭەرتەڭ ەرتە شىعىپ، تۇسكە تامان تۇرىش اۋىلىنا دا جەتتىك. 50-60 ءتۇتىنى بار شاعىن اۋىل. وسى جەردەن 15 شاقىرىم جەردە باراق اتانىڭ كەسەنەسى بار. بيىكتەۋ توبەشىكتىڭ باسىندا باراق اتا، ودان ءسال تومەنىرەك جەردە بالاسى اساۋ باتىر جەرلەنگەن. اساۋ باتىردىڭ بەيىتىنىڭ اينالاسىنا كوپ ادام جەرلەنگەن ەكەن. ءبىرسىپىراسىنىڭ ەسىمدەرى تاسقا قاشالىپ جازىلعانمەن كوبىنىڭ ەسىمدەرى بەلگىسىز كۇيى جاتىر. تەك ءار تومپەشىكتىڭ باسىندا تەڭكيىپ-تەڭكيىپ تۇرعان قوي تاستاردى كورەسىڭ. شىراقشى اقساقال باتىردىڭ جورىق دالاسىندا قاسىندا بولعان ساربازدارى دەگەندى ايتتى. بۇيرات-بۇيرات قۇمداۋىل جەردە الاسا بىتكەن جۋسان مەن شولگە شىدامدى تەرىسكەن كورىنەدى. ايدالادا كوزگە تۇسەر باسقا ەشتەڭە جوق. قوس بەيىت اعارىپ الىستان كورىنەدى. جانىندا ءتاۋ ەتۋشىلەر اياق سۋىتىپ، تىنىعىپ، ءشاي-سۋىن ءىشىپ، نامازىن وقۋعا دەپ ۇلكەن مەشىت سالىنىپتى. ءبىزدى اكەلى-بالالى باتىرلاردىڭ مازارىندا شىراقشى بولىپ وتىرعان جەتكەرباي دەگەن اقساقال قارسى الدى. جاسى جەتپىستەن اسسا دا ءجۇرىس-تۇرىسى شيراق كورىندى. اڭگىمەسى دە ءتۇزۋ. ون سەگىزىندە باتىر اتانعان باراق تالاي جورىقتارعا قاتىسىپ، قارسى كەلگەن جاۋعا قايمىقپاي شاپقان تۇلعا رەتىندە تانىس. باراق ساتىبالدىنىڭ ۇلى اساۋ مەن نەمەرەسى ءداۋىت تە اتاقتى باتىرلار بولعان. -باراق باتىر ايشۋاق حاندى ورىستاردان بوساتۋعا كەتكەندە، بالاسى اساۋ 13 جاستا ەكەن. «ءالى جاسسىڭ» دەپ ۇيگە تاستاپ كەتىپتى. سودان بالا ۇيىقتايىن دەسە، شالدار اسامەن قايتا-قايتا ءتۇرتىپ، «اكەڭە كومەكتەس» دەپ ۇيىقتاتپاي وياتا بەرىپتى. بالا بارۋعا بەل بۋادى. تىماعىن اكەسى تانىپ قالماسىن دەپ باستىرا كيىپ، قوسىننىڭ العى شەبىندە ءجۇرىپ ورىستارمەن ايقاسسا كەرەك. باراق بالاسىن، اينالاسىندا جۇرگەن شالداردى بايقاپ، «بالام، ماڭدايىڭنان اققان تەردى سۇرتپە» دەپ ايقايلايدى. بەرىلىپ كەتكەنى سونشاما بايقاماي تەرىن ءسۇرتىپ قالعاندا، مانادان تيمەي جاتقان وقتاردىڭ بىرەۋى يىق تۇسىنان تيەدى. 13 جاسىندا اتى شىققان باتىر بابام — اساۋ باراق ۇلى سونداي جان بولعان، - دەپ اڭگىمەسىن قايىردى جەتكەرباي اقساقال. ونىڭ ايتۋىنشا باراق تەك باتىر ەمەس، ءارۋاعى بار قاسيەتتى ادام بولعان. ول جاۋعا جالعىز شاپقاندا دۇشپاندارىنىڭ كوزىنە قالىڭ نوكەرمەن كەلە جاتقانداي ەلەستەيدى ەكەن. سول سياقتى ىستىقتا جول شەككەندە توبەسىندە قالىڭ قارا بۇلت كولەڭكە بولىپ ەرىپ جۇرەدى ەكەن دەگەن اڭىز اڭگىمەلەر ەل ىشىندە كوپ ايتىلادى. بىزگە اڭىز بولىپ جەتكەن اڭگىمەلەردىڭ اقيقاتىن ەشكىم بىلمەيدى. ونىڭ سىرى تاريح قويناۋىندا جاتىر.

تاريحتىڭ جاڭا پاراعى نەمەسە ەكونوميكانىڭ كۇرە تامىرى - «جەزقازعان-بەينەۋ» تەمىرجولى

ەرتەڭگى كۇنگە قول ارتقان تاۋەلسىز ەلىمىزدىڭ ەكونوميكاسى قارىشتاپ دامىپ كەلەدى. كەشەگى بابالار جانىن بەرىپ قورعاعان ۇلان-عايىر دالا بۇگىنگى ۇرپاقتىڭ قولىندا. ۇشسا قۇس قاناتى تالعان قازاق دالاسىنىڭ ءار شالعايىنا جاڭا زاماننىڭ لەبى كەلۋدە. سونىڭ ءبىر مىسالى، «جەزقازعان-بەينەۋ» تەمىرجول ماگيسترالى. ەكونوميكامىزدىڭ كۇرە تامىرىن كەڭەيتكەن جوبا اياسىندا شالعايدا جاتقان ەلدى-مەكەندەرگە «تىرشىلىك» باردى. ۇلكەن تاريحي ورنى بار تەمىرجول قۇرىلىسى بەينەۋدىڭ جانىنداعى تۇرىش اۋىلىنىڭ دا ۇستىمەن ءوتتى. اۋىل شەتىنە تەمىرجول بەكەتى سالىنىپ، تەمىرجولشىلارعا تۇرعىن ۇيلەر تۇرعىزىلعان. توماعا تۇيىق جاتقان اۋىلعا جاڭا قۇرىلىس كادىمگىدەي سەرپىن بەرگەن. ادامداردىڭ دا كوڭىلى جارقىن. اۋىل تۇرعىندارىنىڭ ءبىرازى تەمىرجولعا جۇمىسقا تۇرىپ، ەكى قولعا ءبىر كۇرەك تاپقان. ەلباسىنىڭ تىكەلەي باسشىلىعىمەن قولعا الىنعان ءىرى ستراتەگيالىق جوبا «جەزقازعان - بەينەۋ» تەمىرجولىنىڭ پايدالانۋعا بەرىلۋى تاريحي وقيعا بولدى. بۇل ەلىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىك العاننان بەرگى جاڭادان سالىنعان ەڭ ۇزىن تەمىرجول جەلىسى. جاڭا جولدىڭ 142 شاقىرىمى ماڭعىستاۋ وبلىسى ايماعى ارقىلى وتەدى ەكەن. ول ايماققا 7 ءىرىلى-ۇساقتى تەمىرجول بەكەتتەرى سالىنۋى ءتيىس. جاڭادان جۇمىس ورىندارى اشىلادى. جۇك تاسىمالى وبلىستىڭ ەكونوميكاسىنا جاڭاشا سەرپىن بەرسە، جول بويىنداعى ەلدى مەكەندەردىڭ الەۋمەتتىك ماسەلەلەرى دە شەشىلىپ، تۇرعىنداردىڭ تۇرمىس جاعدايى جاقسارا تۇسەرى ءسوزسىز. PS. بۇرىن «اساۋ-باراق» اتانىڭ باسىنا جەتۋ ءبىر مۇڭ بولاتىن. اتالمىش تەمىرجول جەلىسى قۇدىرەتتىڭ كۇشىمەن ناق سول اۋىلدىڭ ۇستىمەن ءوتتى. بۇل ەلىم دەپ وتكەن بابالاردى ۇمىت قالدىرماي، ولار جاتقان جاققا «كوز سالا» ءجۇرسىن دەپ جاراتقاننىڭ بۇرعانى بولار دەگەن وي كەلدى.

ءتۇيىن ورنىنا

كەشەگى بابالار قورعاعان مەكەن بۇگىندە وسىلاي گۇلدەنىپ جاتىر. بۇعان قاراپ «تاۋبە» دەيسىڭ. بىزدەن كەيىنگى ۇرپاق تا وسىنى جادىندا جاتتاپ جۇرسە دەگەن ارمان دا قىلاڭ بەرەدى كوكىرەكتەن. اكەلى-بالالى باتىرلاردىڭ اڭىزعا بەرگىسىز اقيقاتقا قۇرالعان ومىرىنە بۇگىنگى بالانىڭ وڭاي يلانباسى حاق. سول سەبەپتى ولارعا كەشەگى كۇن ەرتەگىدەي ەلەستەر. ءبىراق بۇل كەشەگى قازاق بالاسىنىڭ باسىنان وتكەن تاريحتىڭ ءبىر پاراعى ەكەنى راس. وسكەلەڭ ۇرپاق وسىپ-ونەتىن تۋعان جەردى قاسىق قانى قالعانشا قورعاپ قالعان اتا-بابا بۇگىندە سول تۋعان جەردىڭ توپىراعىن جامىلىپ، ءوزى جۇرگەن ولكەنىڭ ءبىر بۇرىشىندا ماڭگىلىككە تىنىستاپ جاتىر. ارادا قانشاما جىلدار وتسە دە ولاردىڭ ءىسى كەيىنگىلەرگە كۇش بەرەتىندەي كورىنەدى ماعان. ءتىپتى تىنىس-دەمىنە دەيىن سەزىلىپ، اساۋ اتتىڭ تىزگىنىن تارتىپ، حالىققا قاراپ ءتىل قاتىپ تۇرعان ساتىنە دەيىن كوز الدىما كەلە بەرەدى. وتكەن عاسىر مەن بۇگىنگىنى ءجىپسىز جالعاستىرىپ تۇرعان قۇدىرەتتى كۇشكە يلانباسقا، باس يمەسككە شاراڭ جوق. بۇل ءسىرا، رۋحتىڭ تىرىلىگى شىعار. رۋح ولمەسە قازاق دەگەن قاسيەتتى حالىقتىڭ دا ۇلى كوشى ماڭگى جالعاسا بەرەتىنىنە بەك سەندىم. تاڭىردەن رۋحىمىز ماڭگى ولمەگەي دەپ تىلەدىم!

يرينا قوسپاعانبەتوۆا، اقتوبە وبلىسى.