ادەبيەت پەن ونەر سالاسىنداعى ق ر مەملەكەتتىك سىيلىعىن تاعايىنداۋ جونىندەگى كوميسسيانىڭ وتىرىسى جايىندا ب ا ق جاريالاعان حاباردان سىرت كوز ەشقانداي سوكەتتىك كورمەيدى. وتىرىستا 2018 جىلعى مەمسىيلىق كونكۋرسىنا كەلىپ تۇسكەن تۋىندىلار تۋرالى اقپارات تىڭدالىپ، تۋىندىلاردى تىركەۋ جانە ولاردىڭ قويىلعان تالاپ­تارعا قانشالىقتى سايكەس كەلە­ءتىنىن تەكسەرۋ بويىنشا وتكىزىلگەن جۇمىس­تاردىڭ قورىتىندىلارى شىعارىلىپتى. كوميسسيا وتىرىسىن اشقان مەمحاتشى  گ.  ءابدىقالىقوۆا ەلباسى ن. نازاربايەۆتىڭ «بولا­شاق­قا باعدار: رۋحاني جاڭعى­رۋ» باعدارلامالىق ماقا­لا­سىنداعى «جاڭعىرۋ اتاۋلى بۇرىن­عى­داي تاريحي تاجىريبە مەن ۇلتتىق داستۇرلەرگە شەكەدەن قاراماۋعا ءتيىس. كەرىسىنشە، زامانا سىنىنان سۇرىنبەي وتكەن وزىق داستۇرلەردى تابىستى جاڭعىرۋدىڭ ماڭىزدى العىشارتتارىنا اينالدىرا ءبىلۋ قاجەت» دەگەن سوزىنە وتە ورىندى سىلتەمە جاساپ، «سىيلىق وتاندىق مادەنيەتتى دامىتۋعا قوسىلعان ەرەكشە قۇندى ۇلەس رەتىندە تانىلعان ادەبيەت پەن ونەر سالاسىنداعى وزىق ءارى تاڭداۋلى تۋىندىلارعا تاعايىندالادى»، – دەپتى. دۇرىس باعدار. جۇمىستاردى قاراۋ ءۇش سەك­سيادا «جەكە-جەكە تالقىلاۋ فور­­­ماتىندا» جۇرگەن كورىنەدى. مۇنى دا قوستايسىڭ. سەكسيالاردا جۇرگىزىلگەن «قۇپيا داۋىس بەرۋ» قورىتىندىسى بويىنشا باي­قاۋدىڭ اقىرعى ىرىكتەۋىنە قاتى­­سۋ­عا ۇسىنىلعان تۋىندىلار تاڭ­­دالىپ، كوميسسيانىڭ ورتاق شەشىمىمەن كەلەسى كەزەڭگە وتكەن، ءسويتىپ «قوعامنىڭ كەڭ تالقىلاۋىنا»  ۇسىنىلاتىن ۇمىتكەرلەر ءتىزىمى بەكىتىلگەن كورىنەدى.

ءيا، اقپاراتتا كۇدىك تۋعىزارلىق ەشتەڭە جوق. شيكىلىك ماسەلەگە مۇقيات نازار اۋدارعان مۇددەلى جانعا عانا اڭعارىلادى. جالعان سىپايىگەرشىلىككە سالىنباي-اق، توتەسىنەن ايتايىن، ۇمىتكەر شىعارمالار قاتارىندا مەنىڭ 2015 جىلى شىققان «الاش جولى» ءريسالام دا بار ەدى. قازاق ۇلتتىق قوزعالىسىنىڭ باستاۋىن، ونىڭ يمپەرياداعى ريەۆوليۋسيالىق قوزعالىسپەن، مۇسىلمان قوزعالىسىمەن بايلانىسىن ارقاۋ ەتكەن بۇل تاريحي رومان تىڭ تاقىرىبىمەن دە، حالىق وكىلدەرى قاتارىندا تاريحي تۇلعالاردىڭ (قازاق، تۇركى-مۇسىلمان، ورىس قايراتكەرلەرىنىڭ) كۇردەلى كەزەڭدەگى ىس-ارەكەتتەرىن قاراستىرىپ، بەينەلەرىن جاساۋىمەن دە «قوعامنىڭ كەڭ تالقىلاۋىنا» جىبەرۋگە (بۇل مىندەتتى تۇردە مەمسىيلىق بەرىلسىن دەگەن ءسوز ەمەس) ابدەن لايىق، بۇعان كامىل سەنىمدىمىن. بۇگىنگى كۇن ازاماتىن تولعاندىرىپ جۇرگەن الاش قوزعالىسىنان كوركەم-تانىمدى سىر شەرتەتىن  وسى تۋىندى مەمحاتشى اۋزىنان شىققان  جوعارىداعى سوزدەردى شىن ءتۇيسىنىپ، مىندەتىنە ادال قارايتىن كوميسسيا مۇشەلەرىنىڭ نازارىنان تىس قالماسا كەرەك-تى. ءبىراق ولاي بولمادى. نەگە؟ ماسەلە – باياعىدا وسى مارتەبەلى كوميسسياعا مۇشە بولعان ايگىلى قالامگەر گەرولد بەلگەردىڭ اشكەرەلەپ  جازعانىنداي، ولاردىڭ شىعارمانى وقىپ اۋرەگە تۇسپەي-اق،  ءوزارا كەلىسىپ، بەلگىلەنگەن ۇمىتكەرگە ىشكى ەسەپتەرىمەن نەمەسە الدەبىر ىقپالدى ۇگىت ايتۋشىنىڭ ىڭعايىمەن جاسىرىن داۋىستارىن بەرە سالاتىندارىندا. شىنداپ كەلگەندە، تاڭداۋدىڭ بۇل ساتىسىندا جاسىرىن داۋىس بەرۋ، اسىرەسە ۇمىتكەر شىعارمالاردى، تىم بولماسا، وندا مەملەكەت مۇددەسى قالاي كوزدەلەتىنىن دە اجىراتپاي، مۇقيات تالقىعا سالماي جاتىپ جاسىرىن داۋىس بەرۋ – ادىلدىككە جاتپايدى، بۇل تەك «كەرەك ادامداردى» الىپ شىعۋدى عانا كوزدەيتىن، مەملەكەتتىك كوزقاراسقا مۇلدەم ۇيلەسپەيتىن قاتە ءتاسىل. وسى وتىرىستىڭ باسى-قاسىندا بولعان جاۋاپتى قىزمەتكەردەن ءبىلدىم –  ءىس جۇزىندە شىعارمالاردى جەكە-جەكە تالقىلاۋ بولعان جوق، حاتتاما جاسىرىن بەرىلگەن داۋىس سانىنا عانا جاسالدى. ياعني، ەجەلگى كەلەڭسىز تاجىريبە سول قالپى قالعان. وسى ورايدا، 2007 جىلعى 6 اقپاندا «قازاق ادەبيەتى» گازەتىندە،  2012 جىلعى 18 ماۋسىمدا «اباي.كز» اقپاراتتىق پورتالىندا جاريا بولعان ماقالامدى، كوتەرىلگەن ماسەلە وزەكتىلىگىن ءالى جويماعاندىقتان، قايتا ۇسىنعاندى ورىندى كورىپ وتىرمىن. 

«مەملەكەتتىك سىيلىقتى نە ءۇشىن، كىمدەرگە جانە قالاي بەرگەن ءجون؟ ماعان ەلىمىزدەگى (ادەبيەت سالاسىندا) مەملەكەتتىك سىيلىق بەرۋ ءتارتىبى، دۇرىسىندا، قولدانىستاعى ءىس-داعدىسى ۇنامايدى. بايقايمىن، وعان تالايدىڭ ىشتەي نارازىلىعى بار. سوندىقتان، مۇنى ورتاعا سالار ۋاقىت جەتكەن سياقتى. شىنداپ كەلگەندە، قازىرگى ايتپاعىم بۇدان ون جىلدان استام ىلگەرىدە  «ادەبي قور جارشىسى» گازەتىنىڭ 1996 جىلعى 4-سانىندا، «كوزقاراس» ايدارى استىنداعى ويماقتاي عانا جەردە «مەملەكەتتىك سىيلىق حاقىندا»   دەگەن تاقىرىپپەن كوتەرىلگەن-دى.

«اقىن-جازۋشىلاردىڭ مەملەكەتتىك سىيلىقتان دامەلەنۋى ابدەن تابيعي قۇبىلىس، – دەلىنگەن ەدى وندا. – سىيلىق كىمگە تيمەك؟ 1) مەملەكەتتىك سىيلىق مەملەكەت مۇددەسىنە قىزمەت ەتەتىن، تاۋەلسىز ەل ازاماتىن تاربيەلەۋگە ۇلەس قوسا الاتىن، كوركەمدىك تۇرعىدان ەلەۋلى جەتىستىگى بار شىعارماعا بەرىلۋگە ءتيىس؛ 2) تازا ونەر مۇلتىكسىزدىگىن كوزدەگەن تۋىندىعا سىيلىقتى مەملەكەت ەمەس، قوعامدىق ۇيىمدار بەرگەنى ماقۇل. ءبىزدىڭ تاجىريبە. 1) بۇل شارتتارعا بيلىكتەگىلەر دە، ولار قۇرعان كوميسسيا دا ءمان بەرمەيدى؛ 2) جازىلماعان كەزەك بار؛ 3) ۇمىتكەردىڭ جەكە باسىنىڭ، سۇيەۋشىسىنىڭ ىقپالىنا جىعىلۋشىلىق باسىم. نە ىستەۋ كەرەك؟ 1)   سىيلىق جونىندەگى كوميسسيانىڭ تالقىلاۋىنا جاريالىلىق قاجەت؛ 2) كوميسسيا مۇشەلەرىنىڭ داۋىسى دايەگىمەن تياناقتالىپ، اشىق بەرىلۋى ءلازىم؛ 3) كوميسسيانىڭ اينالدىرعان بەس-ون مۇشەسىنىڭ جاسىرىن داۋىس بەرۋىن ءپرينسيپتى تۇردە ماقۇلداماۋ كەرەك، جاسىرىن داۋىس ەكىجۇزدىلىككە اپارادى».

تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ العاشقى بەسجىلدىعى ىشىندە جاريا بولعان، سودان بەرى ون ءبىر جىلداي ۋاقىت وتسە دە ەسكىرە قويماعان وسىناۋ وزەكتى دە پروبلەمالى كوزقاراس  استىنا مەن بۇگىن دە قول قويامىن.  بۇعان، مەنىڭ ويىمشا، باسقا دا – ادەبيەت سالاسىندا مەملەكەتتىك سىيلىق بەرۋ سەكىلدى مەملەكەت تاراپىنان جانە مەملەكەت اتىنان جۇزەگە اسىرىلاتىن ماڭىزدى ءىس-شاراعا بەيتاراپ قاراۋدى ءجون كورمەيتىن تالاي  ازاماتتىڭ قول قويارى انىق. ماعان سولاي كورىنەدى. سەبەبى، جوعارىداعى ساراڭ سوزدەرمەن تۇيىندەلگەن تۇجىرىمدامالار ءالى كۇنگى زارۋلىگىن جويعان جوق. سوندىقتان دا بۇعان قۇزىرلى ورىنداردىڭ، جۇرتشىلىقتىڭ مۇقيات نازار اۋدارعانى ءجون بولار ەدى. ويتكەنى، ادەبيەت – ادەبيەت ءۇشىن عانا جاسالمايدى. ەگەر ونى ومىردەن ءبولىپ الىپ قارار بولساڭ – مانىنەن ايرىلادى. ال ادەبي اعىمدار مەن ەستەتيكالىق كونسەپسيالاردىڭ شەت-شەكارالارى ايقىندالاتىن ايماق – ءومىر  شىندىعى مەن ونەردىڭ اراقاتىناسىندا جاتىر. بۇل رەتتە ەستە ۇستايتىن ءجايت سول، شىن سۋرەتكەر ومىردەن قارابايىر كوشىرمە جاساۋدى قاناعات تۇتپايدى، ول بىزگە تىرشىلىكتەگى اقيقاتتىڭ وزىنەن دە  وتكىر، قىزىق، تولىققاندى ءومىر سۋرەتىن جاڭعىرتىپ جاساپ بەرۋگە ۇمتىلادى. شىندىق ءۇشىن جۇمىس ىستەۋدى جانە ونى – شىندىقتى – ەشتەڭەگە اۋىستىرۋعا بولمايتىن يگىلىك رەتىندە قورعاۋدى ناعىز شىعارماشىل تۇلعا ءوزىنىڭ باستى پارىزى دەپ بىلەدى..

سوزبەن كەلىستى كەستە توقي الاتىن، ءبىراق ونەردى ونەر ءۇشىن عانا ءسۇيىپ، وعان ويىن رەتىندە قارايتىن  كەيبىر سۋرەتكەرلەردىڭ ومىردەن ەلەۋسىز الشاقتاۋى ىقتيمال. ادەبيەتتى تانۋ مەن باعالاي بىلۋدەگى باستى ولشەم وسى جەردە – قوعامدىق  جانە ەستەتيكالىق ماسەلەلەر اراسىنداعى ورگانيكالىق بايلانىستى ءجىتى اجىراتا بىلۋدە جاتىر عوي دەپ ويلايمىن.  ءبىزدى ۇلى يدەيالار تولعاندىرىپ، العا ۇمتىلدىرادى. ال يدەيالاردىڭ جەڭۋى ياكي جەڭىلىس تابۋى ادامداردىڭ كۇش-جىگەرىنە تىكەلەي تاۋەلدى بولماق. بۇگىنگى كۇندە ادال بولۋ دا قيىنداپ بارادى. شىنتۋايتقا كەلگەندە، اقيقاتقا اقتارىلا، اق جۇرەكتەن، جارقىن جۇزبەن قاراۋ ارقىلى ۇرپاق سۇيسىنەر شىعارما جاساپ قالۋىڭ  عاجاپ ەمەس. تەك مۇنداي كوزقاراستى بيلىك بۋىندارى تاراپىنان ادىلدىكپەن ىنتالاندىرا ءبىلۋ شارت.

شىندىقتىڭ بۋىرقانعان كۇشىن كوركەمسوزبەن تانىتۋ ارقىلى ادەبيەت حالىق سۇيىسپەنشىلىگىنە بولەنە الادى. قاۋقارسىز قۇر ويلاسۋ ەمەس، ارەكەتكە شاقىراتىن، تەكتى جىگەر بىلدىرەتىن ادەبيەت – شىن ادەبيەت.  وسىنداي ادەبيەت جاساۋعا ۇلەس قوسىپ ءجۇرمىن دەپ ەسەپتەيتىن اقىن-جازۋشىلاردىڭ مەملەكەتتىك سىيلىقتان دامەلەنۋى – ابدەن تابيعي قۇبىلىس.  تەك سونداي قالامگەرلەر ءوز ەڭبەكتەرىنىڭ لايىقتى باعاسىن، ياعني مەملەكەتتىك سىيلىقتى ءوز ۋاقىتىندا الىپ ءجۇر مە؟ مەملەكەت تاراپىنان بەرىلەتىن سىيلىعىڭىز كىمدەرگە ءتيىپ ءجۇر جانە كىمدەرگە تيمەك؟ ماسەلە، مىنە، وسىندا. مۇنىڭ ءمان-جايى جوعارىدا كەلتىرىلگەن كوزقاراستا مازمۇندالعان. وعان ۇستەمەلەپ ايتارىمىز – تاجىريبەگە قاراعاندا، كەي جاعدايدا سىيلىق تاعدىرى  قيلى پەندەشىلىك، استىرتىن-ۇيىمداستىرۋشىلىق جولمەن شەشىلىپ جاتادى. ۇمىتكەردىڭ جەكە باسىنىڭ، سۇيەۋشىسىنىڭ ىقپالىنا جىعىلۋشىلىق باسىم، ياعني كوميسسيا جۇرگىزگەن «ساراپقا» شىعارما ەمەس، اۆتور الىنادى.

بۇل ماسەلەنى ءادىل شەشۋ داڭعىلىنا تۇسۋگە بولا ما؟ بولسا كەرەك. ەندەشە، ول ءۇشىن نە ىستەۋ قاجەت؟

كوميسسيا مۇشەلەرىنىڭ ۇستانعان ولشەمدەرى، كوزقاراسى، شىعارماعا قويعان باعاسى جۇرتشىلىقتان جاسىرىلمايتىن بولسىن. ءاربىر داۋىس بەرۋشى تاڭداۋىنىڭ سەبەبىن تياناقتاپ، داۋىسىن اشىق بەرسىن. سوندا ولاردىڭ كوركەم ادەبيەت جەتىستىگى رەتىندە العا تارتىلعان تۋىندىنى باعالاۋ كريتەرييلەرى كوپشىلىك تالعامىمەن دە سالعاستىرىلادى. ال داۋىستى جاسىرىن بەرۋ – ەكىجۇزدىلىككە اپارادى، ءارى ونىڭ ادەبيەتكە دە، ەستەتيكالىق تاربيەگە دە ەش پايداسى جوق. وعان قوسا، ايرىقشا باسىمدىق تانىتىلۋى ءتيىس شارت رەتىندە، ادەبيەت سالاسىندا مەملەكەتتىك سىيلىق بەرۋ جونىندەگى كوميسسيا مۇشەلەرىنىڭ بىلىكتى دە ءادىل شەشىم شىعارۋىنا سەپتەسەر شارا ەسەبىندە ۇستەمەلەي ايتارىمىز تومەندەگىدەي...

ۇمىتكەر شىعارمالاردى العاشقى سۇرىپتاۋ كەزىنەن باستاپ،  كوميسسيا ولاردىڭ وتانشىلدىق سەزىمدى، ازاماتتىق پوزيسيانى قاراستىرۋىن باستى تالاپ رەتىندە تانۋى كەرەك. ىرىكتەلىپ الىنعان شىعارمالارعا ءار كوميسسيا مۇشەسىنىڭ جازباشا پىكىر جانە باعا بەرۋى ءلازىم. قانداي سەبەپتەرمەن سىيلىققا لايىق كورەتىنىن نەمەسە سىيلىق بەرمەگەن ءجون دەپ سانايتىنىن كوميسسياعا دالەلدى تۇردە جازىپ تاپسىرۋ مىندەتتى بولۋعا ءتيىس. ماجىلىستە ورىن العان تالقىلاۋلار دا، داۋىس بەرۋ ۇدەرىسى دە اشىق جۇرگىزىلگەنى دۇرىس. ايتپەسە، ءسوز بەن ءىس الشاقتاپ كەتەدى: كوپىرمە ماداق ءسوز بەن قۇپيا داۋىس بەرۋ ءوزارا قابىسپاي، كەرەعار، مۇلدەم وزگەشە كەلىپ، كوزبوياۋشىلىق ورىن الادى.  ءسويتىپ، سىيلىققا لايىقتى شىعارمانى انىقتاۋدا ادىلدىك بولمايدى.

قىسقاسى، ەڭ باستىسى – كوميسسيانىڭ  جۇمىسىن جاريالى جۇرگىزۋ ورىندى. مۇنداي ءتارتىپ بۇگىنگى كۇندەگى كوررۋپسيامەن كۇرەس جۇرگىزۋ ۇرانىمەن دە جاقسى ۇيلەسەدى، سىيلىق ۇلەستىرۋدەگى كەلەڭسىز سىبايلاستىققا جول قالدىرمايدى».

بۇل بۇدان ءبىر مۇشەلدەي ۋاقىت بۇرىنعى، وكىنىشكە قاراي، بۇگىن دە وزەكتىلىگىن جوعالتپاعان ءسوز. جوعارىدا تىلگە تيەك بولعان وتىرىس جايىنداعى اقپاراتتىڭ «قازاق ءۇنى» سايتىندا جاريا بولعان تولىعىراق نۇسقاسىنا قاراعاندا، مەمحاتشى وتىرىستا كوميسسيانىڭ جيىرما شاقتى جاڭا مۇشەسىن تانىستىرعان. ياعني، ولاردىڭ كونكۋرسقا تۇسكەن شىعارمالاردى وقىماعانى، سوندا دا سول وتىرىستا دۇرمەكپەن جاسىرىن داۋىس بەرگەنى داۋ تۋدىرمايدى. دەمەك، كوميسسيانىڭ جاڭا مۇشەلەرى ۇمىتكەر تۋىندىلاردى جەتە بىلمەي-اق، «بىلەتىندەردىڭ» نۇسقاۋىمەن داۋىس بەرىپ قارا كورسەتۋلەرى ءۇشىن تاعايىندالعان بولدى. نە كەرەك، مەمسىيلىق جونىندەگى كوميسسيا جۇمىسىنىڭ مۇنداي فورمالدى سيپاتى مەنىڭ رەنىشىمدى تۋعىزدى، سونى تاعى ءبىر رەت اشىپ ايتىپ، مۇنداي جاساندىلىعى مول تىرلىكتىڭ شىنايى مەملەكەتتىك  كوزقاراسپەن ءۇش قايناسا سورپاسى قوسىلمايتىنىن بار داۋىسپەن مالىمدەيمىن.

16.06.2018