«اكەلى بالا جاۋجۇرەك، اكەسىز بالا سۇم جۇرەك» دەپ، قازاق بەكەر ايتپاسا كەرەك. ءبىزدىڭ قوعامدا ادەتتە بالا تاربيەسىنە انا جاۋاپتى، ودان سوڭ بالا-باقشا، مەكتەپتەگى تاربيەشىلەر مەن مۇعالىمدەردى اتايمىز. اكەنىڭ بالا تاربيەسىندە ەرەكشە ورنى بار ەكەنىن ەسكەرمەيتىنىمىز راس. ويتكەنى ەر-ازاماتتى ءۇيدىڭ ەمەس، ءتۇزدىڭ ادامى دەپ سانايتىندىقتان، جۇمىس ىستەپ، وتباسىن ماتەريالدىق تۇرعىدا قامتاماسىز ەتۋ عانا ونىڭ مىندەتى ءتارىزدى.

جاسىراتىن نەسى بار، ەلىمىزدەگى اكەلەردىڭ كوپشىلىگى بالالارىمەن ءجيى باس قوسىپ، اڭگىمەلەسپەيدى. تالاي اكە جۇمىس بابىمەن سىرتتا جۇرەتىندىكتەن بالالارىن سيرەك كورەدى. يۋنيسەف بالالار قورى ۇسىنعان بايانداماعا سۇيەنسەك، الەمدەگى 74 مەملەكەتتە 3-4 جاسار بۇلدىرشىندەردىڭ جارتىسىنان استامى اكە مەيىرىمىنە ءزارۋ. اكەلەر نەگىزىنەن بار ويىن قىزمەتى مەن سىرتتاعى ماسەلەلەردى شەشۋگە ارنايتىندىقتان ءوز وتباسىنا كوڭىل بولۋگە ۋاقىت تاپپاي جاتادى. وتباسىلى ەر-ازاماتتاردىڭ تالايى دەمالىس سانالاتىن سەنبى-جەكسەنبى كۇندەرى بار ۋاقىتىن دوستارىمەن وتكىزۋگە تىرىسادى.  

شەت ەل عالىمدارى جارىق دۇنيە ەسىگىن جاڭادان اشقان سابيگە دە اكە ماحابباتى اسا قاجەت ەكەندىگىن ايتۋدا. تۋعان انانىڭ شۋاققا تولى مەيىرىمى ءوز الدىنا، اكەنىڭ بالاعا دەگەن سۇيىسپەنشىلىگى ونىڭ ادام رەتىندە قالىپتاسۋىنا عانا ەمەس، دەنساۋلىعىنا دا ۇلكەن اسەر ەتەدى. الايدا ءبىزدىڭ ەلىمىزدە بۇلدىرشىندەردىڭ 49 پايىزى اكە ماحابباتىنا ءزارۋ ەكەن. يۋنيسەف مالىمەتى بويىنشا بۇل كورسەتكىش ۋكراينادا — 29 پايىز، گرۋزيادا — 40 پايىز، بەلورۋسيادا — 32 پايىز. كورشى وزبەكستاندا كىشكەنتاي ۇل-قىزداردىڭ 46 پايىزىنا اكەسى جەتكىلىكتى كوڭىل بولمەيدى، ياعني اكە تاربيەسى جەتپەيدى.

بالانىڭ ەر جەتۋى ءۇشىن ەڭ ماڭىزدىسى، ارينە انا تاربيەسى دەگەنىمىزبەن، اكەنىڭ ادام ومىرىندە الاتىن ورنى ايرىقشا. عالىمدار اكەسى بار بالا مەن اكەسىز وسكەن بالانىڭ ويلاۋ قابىلەتى، تۇلعا بولىپ قالىپتاسۋىندا ۇلكەن ايىرماشىلىق بولاتىنىن ايتۋدا. اكە تاربيەسىن كورگەن ۇل مەن قىز جالعىز اناسىمەن تۇرعان بالالارعا قاراعاندا باتىل كەلەدى، وزىنە ءوزى سەنىمدى بولادى. باتىس عالىمدارى مەكتەپ وقۋشىلارىن زەرتتەي كەلە اكەسى كوپ كوڭىل بولگەن بالالاردىڭ وقۋ ۇلگەرىمى دە باسقالارعا قاراعاندا جاقسى بولاتىنىن انىقتاعان. اكەنىڭ ءيىسىن سەزىپ وسكەن بالا ەر جەتكەندە كەزدەسكەن قيىندىقتارعا مورت سىنباي، ومىردەن ءوز ورنىن اداسپاي تاباتىنى دا بەلگىلى.

ماماندار بالا پسيحولوگيالىق كۇيزەلىسكە ۇشىراماي، تولىق ادام بولىپ ەرجەتۋى ءۇشىن انا مەيىرىمىن جەتكىلىكتى دەڭگەيدە الىپ قويماي، اكە ۇلاعاتىن دا كورۋى قاجەت دەيدى. قانشا شارۋاباستى بولعاننىڭ وزىندە ۇرپاعىنىڭ بولاشاعىن ويلايتىن اكە وعان ءجيى ۋاقىت بولۋگە تىرىسۋ كەرەك. بالانى ماتەريالدىق تۇرعىدا قامتاماسىز ەتۋ ءبىر باسقا دا، ونىڭ تاربيەسىن ۋىستان شىعارىپ الماۋ بولەك دۇنيە. عالىمدار سونداي-اق ءسابيدىڭ ءتىلى دۇرىس شىعۋىنا اناسىنان گورى اكەنىڭ ۆەربالدى ارەكەتتەرىنىڭ اسەرى كوبىرەك ەكەندىگىن ايتۋدا.

ۇلىبريتانياداعى ەۆوليۋسيا جانە قارەكەت ورتالىعىنىڭ عالىمدارى ەلۋ جىل بويى ون جەتى مىڭ نارەستەگە اكە تاربيەسىنىڭ اسەرى قانداي بولاتىنىن زەرتتەگەن. سابيلەر ءوسىپ، ەرجەتكەندە ولاردىڭ ومىردە قانداي ادام بولىپ قالىپتاسقانىنا زەرتتەۋ جۇرگىزگەن. سول ون جەتى مىڭنىڭ ىشىنەن ادامنىڭ كەمەلدەنگەن كەزى سانالاتىن قىرىقتىڭ بەل ورتاسىنا جەتكەن بەس مىڭ ادامدى «تەكسەرگەندە» مىنانداي قورىتىندى شىققان: اكەسى نارەستە كەزىنەن كوڭىل بولگەن ادامدار جالعىز انا تاربيەسىن كورگەندەرگە قاراعاندا ومىردەن ءوز ورنىن دۇرىس تاۋىپ، العا قويعان ماقساتتارىنا اداسپاي قول جەتكىزگەن.  

اعىلشىن جازۋشىسى د.گەربەرت «ءبىر اكە ءجۇز ۇستازدان ارتىق» دەگەن ەكەن. ءيا، اكە ۇلاعاتىنا ەش نارسە جەتپەيدى. اكەسى جوق بالالار كۇيزەلىسكە بەيىم بولادى. ەۋروپا عالىمدارى ءتىپتى اكەسىز وسكەندەردىڭ سەمىزدىككە ءجيى شالدىعاتىنىن دا انىقتاعان. ەرتە جاستان بۇزىلاتىندار دا اكەسى جوقتار نەمەسە اكەنىڭ قاتال قاباعى جەتپەيتىندەر ساناتىنان ەكەنى بەلگىلى. ناشاقورلىق، ىشىمدىككە سالىنۋ ءتارىزدى دەرت تۇرلەرى دە ارقا سۇيەر اكەنى كورمەگەندەرگە ءۇيىر كورىنەدى.

«اكەنىڭ شاپاعاتى تاۋدان بيىك، انانىڭ شاپاعاتى تەڭىزدەن تەرەڭ» دەيدى جاپوندار. بالاڭىزدى اكەلىك مەيىرىمگە بولەپ ءجۇرسىز بە، ازامات؟

شارافات جىلقىبايەۆا