يۋنيسەف ايتادى...
ماۋسىم ايىندا حالىقارالىق ءمانى ەرەكشە، بارشا وتباسىعا ورتاق ەكى مەرەكە بار. 1 ماۋسىم — بالالاردى قورعاۋ كۇنى بولسا، 18 ماۋسىم — حالىقارالىق اكەلەر كۇنى. ادەتتە انا مەن بالا تۋرالى كوپ ايتامىز. كوپ بالانى جالعىز ءوزى اسىراعان قايسار انا، ناۋقاس ءسابيىنىڭ دەنساۋلىعى ءۇشىن كۇرەسكەن باتىل انا، جوقشىلىقتى جەڭىپ، بالالارىمەن مۇراتقا جەتكەن وپتيميست انا. ءيا، انا مەن بالا ماسەلەلەرى ءاردايىم ماڭىزدى بولعان، ءححى عاسىردا بۇل تاقىرىپتا ايتىلاتىن اڭگىمە تاۋسىلمايدى. ال، اكەلەر شە؟
جىل سايىن 18 ماۋسىمدا الەمنىڭ سەكسەننەن استام مەملەكەتى اكەلەر كۇنىن اتاپ وتەدى. يۋنيسەف بالالار قورى ۇسىنعان «كوپتەگەن كورسەتكىشتەر بويىنشا كلاستەرلىك زەرتتەۋ» مالىمەتتەرىنە (2016) نازار اۋدارساق، ەلىمىزدە تەك اناسىمەن تۇرىپ جاتقان بالالار 13،1 پايىز. ولاردىڭ 9،2 پايىزى تۋعان اكەسى ءتىرى بولا تۇرا قاتىناسپايدى. جالپى اكە مەن بالا اراسىنىڭ الشاقتاپ كەتۋ سەبەبى نەدە؟ ءيا، قوعامدا «بالاعا انا جاقىن، ەركەك اتاۋلىنىڭ پەرزەنتكە دەگەن سۇيىسپەنشىلىگى جوق» دەگەن پىكىر قالىپتاسقان. اكەلەردىڭ بارلىعى شىنىمەن دە بالاعا سۋىق، باسىنا كۇن تۋعاندا وتباسىنا جانى اشىمايتىن قاتىگەز بە؟
ءبىز جارىنان ەرتە ايىرىلىپ، نارىق حالىقتى قىسقان قيىن كەزەڭدە ءتورت بالاسىن جالعىز ءوزى ماپەلەپ ءوسىرىپ، بۇگىندە سولاردىڭ قىزىعىن كورىپ وتىرعان قۇرمەتتى اكە شاياحمەت قۇسايىن ۇلىنىڭ ومىرىنەن ەپيزودتار ۇسىنباقپىز.
قايسار اكە قاتەرلى ىسىكپەن قالاي كۇرەستى؟
1990 جىل. وداق ىدىراۋعا بەت الىپ، قۇرامىنداعى رەسپۋبليكالار بولىنۋگە كوشكەن. ەل ەكونوميكاسى جاعالاۋعا شىعىپ قالعان بالىق سياقتى كەنەزەسى كەۋىپ، ولەرمەن حالگە تۇسكەن. تاپشىلىق حالىقتىڭ باسىنا قامىتىن كيگىزە باستاعان. سوۆەت ميليسياسىنا بۇكىل ءومىرىن ارناپ، ادال قىزمەت ەتكەن، ءارى اقىن، ءارى جازۋشى شاياحمەت قۇسايىن ۇلىنىڭ وتباسىنا دا سىناق مەرزىمى جەتكەندەي. ومىرلىك جارى، تالانتتى ءانشى، دارىندى اقىن كۇلپارا تۇپ-تۋرا 37 جاسىندا قاتەرلى ىسىك اۋرۋىنان جاتىپ قالادى.
دارىگەرلەر دە دياگنوزدى كەش قويىپتى: ىسىكتىڭ ابدەن اسقىنعان ءتۇرى. ميليسيونەر شاياحمەت قۇسايىن ۇلىنىڭ زەينەت جاسىنا جەتكەن كەزى. اۋرۋ ايەل مەن شيەتتەي ءتورت بالانىڭ تاعدىرى قىل ۇستىنە ىلىنگەن ءسات. ءتورت بالانىڭ ۇلكەنى نازگۇل ون جەتىدە ەدى. مۇگەدەك انانىڭ جان قينالىسىن كورگەن سايىن بالالار دا شىرىلداپ جىلايدى. تۇرمىس تاۋقىمەتى ارقاعا ايازداي باتىپ، وتباسىنداعى بار اۋىرتپالىق موينىنا تۇسكەن ۇلكەن قىز قيىندىققا شىداي الماي، اسىعىس تۇردە تۇرمىسقا شىقتى. كىشكەنتاي ءۇش بالانى قۇشاقتاپ شاياحمەت جالعىز قالدى.
كۇلپارانى مەڭدەگەن دەرت ۇزاققا سوزباسى انىق، ايەلىنەن ايىرىلسا ازاماتقا قيىن-اق. شاياحمەت قايدا بارسا دا ەلدىڭ ونىڭ وتباسى تۋرالى ايتقان سوزدەرىن ەستيدى: «جالعىز ەركەكتىڭ قولىنان نە كەلەدى دەيسىڭ؟ اۋرۋدىڭ ءتۇرى جامان، ايەلىن ساقتاي الماس، بالالارىن جەتىمدەر ۇيىنە وتكىزەتىن شىعار»، «شاياحمەتتىڭ ءوزى دە جەتىم ءوستى ەمەس پە؟ اكە-شەشە، تۋعان-تۋىستان ەشكىمى جوق، بالالارىن جالعىز ءوزى قالاي باعادى دەيسىڭ؟ بۇل ەندى اۋىرلىقتى كوتەرە الماي، وتباسىن تاستاپ كەتەتىن شىعار» دەگەن سوزدەر شاياحمەتتىڭ قۇلاعىنا جەتىپ جاتتى.
«جوق» دەدى شاياحمەت ىشتەي. «قالايدا كۇلپارانى امان الىپ قالامىن». ول ەندى قاتەرلى ىسىكتى ەمدەۋدىڭ بار امالىن ىزدەستىردى. دارىگەرلەردىڭ كەڭەسىمەن كەلىنشەگىنە بىرنەشە رەت وپەراسيا دا جاسالدى. 1991 جىل تۋعاندا دۇكەندەردەن ازىق-تۇلىكپەن قاتار دارى-دارمەك تە كوزدەن بۇل-بۇل ۇشىپ، ءوندىرىس ورىندارى جابىلا باستاعان. شاياحمەت قىسىلتاياڭ شاققا قاراماستان قاجەت دەگەن دارىلەردى اياعىنان توزىپ ءجۇرىپ ىزدەپ تاپتى. الايدا اۋرۋ اسقىنىپ كەتكەندىكتەن كۇلپاراعا ەمنىڭ قونۋى قيىندادى.
«كسرو ىشكى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ ۇزدىگى» دەگەن توسبەلگىسىمەن زەينەتكە شىققان ەكس-ميليسيونەر ءوزى بوزبالا شاعىندا باستاعان جازۋ ونەرىن تاستاماعان. ەندى مىنە، زەينەتكە شىققان سوڭ گازەتتەرگە ماقالا جازۋدى تىپتەن جيىلەتتى. تاۋلىكتىڭ ءبىر بولىگىن اۋرۋحاناداعى كۇلپارانىڭ جانىندا وتكىزسە، ءبىر بولىگىن جازۋعا ارنايدى. اۋرۋ ايەلدىڭ ەم-دومىمەن قوسا بالالاردى اسىراۋ نارىق زامانىندا كىمگە وڭاي دەيسىز؟
ول كەزدە كەنجەسى ايانا ەكى جاستا ەدى. كۇلپاراعا وپەراسيا جاسالماس بۇرىن دارىگەردىڭ ايتۋىمەن ايانا ەمشەكتەن شىعارىلدى. بۇلدىرشىندەرگە مەزگىلىندە تاماق بەرۋ، كىرىن جۋۋ، ءۇي شارۋاشىلىعىن رەتتەۋ، ۇلكەن بالالاردىڭ مەكتەپتەگى ساباعىن قاداعالاۋ، ءبارى-بارى ءبىر ەركەكتىڭ موينىنا ءتۇستى. ءتىپتى ناۋقاس ايەلىن كوتەرىپ جاتقىزۋ، جۋىندىرۋ دا ءوز موينىندا. كومەك بەرەر ەشكىم جوق. ءبىر ءۇزىم ناندى بالا-شاعاما قالاي تاۋىپ بەرەم دەپ قينالعان جۇرت، اركىم ءوزى باسىمەن اۋرە بولعان شاقتا سىرتتان كومەك كۇتۋدىڭ ءوزى ارتىق.
شاياحمەت اۋرۋحانا مەن ءۇيىنىڭ ورتاسىندا زىر قاعىپ ءجۇر. ول ءداستۇرلى مەديسينادان كومەك بولماعان سوڭ قاتەرلى ىسىكتى ەمدەۋدىڭ حالىقتىڭ تاسىلدەرىن ىزدەستىرۋگە كوشتى. «ءبىر تاۋدا كوك قارعالار ۇيا سالعان جارتاس بار. كوك قارعانىڭ ەتىن بەرسەڭ ەم بولار» دەدى ءبىر تانىسى. شاياحمەت جۇزدەگەن شاقىرىم جەردەگى الگى تاۋعا باردى. قۇس تا وڭايلىقپەن اۋلانعان جوق، ۇياسىنا قول سالعاندا بىلەگىنەن باستاپ، ساۋساعىنىڭ ۇشىنا دەيىن جىرىم-جىرىم ەتىپ تىرناپ تاستادى. قولى اۋىرعانىنا قاراماي، قۇستىڭ بىرنەشەۋىن ۇستاپ، ۇيىنە اكەلدى. ايەلىنە ەتىن ءپىسىرىپ بەردى. ءبىراق اۋرۋ جان جازىلمادى.
تاعى ءبىر تانىسى ايتتى: «تۇزدىكول دەگەن جەردە قىزىل باقا بار. سونى كۇنگە كەپتىرىپ، ۇگىتىپ، جەگىزسەڭ، شيپاسى تيەر». سىرقات مەڭدەگەن جارىن قالايدا امان الىپ قالۋ جولىندا شاياحمەت بۇدان دا ايانبادى. ايتقان ەمىن جاسادى. الايدا وزگەرىس بايقالمادى.
«قارا ۋىلدىرىق مىڭ دا ءبىر ەم» دەپ كەڭەس بەردى ءبىر دوسى. دۇكەندە ۋىلدىرىق تۇرماق كۇندەلىكتى ازىق-تۇلىك تۇرلەرى دە ازايعان شاق. ۋىلدىرىقتى ىزدەي-ىزدەي، ءبىر مەملەكەتتىك مەكەمىنىڭ بازاسىنا دا باردى. قىزمەتكەرگە جالىنىپ جاتىپ، ارەڭ ساتىپ الدى. ءبىراق كۇلپارانىڭ بەتى بەرى قاراعان جوق.
كۇلپارانىڭ حالى مۇشكىل، تالايدان بەرى ءنار تاتپاعان. شاحمەت «تابەتى قاشقان ادامعا ۋلى جىلاننىڭ سورپاسىن بەرۋ كەرەك» دەگەن قارت ادامنىڭ كەڭەسىنە قۇلاق تۇرەدى. اۋىل ماڭىنداعى الما باقتا جورعالاپ بارا جاتقان سۇر جىلانمەن ارپالىسىپ ءجۇرىپ، ولتىرەدى. ۇيىنە اكەلىپ، جەتىگە ءبولىپ، پىسىرەدى.
جىلاننىڭ سورپاسىن الىپ، اۋرۋحاناعا بارعان شاياحمەت ونى ناۋقاسقا ىشكىزۋدىڭ امالىن ويلاستىرادى. ابدەن السىرەپ، حالى كەتكەن كۇلپارا جىلان سورپاسىن ىشە قويماسى انىق. ءوزى دە قاتتى قالجىراعان شاياحمەت ايەلىنىڭ كوزىنشە كوك جاسىل ءتۇستى سورپادان ءبىر ستاكان قۇيىپ الىپ، جۇتىپ جىبەرەدى. سول ساتتە بويىن ىستىق جالىن كەرنەگەندەي بۇكىل بويى دۋىلداپ، سۋىق تەر بۇرق ەتەدى. «بىردەن تاماق ىشۋگە دەگەن تابەت پايدا بولدى. جارىمنىڭ، بالالارىمنىڭ قامىمەن جۇگىرىپ ءجۇرىپ، مەزگىلىمەن اس ىشپەگەلى قاشان؟ سودان ايەلىمە ايتتىم: «كۇلپارا، مىنە، مەن جىلاننىڭ سورپاسىن ءىشتىم. تاماققا دەگەن تابەتىم ارتتى. مۇمكىن سەن دە تاتىپ كورەرسىڭ؟» اۋرۋدان قينالعان ول «كەلىستىم» دەگەندەي يشارات ءبىلدىردى. ءبىر ستاكان سورپانى اۋزىنا تاقادىم. سونىمەن نە كەرەك، جىلاننىڭ سورپاسى داتكە قۋات بوپ، كۇلپارا سودان كەيىن ءۇش اي تاماق ىشۋگە جارادى. ءبىراق اۋرۋدىڭ شەگى جەتىپ تۇرعان سوڭ بۇل دا ونى ولىمنەن قۇتقارا المادى. 1991 جىلى جازدا مەن جۇبايىمنان ايرىلدىم».
ءتورت بالامەن قالعان شاياحمەت «بۇل دا بولسا قۇدايدىڭ ماعان جىبەرگەن سىناعى بولار. وسى سىناقتان مۇجىلمەي، ەزىلمەي ءوتۋىم كەرەك. ەڭ باستىسى بالالارىمدى اسىراپ، جەتكىزۋىم قاجەت» دەپ وزىنە ءوزى سەرت ەتەدى. ءبىراق...
ايەلى مەن بالالارىن ويلاپ، ءوزىن ءوزى كۇتۋگە مۇرشاسى جەتپەگەن شاياحمەتتىڭ جۇيكەسى سىر بەردى. اۋىر ەڭبەكپەن كۇنى-تۇنى دامىل تاپپاعان، ايلار بويى دۇرىس ۇيقى كورمەگەن ازامات كەنەتتەن سال اۋرۋىنا شالدىعادى.
ول سوندا دا مويىمادى. ودان سايىن جىگەرلەنە ءتۇستى. بىردە اۋرۋحانادا اياعى قوزعالۋعا جاراماي، توسەك تارتىپ جاتقان شاياحمەتكە ماسكەۋلىك پراكتيكانت جاس دارىگەردى ەرتىپ اعا دارىگەر كەلەدى. اعا دارىگەر «بۇل ازاماتتى توڭىرەكتەگىلەر ولەدى دەپ ەسەپتەۋدە. ءبىراق ول ولمەيدى. ويتكەنى كوزىندە وت بار. ونىڭ كوزىندەگى جىگەر ءالى ۇزاق ءومىر سۇرەتىنىن كورسەتەدى. ونىڭ اياقتان تىك تۇرىپ كەتۋىنە سەن جاردەمدەس» دەپ تاپسىرادى پراكتيكانتقا. قارالى وقيعادان كەيىن سال بوپ جاتىپ قالعان شاياحمەتتىڭ جۇرەگىندەگى ءۇمىت ساۋلەسى دارىگەردىڭ سوزىنەن كەيىن لاپىلداعان وتقا اينالىپ، تۇلا بويىنا كۇش قۇيىلعانداي بولادى. جاس دارىگەر دە كۇنى-تۇنى ناۋقاستىڭ قاسىنان شىقپاي، قاجەتتى ەم-دومدى تۇگەل جاسايدى. «ادەتتە سال بولعان ادامنىڭ جازىلۋى قيىن. ءبىراق مەنىڭ بار ويىم ۇيدەگى بالالارىم ءۇشىن ورنىمنان تۇرىپ، تىرشىلىككە ارالاسۋ ەدى. بولاشاققا دەگەن سەنىم مەن ءۇمىت مەنى اۋرۋدان ايىقتىردى» دەيدى شاياحمەت قۇسايىن ۇلى.
«ساعان امانات»
ايەلىن جەر قوينىنا تاپسىرعان سوڭ ءوزى دە اۋرۋ ازابىن باستان وتكەرگەن شاياحمەت ەس جينايىن دەپ ۇيدە جاتپادى. بالالاردى جەتىمسىرەتپەي، تولىققاندى اسىراپ، جەتكىزۋ ءۇشىن بىردەن جۇمىسقا كىرىستى. الدىمەن جازۋشىلار وداعىنىڭ شارۋاشىلىق بولىمىنە جۇمىسقا تۇردى. كوپ ۇزاماي جازۋشىلار شىعارماشىلىق ءۇيىنىڭ ديرەكتورى بولدى. كولىك تاپشى كەزەڭ بولسا دا شاياحمەت قۇسايىن ۇلى الماتىداعى جۇمىسىنا شالعاي ەسىكتەن ۋاقىتىلى كەلىپ، ىستە تياناقتىلىق كورسەتتى.
بالا تاربيەسىمەن قاتار شاياحمەت قۇسايىن ۇلى شىعارماشىلىعىن دا تاستامادى. كەشكە جۇمىسىنان كەلىپ، بالالاردىڭ تاماعىن بەرەدى، ساباقتارىن تەكسەرەدى. اناسىن جوقتاتپايىن دەپ، نەشە ءتۇرلى ءدامدى تاعام پىسىرۋدەن دە جالىقپايدى. ءمانتى، لاعمان، پالاۋدىڭ نەشە ءتۇرىن كانىگى ازپاز سياقتى ءدامدى ازىرلەيدى. ەندى شە؟ 17 جاسىندا كەڭەس وداعىنىڭ تەڭىز فلوتىندا، ۆلاديۆوستوك ايماعىندا قىزمەت ەتكەندە اسكەريلەر اراسىندا اسپاز بولدى ەمەس پە؟ بالالارىن ۇيقىعا جاتقىزعان سوڭ ءوزى جاستىققا باس قويادى. ءبىراق ەل قاتارلى تاڭعا دەيىن جاقسىلاپ ۇيىقتاپ، دەمالۋ دەگەندى شاياحمەت الدەقاشان ۇمىتقان. تۇنگى ون ەكىگە دەيىن عانا كوز شىرىمىن الادى. سودان كەيىن تاڭعى التىعا دەيىن جازۋ ۇستەلىندە وتىرادى.
سىرقات ايەلىنىڭ بالالارىن وعان اماناتتاپ تاپسىرعانىن سۋرەتتەگەن «ساعان امانات» دەگەن شىعارماسى دا وسى كەزدە دۇنيەگە كەلدى. بالالارعا ارنالعان اڭگىمە، ولەڭ، وچەرك، پوۆەستەرمەن قاتار ءوزى بوزبالا شاعىنان قالام سەرمەگەن دەتەكتيۆ جانرىنداعى شىعارمالاردى دا جازا بەردى. «ءىز كەسۋ»، «قىلمىستى قۇتىلمايدى»، «ەرەكشە تاپسىرما» اتتى دەتەكتيۆ جانرىنداعى كىتاپتارىنىڭ جالعاسى رەتىندە قۇقىق قورعاۋ تاقىرىبىنداعى تۋىندىلاردى دا دۇنيەگە اكەلدى.
شاياحمەتتىڭ الماتىداعى جۇمىسى ورنىقتى بولعانمەن تولەنەتىن جالاقى ماردىمسىز ەدى. كۇندەلىكتى شاي-پۇلدان ارتىلمايدى. جاس جەتكىنشەكتەرگە كيىم-كەشەك قاجەت، مەكتەپ كەرەك-جاراقتارى تاعى بار. ونىڭ بارىنە بوزتورعايدىڭ كوز جاسىنداي بولماشى جالاقىنىڭ جەتپەسى انىق. بالالارىنىڭ قارنى توق، كيىمى ءبۇتىن بولعانىن ويلاعان ول مىنانداي بەكەم قادامعا باردى. وداق ىدىراعان كەزدە باسقا تاۋارلار سياقتى اۋرۋحانالار مەن ەمحانالاردا داكە تاپشى ەدى. تاشكەنتتىڭ شىرشىق قالاسىندا داكە ءوندىرىسى ءالى دە قارقىندى ەكەنىن ەستىگەن شاياحمەت داكە ساۋداسىن قولعا الادى. جۇما كۇنى كەشكە جۇمىستان شىققان سوڭ پويىزبەن وزبەكستانعا جول تارتادى. جەكسەنبى كۇنى ءداۋ قاپ داكەمەن الماتىعا ورالادى. جاڭادان تاۋەلسىزدىگىن العان رەسپۋبليكالار اراسىنداعى ەكونوميكالىق ساۋدا-ساتتىق جولعا قويىلماي تۇرعان شاق. وبلىستاعى اۋرۋحانا، ەمحانا اتاۋلى شاياحمەت قۇسايىنۇلىنا داكەنى تاپسىرىسپەن الدىراتىن بولدى. ءبىراق شاياحمەتكە وزبەكستاننان تاۋار تاسۋ وڭاي بولعان جوق. ءار جولى ءتۇرلى كەدەرگىلەر كەزدەسىپ، ءتىپتى قاراقشىلاردىڭ شابۋىلىنا ۇشىراعانى بار.
«بالا ءۇشىن نە ىستەمەدىم دەيسىڭ؟ ۇل-قىزدارىم اناسىزدىق زارىن تارتپاسىن، جەتىمسىرەمەسىن دەپ، بار قاجىر-قۋاتىمدى ايامادىم. تاشكەنتتە قاراقشىلار شابۋىل جاساعاندا ءوزىمدى ءوزىم قورعاۋعا تۋرا كەلدى. سونداي ساتتەردە اسكەري قىزمەتتە العان «سامبو ينسترۋكتورى»، «بوكستان ەكىنشى رازرياد يەگەرى» دەگەن ءتارىزدى بىلىكتىلىگىم كومەكتەستى. قازاقشا كۇرەستەن دە قۇرالاقان ەمەسپىن».
«اناسى جوق دەپ كىم ايتادى؟»
بالالارىم قاتارىنان قالماسىن، تاپشىلىق كورمەسىن دەپ بارىنشا تىرىستىم. ەل «بايقۇستار اناسى قايتىس بولعان سوڭ اش ءجۇر، كيىمى دە جۇپىنى» دەمەسىن دەپ، بالالاردىڭ دۇرىس تاماقتانىپ، جاقسى كيىنۋىن ءوزىم قاداعالايمىن. اسىرەسە وقۋشى قىزدارىمدى مەكتەپتە «كيىمىڭ جوق» دەپ ەشكىم تۇرتپەكتەمەۋىن ويلاپ، ساپالى كيىمنەن تاڭداپ تۇرىپ، ساتىپ الامىن. ءبىر كۇنى شىنار دەگەن قىزىما (ول كەزدە ون ءبىر جاستا) مەكتەپتەگى ءمۇعالىمى: «سەنى اناڭ جوق دەپ كىم ايتادى؟ تۇسكە دەيىن ءبىر كويلەك، تۇستەن كەيىن ءبىر كويلەك كيەسىڭ» دەپتى. بالالارىمنىڭ كيىمى ءبۇتىن، تاماعى توق، وقۋ ۇلگەرىمى جاقسى بولىپ، تولىققاندى وتباسىنىڭ بالاسى سياقتى بولعانىنا ءمۇعالىم دە تاڭدانسا كەرەك».
«ءسىز اناسىنىڭ ورنىن جوقتاتپايمىن» دەپ قانشا تىرىسساڭىز دا قىزدارعا ايەل تاربيەسى كەرەك قوي؟» دەگەنىمدە، شاياحمەت قۇسايىن ۇلى بىلاي دەپ جاۋاپ بەردى: «ەل «شەشەسى جوق بولعان سوڭ جىرتىق، مىج-مىج كيىم كيىپ ءجۇر» دەپ ايتپاسىن دەپ كىشكەنتاي كەزىنەن بالالارىمنىڭ كيىمدەرىنىڭ سوگىلگەن جەرى بولسا تىگىپ، تۇيمەسى تۇسسە ءوزىم قاداپ، ۇتىكتەپ بەرەتىنمىن. ءۇش قىزىم دا ءۇي شارۋاسىن تياناقتى ورىنداۋدى، اس ءپىسىرۋدى مەنەن ۇيرەندى. كەيىن كەلىن اتانعاندا دا ءۇي شارۋاسىنا ۇقىپتى ەكەندىگىن كورسەتتى. بۇگىندە قۇدا-قۇداعيلارىم تاربيەلى قىز وسىرگەنىمە ريزا».
«اكەم پىسىرگەن ناۋرىز كوجە»
«توقسانىنشى جىلداردىڭ باسى. قىزىم شىنار ەسىك قالاسىنداعى ر.توقاتايەۆ اتىنداعى مەكتەپتە 4 سىنىپتا وقيتىن. بىردە جۇمىستان ۇيگە كەلسەم، قىزىم جىلاپ وتىر. ناۋرىز مەيرامى قارساڭىندا ءمۇعالىم كوجە جاساپ اكەلىڭدەر دەپ، وقۋشىلارعا تاپسىرما بەرىپتى. «ەڭ ءدامدى ناۋرىز كوجە» دەگەن بايقاۋ بولادى ەكەن، سوعان شىناردىڭ سىنىبى قاتىساتىن كورىنەدى. الايدا ءمۇعالىم اناسىنىڭ جوقتىعىن ەسكەرىپ شىناردى كوجە جاساۋدان بوساتىپتى. «سەنىڭ اناڭ جوق، كوجەنى جاساماي-اق قوي» دەپتى. «قىزىم، جىلاما! ناۋرىز كوجەنى مەن جاسايمىن» دەدىم. ءسويتىپ ءتۇنى بويى قازانعا كوجە پىسىرۋمەن بولدىم. جۇرت جەتى ءتۇرلى ءدام قوسسا، مەن توعىز ءتۇرلى ءدام سالدىم. كوجەگە قۇرت ەزىپ، ارالاستىرىپ، ىشىنە ءسۇر قازى دا سالدىم.
قىزىم مەكتەپتەن قۋانىپ قايتتى. مەنىڭ كوجەم باس بايگەنى الىپتى. مەكتەپكە كەلگەن كوميسسيا كوجەنى تاتىپ كورىپ، تاڭ قالىپ، «نەتكەن ءدامدى كوجە! بۇنى كىم ءپىسىردى؟» دەپ سۇراعاندا شىنار «بۇل اكەمنىڭ پىسىرگەن كوجەسى» دەپ جاۋاپ بەرىپتى. مۇعالىمدەر «بۇل كوجە ەرەكشە ءدامدى، كوميسسيا ءىشسىن» دەگەن ەكەن.
بالالارىم كەشكە داستارحان باسىنا جينالعاندا ايتاتىنمىن: «مەن باردا جەتىمدىك كورمەيسىڭدەر. انام جوق دەپ نالىماڭدار. سەندەر تاربيەلى، ءبىلىمدى بوپ وسسەڭدەر مەن ءۇشىن قۋانىش سول». شاياحمەت اكەلىك مىندەتى — ۇرپاعىن ماتەريالدىق جاعىنان قامتاماسىز ەتۋ عانا ەمەس، قوعامدا ءوز ورنىن الاتىنداي، ونەگەلى ادام بولۋى ءۇشىن ولاردىڭ تاربيەسىنە بارىنشا كوڭىل ءبولدى. ءتورت بالاسىن اسىراۋ قامىمەن بىرنەشە جۇمىستى قاتار ىستەپ، تەر توگۋمەن قاتار ۇلىن ءتارتىپتى، قىزىن يبالى ەتىپ وسىرگەن ۇلاعاتتى اكە. ول بالالارىنا «ۇلكەندى سىيلا»، «بەيپىل سويلەمە»، «بوس جۇرىسكە سالىنبا» دەگەن ءتارىزدى اقىلدى دا ۇدايى ايتىپ وتىراتىن.
«ءبىزدىڭ جالعىز اكەمىز بار. ول — ءسىز»
شاياحمەت قۇسايىن ۇلى بالاسىنىڭ الدى ۇيلەنىپ، كەيىنگىلەرى قالاعان ماماندىقتارىن يگەرىپ بولەك كەتكەن شاقتا جالعىزدىقتى سەزىنە باستايدى. بالالارىنىڭ قۇدالىعى مەن ۇيلەنۋ تويىن قازاقي راسىمدەرمەن اتقارىپ، جەكە وتاۋ تىككىزگەن سوڭ ۇيدە جاپادان جالعىز قالعان شاياحمەتتىڭ كوڭىلى قۇلازي باستايدى. «ۇل-قىزدارىم ۇيلەنىپ، وتاۋ تىككەندە ولاردىڭ قورجىنىنا دەيىن دوستارىمنىڭ ايەلدەرىن شاقىرىپ، دايىنداتىپ، ەل «جەتىمنىڭ جاساۋى»، «جەتىمنىڭ تويى» دەپ ايتپاسىن دەپ، بارىمدى سالدىم. بالالار قانات قاعىپ، اركىم ءوز باعىتىمەن كەتكەن سوڭ جالعىز قالعان مەنىڭ جانىم جۇدەيتىن بولدى» دەپ ەسكە الادى سول كەزدى شاياحمەت قۇسايىن ۇلى. «بالالارىم ەرجەتە باستاعاندا-اق «اكە، سىزگە كەلىنشەك الىپ بەرەيىك» دەپ ايتىپ جۇرەتىن. مەن قارسى بولاتىنمىن. «جوق، ماعان ايەل كەرەك ەمەس، سەندەر ومىردەن ءوز ورىندارىڭدى تاپساڭدار مەن ءۇشىن ب ا ق سول» دەۋشى ەدىم. 1990 جىلدان 2003 جىلعا دەيىنگى ون ءۇش جىلدى بالالارىما ارناپپىن. بارىنەن جالعىزدىق قيىن ەكەن. تاماعىمنان اس وتپەدى. تۇندە ەلەگىزەمىن. جالعىز قالۋعا بولمايدى» دەپ شەشتىم.
وسىلايشا جيىرما التى كىتاپتىڭ اۆتورى، جازۋشى شاياحمەت قۇسايىن ۇلى «جولبارىس جۇرەك» دەگەن كىتابى شىققان جىلى نۇرعايشا ەسىمدى كەلىنشەكتى كەزدەستىرەدى. قاراتاۋ تاۋ-كەن ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ۇجىمى جازۋشىمەن شىعارماشىلىق كەزدەسۋ ۇيىمداستىرادى. شاياحمەت نۇرعايشامەن وسى ادەبي كەشتە تانىسادى. نۇرعايشا دا ءومىردىڭ قيىن وتكەلدەرىنەن وتكەن جان، قوساعى ىشىمدىككە سالىنىپ، قوس ۇلىن جالعىز ءوزى باعىپ جاتقان كەزەڭدە تاعدىر شاياحمەتتەي ازاماتتى جانىنا سەرىك ەتتى.
شاياحمەت نۇرعايشانىڭ ەكى ۇلىن دا بوتەنسىتپەي، باۋىرىنا باسادى. ەسىككە كوشىرىپ اكەلىپ، ءوزىنىڭ بالالارىمەن تانىستىرىپ، «بىر-بىرىڭە باۋىر، قامقور بولىڭدار. ءبارىڭ مەنىڭ بالامسىڭدار» دەيدى. شاياحمەت ەندى نۇرعايشانىڭ ەكى ۇلىنىڭ ءبىلىم الىپ، ومىردەن ورىن تابۋىنا اتسالىسادى. ولارعا ءبىلىم بەرىپ، ۇيلەندىرەدى. ۇلدار ومىردەن ءوز ورنىن تاپتى-اۋ دەگەن كەزدە شاياحمەت قوس ۇلدى شاقىرىپ الىپ بىلاي دەيدى: «سەندەردى قاناتىمنىڭ استىنا الىپ، باعىپ-قاعۋدى ءوز موينىما جۇكتەگەن ەدىم. سول مىندەتتى ورىندادىم. ەندى ءوز اكەلەرىڭدى تاۋىپ، ارالاسامىن دەسەڭدەر قارسى ەمەسپىن». سوندا دانيار دەگەن جىگىتتىڭ ايتقانى: «ءبىزدىڭ جالعىز اكەمىز بار. ول — ءسىز».
وسىلايشا ءوزىنىڭ ءۇش قىز ءبىر ۇلىمەن قوسا ەكىنشى جارىنىڭ قوس ۇلىن تاربيەلەپ وسىرگەن شاياحمەت اكە بۇگىندە ون التى نەمەرە، ءۇش شوبەرە ءسۇيىپ وتىرعان قادىرمەندى اتا. تۇڭعىشى نازگۇل — پەداگوگ، ۇلى ەركەبۇلان — قوس ديپلومدى زاڭگەر، شىنار — ەكونوميست-بۋحگالتەر بولسا ايانا — الماتى قالاسىندا دارىگەر بولىپ جۇمىس ىستەيدى. ال كەنجەسى الۋا اكە جولىن قۋىپ، شىعارماشىلىقپەن اينالىسۋدا.
باسپاسوزدەگى ارىپتەستەرى ونىڭ قاشاندا وتكىر تاقىرىپتاردى قوزعايتىن قارىمدى قالامگەر ەكەنىن بىلسە دە قايتپاس قاجىر يەسى، قايسار اكە ەكەنىن بىلە بەرمەۋى مۇمكىن. حالىقارالىق جازۋشىلار وداعىنىڭ، قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ جانە جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى، ەڭبەكشىقازاق اۋدانىنىڭ قۇرمەتتى ازاماتى، اقىن شاياحمەت قۇسايىن ۇلىنىڭ ءومىر جولىنا قاراپ وتىرىپ، ءبىز ناعىز ۇلاعاتتى اكەنىڭ بولمىسىن كورگەندەي بولدىق...
شارافات جىلقىبايەۆا
