تاياۋ زامانعى شىنجاڭ قازاق ادەبيەتىنە ايالداعاندا اقىندار شوعىرى از بولعان جوق. ونىڭ بىرنەشە باستى وكىلىن مىسال رەتىندە كورسەتۋىمىزگە بولادى. ونداعى ادەبيەت وقۋلىقتارى بويىنشا جاڭا زامان اقىندارىنىڭ العاشقى بۋىنى رەتىندە – ءقۇرمانالى وسپان ۇلى، ماعاز رازدان ۇلى، ومارعازى ايتان ۇلى، ت.ب. باستاعان توپتى تىلگە تيەك ەتەدى.
شىنجاڭ قازاق ادەبيەتى كوپ جاعدايدا اۋىز ادەبيەتى ۇلگىلەرىن، شىعىستىق ادەبيەتتى، جالپى قازاق ادەبيەتىن ۇلگى-ونەگە ەتىپ قالىپتاستى دەسەك، سونىڭ ىشىندە وتكەن ءبىر عاسىردا اقىن-جازۋشىلاردىڭ قازاقستاندىق قالامگەرلەرگە ەلىكتەپ، سولارعا قاراپ بوي تۇزەگەنى دە انىق. ال شەتەل ادەبيەتى مەن جۇڭگو ۇلتى ادەبيەتى ۇلگىلەرىنە ەلىكتەۋ نەمەسە سولارعا قاراپ ءوسۋ جولىن تاڭداۋ كەيىنگى جىلداردىڭ جەمىسى.
كەزىندەگى كەڭەستىك قازاقستان اقىندارىن ۇلگى ەتىپ قالام تەربەۋشىنىڭ ءبىرى ق.وسپان ۇلى. ونىڭ «بەيبىتشىلىك جەڭەدى» دەگەن ولەڭى:
كوگەرشىندى كۇن قۇشقان،
ەگەسسىز جۇرمە تەك ءوزى؟!
كوگەرشىن بولىپ كوكتە ۇشقان،
ءار حالىقتىڭ جۇرەگى...، – دەپ باستالادى. ارينە، «كومۋنيستىك پارتيا»، «سوسياليزيم» تونىنا ورانىپ وسكەن «جاڭا زامان» اقىنىنىڭ ولەڭى ەكەنى انىق اڭعارىلادى. كەزىندەگى قاسىمنىڭ، سىربايدىڭ كەيبىر ولەڭدەرىنىڭ ونەگەسى بارداي. دەگەنمەندە ورىندى ەلىكتەۋدى قولدانا بىلگەن اقىن شالقىعان شابىتتان، سۋرەتكەرلىكتەن كەندە ەمەس.
سۇيگەنىن كورگەن سۇلۋداي،
جۇلدىزدار ءجيى جىمىڭداپ.
كۇلە جىلجىپ كۇمىس اي،
ءبىر بۇعىنىپ، ءبىر قاراپ...
ق.وسپان ۇلى وسىنداي سۋرەتتەر جاساۋعا دا شەبەر. ءتىلى حالىقتىكى، كەسكىنى بۇگىنگى كۇندىكى، ءۇنى وزىنىكى – بوياۋى قانىق جولدار.
اقىننىڭ وكىلدىك شىعارمالارىنا جاتاتىن – «كۇركەشەدەن كۇللى الەمگە»، «ونىڭ ءوڭى مەن ءتۇسى» اتتى تولعاۋ-داستاندارى بار. «كۇركەشەدەن كۇللى الەمگە» ءقۇرمانالىنى بۇكىل جۇڭگو وقىرمانىنا تانىتقان شىعارما دەۋگە بولادى. وقۋلىقتاردان دا ورىن الىپ، جالپىنىڭ جاقسى اڭىسىن قوزعاعان. «ونىڭ ءوڭى مەن تۇسىندە» شىنجاڭ زيالىلارىنىڭ قيلى تاۋقىمەتتى كۇندەر كەشىپ، جىلىمىق كۇنگە جەتكەن تاعدىرى ارقاۋ ەتىلەدى. استارلى وقيعا ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستا سۇيگەنىن كۇتكەن جەسىرلەردەي، «مادەنيەت توڭكەرىسى» قۇرباندارىن كۇتكەن انانىڭ باستان كەشكەندەرىن تاقىرىپ ەتەدى. قۇرلىمى شىمىر، قاقتىعىس-قايشىلىعى تەرەڭ، كوركەمدىگى جوعارى بۇل شاعىن شىعارمانىڭ كوتەرگەن جۇگى اۋىر. كەزىندە اۋقىمدى پىكىر قوزعاپ، القاۋ العان تۋىندى.
شىنجاڭ قازاق پوەزياسىندا ءوز ورنى، ءۇنى بار اقىننىڭ ءبىرى ماعاز رازدان ۇلى. «مادەنيەت توڭكەرىسى» اتالاتىن ۇردا جىق قوزعالىستا تاعدىردىڭ جەلى قيىرعا – جازا لاگەرىنە ايداعان اقىن، ۇزاق جىلدىق ازاپتى كۇندەردى وتكەرىپ اۋىلىنا ورالادى.
سالەم ساعان التايىم،
تەنتەگىڭ سونشا ساعىندى.
جوعالىپ كەتكەن ءبىر تايىڭ،
تارلانداپ بارىپ تابىلدى.
ءومىر جولى تار سوقپاق،
باستىق تالاي ساپارىن.
ءبىر ىلگەرلەپ، ءبىر توقتاپ،
كيدىك ءتۇرلى شاپانىن.
جاتتىڭ جاپقان كۇپىسى،
بوساعاعا ءىلىندى.
ەستىلىپ كوكتەم كۇلكىسى،
جارالى جۇرەك جىلىندى.
جىلتا بەر كوكتەم شۋعاعى،
ءاجىم باسقان بەتىمدى.
جىرلاردىڭ اسىل شۋماعى،
الدىمدا جاتقان سەكىلدى.
بار جوعى ءتورت شۋماق. ءوزىنىڭ دە، وزگەنىڭ دە عۇمىرىن بايانداعان پوەما ىسپەتتى. ءبارىن سيدىرىپ تۇر. حالىق اۋىز ادەبيەتىمەن مەيلىنشە سۋسىنداعان، اباي مەكتەبىنىڭ ونەگەسىمەن وسكەن، وزىنە عانا ءتان دارا جولى بار اقىندىق شابىتتىڭ جەمىسى بۇل.
ماعاز قالامىنان تۋعان شىعارمالاردىڭ ءبىر ەرەكشەلىگى «ءسوز اراسىن بوتەن سوزبەن بۇلعاماۋعا» تىرىساتىن تىلگە، سوزگە، ءسوز ونەرىنە دەگەن ەرەكشە قۇرمەت پەن جاۋاپكەرشىلىك. باسى ارتىق دۇنيەگە بارماي، ءار ءسوزىن اۋىزدان قاراۋىلداپ شىعارادى. «ءىشى التىن، سىرتى كۇمىس» ءسوز ساراسىن ىزدەيدى.
اقىن پوەزيا بيىگىن شارلاي كەلىپ، «سارى بەل» اتتى ولەڭ رومان جازدى. مۇندا دا حالىقتىق ءداستۇر، جاڭا ولەڭ تالابى، اقىندىق ىزدەنىس توعىسىپ، دىتتەگەن ماقساتىنا ءساتتى قادام تاستايدى. وسى ورايدا شىنجاڭداعى ولەڭمەن جازىلعان روماندار جايىنا توقتالساق – ن.ءمىڭجانيدىڭ «قارلىعاش»، ا.تاتاناي ۇلىنىڭ «ءبىر عاسىر»، ج.مامان ۇلىنىڭ «اكپار-سەيىت»، د.ساكەي ۇلىنىڭ «تاليعا-تالعات»، ق.مۇقاتاي ۇلىنىڭ «نايزاعاي»، ءا.كىنازبەك ۇلىنىڭ «اققۋلار ۇشىپ بارادى» روماندارى بار. م.رازدان ۇلىنىڭ پروزادا «التايدىڭ اق يىقتارى» اتتى رومان جازعانىن ەسكە الساق، ولەڭمەن رومان جازۋى ءوزىنىڭ كەمەلدەنۋ كەزەڭىنىڭ مارەسىندەي قوز تىزگىندى قولىنا العان شەبەرلىك مەكتەبىن كورسەتسە كەرەك.
ماعاز شىعارمالارى ابايشا ايتقاندا «تىلگە جەڭىل، جۇرەككە جىلى تيەتىندىگىمەن» دە وقىرمانىن باۋراپ وتىرادى. ولەڭدىك قۇرىلىمى جاعىنان دا، وزەكتى سىرى جاعىنان دا وقۋشىسىن بەي-جاي قالدىرماي، ىلەستىرە بىلەدى. بۇل دا تالانت تابيعاتىنا ءتان قاسيەتتەر.
شىنجاڭ قازاق ادەبيەتىندە ومارعازى ايتان ەسىمى ەرەكشە ىلتيپاتپەن اتالادى. جەكە باسىنا عانا ەمەس، شىعارماسىنا دەگەن شىنايى باعا جۇرتتى سولاي ءتانتى ەتكەن.
ومارعازى اقىندىق جولىن اۋىز ادەبيەتىمەن مايەكتەپ، ابايمەن يرىمدەپ، ارى قاراي وزىنشە – وزگەشە بوياۋمەن شالقىتقان اقىن.
جوتا-جون، بەلەس-بەلدەر جۇپار اتقان،
باقشا-باۋ، بايتاق دالا نۇرعا باتقان.
كولدە قۇس، كوگالدا مال، سۋدا بالىق،
كوكتە ءان ساپ بۇلبۇل بويدى شىمىرلاتقان...
ارينە، ابايدىڭ تابيعات ليليكاسىمەن تامىرلاسىپ جاتقان ءبىر اۋەز ەستىلەدى. اسىرەسە، «جازعىتۇرى» ولەڭىن ەسكە سالادى. دەمەك، اقىننىڭ اق ۋىز بەرگەن ادەبيەت ۇلگىسى وتە باي. ونى مەيلىنشە سۇيەگىنە سىڭىرە قابىلداپ، مارقايىپ، ەندىگى جەردە توپشىسىن شىڭاپ، ەركىن قانات قاعادى.
ءداستۇرلى ولەڭنەن بەت بۇرىپ، ءبىتىمى بولەك، قۇرىلىسى باسقاشا، قۇنى اسىل، فيلوسوفيالىق استارى تەرەڭ پوەزيالىق يرىمگە بويلايدى.
1956 جىلى «قىس» اتتى ولەڭ جازدى. اباي دا «قىس»-تى جازعان. ەندىگى «قىس» ومارعازىشا سويلەيدى. ابايدى ۇلگى-ونەگە كورۋدەن كورى «ىشكى تالاسقا»، «تالاسپەن وسۋگە»، ولەڭنەن وزگەشە مانەر تابۋعا ۇمتىلادى. بۇل اقىننىڭ جاڭالىققا، دارالىققا ۇمتىۋ، ءوسۋ كەزەڭى.
كەش شاپاعىنا بويالىپ،
سەڭسەڭ مالاقايىما سەبىلەتىن.
كىم قىس دەسە قاسىرەت ويلايتىن،
كىليمات تاپقا بولىنە مە،
قار قالىڭ، قاڭتار، ولەڭ بولدى دەپ،
ولگەن پومەششيك قايتا تىرىلە مە؟!
شوپان كيىمىن ءبىز ءوزىمىز توقيمىز.
قىس قوشقار تۇگىن قيسايتا المايدى،
تۇيە تۇرا الماي ورنىندا قالماقشى ەمەس.
ساۋداگەر وگىز تەرىسىنەن الداپ پۇل ساتا المايدى،
جەر ىلعالىمەن كوگەرىپ جاسارار،
بۇلت ەمشەگى اق ءسۇتىن يەدى،
قىس ۇلپاسىنىڭ جىبەك ماقتاسىنان،
جىل كوكتەمدە ءوز التىن تونىن كيەدى.
اقىن ولەڭ ولكەسىندەگى ىزەنۋ باسپالداعىنا قادام باسادى. تابيعات ليريكاسىن وسىعان دەيىن قازاقتىڭ سان اقىنى جازدى، جىرلادى، قىرلادى، سىرلادى. ال و.ايتان ۇلى وسىدان باستاپ وزگەلەرگە ۇقساعىسى كەلمەدى. جانە دە ءجاي سىلدىر ءسوز ەمەس. سۋرەتكەرگە ءتان قانىق ءوڭى، ىشكى ۇندەستىك كەسكىنى، وي شۇڭەتتەرى بار.
جەر ىلعالىمەن كوگەرىپ جاسارار،
بۇلت ەمشەگى اق ءسۇتىن يەدى،
قىس ۇلپاسىنىڭ جىبەك ماقتاسىنان،
جىل كوكتەمدە ءوز التىن تونىن كيەدى.
زەرتتۋەشىلەر كەيدە مۇنداي جاڭالىقتى ماياكوۆسكيي مەكتەبىنەن قاراستىرعىسى كەلەدى. مۇمكىن، ەلىكتەۋ، ونەگە قابىلداۋ بار شىعار. الايدا ومارعازى جىرىنىڭ وزگەشە ءوڭ-شىرايى، ەن-تاڭباسى مەنمۇندالايدى. قانشاما باسقا بوياۋمەن ءتۇسىن كومكەرىپ، قىمتاسا دا جوعارىداعى جولدار تابيعات بەينەسىن قازاقى تۇرعىدان قاپىسىز مۇسىندەپ تۇر.
«مەنىڭ شىعىسىم» اتتى داستانىندا:
...
سۇيەم تاۋ بۇعىلارىنىڭ جالپاق ماڭدايىن،
تەڭىز قۇستارىڭنىڭ سۇڭقىلىن،
جەر جوتالارىڭنىڭ سىنىق جاڭقاسىن!
سۇيەم،
مىڭ زامان جەر جىنىسىنىڭ ىستىق قاباتىن،
باتىر بابالارىمنىڭ سارعايعان سۇيەك قاڭقاسىن...، – دەپ تەبىرەنە تولقيدى. مۇندا جەر شارىنىڭ توبەسىنەن قاراپ تۇرعان «الىپ ادام» سۋرەتىن كورگەندەي بولاسىز. ونىڭ ءوزى دە ءىرى، ءسوزى دە ءىرى.
اقىننىڭ «تابيعات فيلوسوفياسى» داستانىنىڭ دا دارالىق ەرەكشەلىگى، تابيعات ۇندەستىگى، ءتىل كەستەلىگى سىندى بولەكشە بوگەنايى بىردەن كوزگە ۇرادى.
تابيعات كورپەسىنىڭ سالقىن استارى،
تىرشىلىك توسەگىن توزدىرماي بۇركەگەن.
شەگىرتكە سيراعى سارعايىپ بۇكتەلەدى،
قانشا جىل جوعالماي توپىراق مۇلكىنەن.
اققۋ قاناتىن تەڭىزدەن كوتەرسە،
قيال كىتابىنىڭ تاعى ءبىر بەتى اشىلار.
ءبىر جۇلدىز ءسونۋى، ءبىر شىبىن ءومىرى،
مىڭ جۇلدىز دۇنيەگە نۇر بولىپ شاشىلار.
ولەڭنىڭ سىرتقى سۋرەتى، كوز اربايتىن تۇلعالىق كورىنىسى كوپ اقىنداردا ارينە، جامان بولماۋعا تىرىساتىن شابىتتى شاقپەن ءسوز قوزعايدى. ال، ومارعازى جىرى بولسا، كوتەرگەن تاقىرىبىنا قىزمەت ەتۋ جاعىنان وزىنە جۇكتەلگەن مىندەتتى ادا ەتىپ قويماي، لىقسىعان ويلار توبىقتاي تۇيىنگە باعىنىپ، ارناسىنان اسىپ-تاسقان كۇيى ءوز ايدىنىنا قۇيىلادى. داستاننىڭ اتى ايتىپ تۇرعانداي ولەڭ جولدارى شىنىندا دا تەرەڭگە تامىر تارتقان فيلوسوفيالىق ويلاردى تولقىتادى. مۇقيت تۇبىنەن مارجان سۇزەدى. وسى اسىلى جاسىرىنعان كوك ءيىرىم ءسىزدى تاعى دا تۇنىعىنا، شۇڭەتكە جاسىرىنعان سۇلۋلىق استارىنا تارتادى.
...
كارتەيگەن جوتالاردىڭ سۇيەگى سىرقىراپ،
ويپاتتار ۇستىنەن ءبىر ءدۇبىر كەلەدى.
قايدا ءبىر ترۋبا ءتۇتىنى كوتەرىلسە،
سول جاقتان ءبىر شىركەۋ بۋىنىپ ولەدى.
...
كۇن ءبىزدىڭ باقىت كىرپىگىمىز،
پلانەتا كەۋدەسىندە ءبىر شىراق جاعىلار،
بار ماتەريانىڭ ءبىر عانا زاڭى بار.
سۋرەت، ءپىشىن، وي اسىلى، ءسوز تەرەڭى – قاتارىنان ءورىم تابۋ ومىكەڭنىڭ بيىگى. ادامنىڭ شىعۋ تەگى، جاراتىلىس دۇنيەسىنىڭ تىلسىم سىرلارى، ادامزات كوزقاراسى، ت.ب. سياقتىلاردىڭ فيلوسوفيالىق نەگىزدەرى، تولعاۋلارى ءبارى كەسەك ءارى نازىك. كەسەك دۇنيەنىڭ جىلىگىن شاعىپ، مايىن ىشۋگە كەلگەندە اقىن قالامى جاي وتىنداي جارقىلدايدى. ولەڭدى عانا ەمەس ەركە، اساۋ تابيعاتتىڭ ءوزىن تاقىمىندا ويناتادى.
...
بابالار جۇرتىندا بالشىق ىدىس بار،
بالكىم ءبىزدىڭ نەسىبەمىز دە سوعان قۇيىلعان.
تاس پىشاق كوتەرگەن ءبىر ايبارلى اقساقال،
ادام اتا سول شىعار بالكىم ءبىز سيىنعان.
مۇسىلمان دىنىنە، يسلام الەمىنە قاتىستى سان جىرلار جازىلعان شىعار. ءبىراق و.ايتانۇىلىنىڭ قالامىنان تۋعان ادام اتا بەينەسى مۇلدەم وزگەشە، ناعىز شەبەردىڭ سومداۋىنان شىققان بولەكشە تۇلعا. ولەڭگە اينالعان ءومىر كەلبەتى كوز الدىڭا كەسكىنىن كەرىپ، شىمىلدىعىن جايادى. جاتىرقاۋسىز باس شۇلعىعان جۇيرىكتىڭ جالىنا قولىڭىزدى تيگىزىپ، سيپاپ كورگىڭىز كەلەدى.
اقىن كەيدە تابيعات كەسكىندەمەلەرىن كەرتىپ الىپ، ونى ولەڭ قاجەتى ءۇشىن عانا ەمەس، تاريحقا دا، ساياسي استارعا دا، وزىندىك كوقاراسقا دا شەبەرلىكپەن باعىندىرادى. دىتتەگەن ماقساتىن بىردەن جايىپ سالماي، ولەڭ ورنەگىنە وراپ ءمۇسىن جاسايدى دا، شەشۋىن وزىڭىزگە قالدىرادى. «تۇيەلەر» ولەڭىندە:
تۇيلەر،
تۇيەلەر،
قايتقان تىرنالارداي ءتىزىلىپ،
شىققان ەدى بۇلدىراپ،
قانشالىق الىس بەلدەرگە؟!
داپ ۇرىپ، سىرناي تارتىپ،
كەتكەن ەدى قانشا ونەرپازدار جات ەلدەرگە؟!
...
ازيا سەنىڭ قايسى جۇگىڭ بار،
تۇيە بالاسى كوتەرمەگەن؟!
بالاداي ەلپەك،
كورسەڭ ەدىڭ سەن وسى ماڭعاز جانۋاردى،
الا بۇيدا تاعىپ، مۇرنىن تەسكەن...
ءبىر قاراماققا ولەڭ تۇيە تۇلىگى تۋرالى. ال ودان تەرەڭدەپ قاراساڭىز ازيا ءتوسىن مەكەندەگەن كوشپەندىلەردىڭ تاريحى، بولمىسى، رۋحى سىندى توقسان تاراۋلى قاتپارى بار. تاعى ءبىر قىرىنان قاراعاندا ۋاقىت – جىلدار كەرۋەنى تۋرالى دا ابىزدىق سىر شەرتەدى. وسىنىڭ ءبارىن ازعانا جولدارعا سيدىرىپ، ءوز ءيىرىمىن جاساۋ – ومارعازىنىڭ قالام قۇدىرەتى.
وسى ءتاسىل، وسى جول ودان ارى داڭعىلدانىپ، و.ايتان ۇلىنىڭ وكىلدىك شىعارماسى – «تىرنالاردا» ءوز كورىنىسىن تابادى. اسپانعا، كوگىلدىر كوكتىڭ شىرقاۋىنا قانات قاعادى. اقىندىق ارپالىستىڭ، ىزدەنىستىڭ ەندىگى شوقتىعى تىرنالار كەرۋەنىنە ۇڭىلتەدى.
ءبىر شۋماق ولەڭ بە الدە،
اينالىپ جەر بەتىندە ۇشىپ جۇرگەن!
الدە ءبىر كەرۋەن بە،
شولدە كەزىپ،
اسپاننىڭ اياسىنا تۇسىرىلگەن...
مۇندا ءبىز كورىپ جۇرگەن ۇزىن مويىن تىرنا قۇسىنىڭ بەينەسى عانا تۇرعان جوق. جەردەگى كەرۋەن – «تۇيەلەر» ءبارى بىردە شەكەراعا، شەكتەمەگە باعىنادى. ال، اسپان كەرۋەنى – «تىرنالار» ەركىن قانات قاعادى. مۇمكىن ول اقىننىڭ اساۋ قيالى، مۇمكىن ول دەموكراتيانى، ەركىندىكتى اڭساپ، شولدەگەن ارلان جۇرەكتىڭ ارمانى، مۇمكىن ول وتپەلى ءومىردىڭ كورىكتى، كورىكسىز سۋرەتى. ەندى ءبىر قاراعاندا مىسالداعى الدىڭعى ولەڭدەگىدەي كوشپەندىلەر ءومىرى، ساحارانى ەركىن جايلاعان حالىقتاردىڭ تۇنشىققان ارمانى. دەمەك، اقىن قۇدىرەتى وسىنىڭ ءبارىن جىپتەي جيناپ، جەلىدەي بايلاپ، جالعىز «تىرنالار» داستانىنا جۇگىندىرەدى، سيدىرادى. اقىن كەستەلى تىلىمەن استارلى، سازدى، نازدى جولدار ارقىلى جىبەكتەي ءتۇيىن تۇيەدى.
اسپانداعى تىرنالار كورىنىسىن باقىلاعان جەردەگى ءالجۋاز پەندە – قارتتىڭ كوز الدىنداعى، اسپان نوقاتىنداعى دۇنيە، اينالاسىندا بولىپ جاتقان وقيعالار – ءبارى جىمداسا ورىلە، ورىمدەلە كەلىپ، ۇياسىنا قايتقان قۇستاي سوڭعى تۇيىنمەن جيناقتالادى. سۇلۋ سۋرەت جاسايدى.
«تىرنالار» كەسكىن، كەلبەت جاعىنان كوز الدىڭدا كوركەم بەينەمەن، ارمەن تىزبەكتەلەدى.
ۇستىندە كوشكەن مۇنار،
كوكشىل كيىك؛
بەينە ءبىر التىن تىرەۋ اياقتارى،
دىرىلدەپ كوك ساعىمعا تۇرعان ءتيىپ...
نەمەسە:
تىرنالار كەلگەن ەدى، تاعى قايتا،
جەبەدەي بىرىنەن سوڭ ءبىرى اتىلعان.
قايىقتاي ءبىر سىزىقپەن،
بەتىندە كوك تەڭىزدىڭ شۇباتىلعان...
تاعى دا:
اسپاننىڭ كۇي تاباعىن قولمەن تەربەپ...
...
ءوزىنىڭ شيراتىلعان جىر جولدارى
اسپانعا لاقتىرعانداي
ءجىپ قىپ ەسىپ...
قاراساڭ كوز تويمايتىن، وقىساڭ ءشول قانبايتىن، تاڭدايعا تامسانتا «ءدام سالاتىن» مۇنداي تارماقتار از ەمەس.
و.ايتان ۇلىنىڭ «تىرنالار» داستانى كەشەگى شىنجاڭ پوەزياسى ءۇشىن عانا ەمەس، بۇگىنگى قازاق ادەبيەتى تۋرالى ايتقاندا دا زەرتتەۋگە تۇرارلىق كەسەك تۋىندى. ىشكى ءيىرىمى، وي ۇندەستىگى، ءتىل شۇرايلىعى، قۇرىلىم شەبەرلىگى – ءبارى دە شەبەردىڭ قولىن تانىتادى. اسىرەسە، بەلگىلىدەن بەلگىسىزدىك ىزدەپ، «جۇمباق قىلامىن» دەپ جۇرناقسىز جالاڭ ەلىكتەپ جۇرگەن جاستارعا بەرەر ساباعى تىپتەن مول.
شىنجاڭ قازاق ادەبيەتىندە جارق ەتىپ سونگەن جاسىندار كوپ بولدى. ماقاتان ءشارىپحان ۇلى، قىزىربەك ورالوۆتار سونىڭ ءبىر مىسالى.
ماقاتان ءشارىپحان ۇلى – ارعى اتاسى ابىلپەيىزدەن تارايتىن حان ۇرپاعى. تابيعات ليريكاسىمەن قالام ۇشتاعان اقىننىڭ:
بارلىقتىڭ ارالاتىپ قاراعايىن،
اپەردىڭ قىزىلبۇيرا تاڭقۋرايىن.
كەشىندە تاستى بويىن ءبىر جاعالاپ،
ءبىرجاننىڭ شىرقادىق قوي «بۋرىلتايىن».
اي تۋدى كۇلىمدەگەن اق ەركەڭدەي،
قۇزدان بۇلت كوتەرىلدى اق جەلكەندەي.
ءدال سوندا ەمەس پە ەدى تاۋ سامالى،
شابىتتىڭ جاقسى ءىڭىرىن اپ جەتكەندەي...، – دەپ توگىلەتىن جولدار ولەڭنىڭ اردا كۇرەڭىن اۋىزدىقتاعان اقىننىڭ اعىل-تەگىل شابىتىن اڭعارتادى.
قىزىربەك ورالوۆ جايىندا ءسوز قوزعاۋ دا جەڭىل-جەلپى تاقىرىپ ەمەس. سەبەبى، ونىڭ ءومىر جولى وتە اۋىر بولدى. نە ءبارى 32 جاسىندا 1970 جىلى اتىلىپ كەتتى دە جىرلارى قۇرتىلدى. ءوزىن اۋىزعا الۋعا، شىعارماشىلىعىن دارىپتەۋگە تيىم سالىندى. الىگە دەيىن اقتالمادى، جابۋلى قازان قاقپاعىمەن تۇر.
قىزىربەك ورالوۆ ساقاري ۇلى 1938 جىلى 12 ماۋسىمدا قىتايدىڭ التاي ايماعىنىڭ بۋىرشىن اۋدانىندا دۇنيەگە كەلگەن. 1954-1955 جىلداردان باستاپ «التاي گازەتى»، «ىلە گازەتى»، «شىنجاڭ گازەتى»، «شىنجاڭ ادەبيەتى»، سەكىلدى ءار ءتۇرلى باسىلىمداردا العاشىندا قىزىربەك ۇسەن ۇلى، كەيىننەن ق.ورالوۆ دەگەن اتپەن جۇزدەن استام ولەڭ-تولعاۋلارى، اڭگىمە، ماقالالارى جاريالانعان. شەرحان مۇرتازا ۇلى سەكىلدى قازاقستان قالامگەرلەرىمەندە حات جازىسىپ «لەلينشىل جاس» گازەتىندە، «جۇلدىز» جۋرنالىندا ولەڭدەرى باسىلعان.
نە ءبارى 19 جاسىندا دەنساۋلىعى سىر بەرىپ، ەمحاناعا تۇسكەندە اقىن:
مەن كەتەرمىن كەلمەسكە ۇشىپ جانىم،
سۋىق كوردى قاپسىرىپ قۇشىپ جالىن.
ولەرىمدى بىلەمىن وزىمە ايان،
سوندىقتان دا جاسقانىپ قىسىلمادىم، – دەپ جىرلاعان ەكەن. وتكەن شاقتىڭ وسى جولدارى ءالى دە بولسا «اتتەگەن-اي!» دەگىزەدى. «ەرتەدەن-اق، نەگە بۇلاي جازدى ەكەن» دەگەن پەندەلىك ويعا باراسىڭ.
اقىننىڭ اساۋ شابىتپەن ارپالىسقان وتتى شاعى، جالىندى جاس كۇنى 1955، 1956، 1957 جىلدار دەسەك، بۇل مەزگىل كەڭەستىك قازاق اقىندارىنىڭ شىنجاڭ جاعىمەن جاقسى قارىم-قاتىناستاعى كەزەڭى ەدى. اقىن ولەڭىنەن ونىڭ ساعي جيەنبايەۆ، عالي ورمانوۆ سىندى قازاقتىڭ ليريك اقىندارىن كوبىرەك وقىعانى بايقالادى. جالاڭ ەلىكتەۋ ەمەس، قاتارلاسا شاباتىن دوداداعى جۇيرىكتەي ەرەكشە ەكپىن تانىتادى. اۋىزدىق باسقان ارىنىن كورسەتەدى. «شولدەگى كوكتەم» ولەڭىندە:
قارىنساۋ بۇلت شەرميىپ،
قاناتىمەن جەر سىزدى.
قاتتى ەمشەگى شولگە ءيىپ،
قاندىردى ابدەن ەلسىزدى، – دەسە، ەندى ءبىر ولەڭىندە:
اق مۇنار وزەندە قالقيدى،
شولپ ەتىپ ءيىرىمنىڭ شورتانى.
ايدىندا كوك بوياۋ شالقيدى
جاسىل جال جاعانى جورتادى.
وزەنگە ورماننىڭ بوز تالى،
مالادى ۇكىلى بالاعىن.
كەلەدى الاۋلاپ جەز تاڭى،
مەن سۇيگەن كادىمگى دالانىڭ، – دەپ جىرلايدى. قاي ولەڭىن الىپ قاراساڭىز دا ءتورت اياعىن تەڭ باسىپ، تابيعاتپەن ۇندەسىپ، جىمداسىپ سۇلۋ سۋرەت جاسايدى. جاساندىلىقسىز، قينالۋسىز تۇسكەن ەركىن تىركەستەردىڭ ەرشىمى وزگەشە، كوزدى اربايدى، ءتىلدى ۇيىرەدى.
وقي بەرگىڭىز كەلەدى. «ەرتىس جاعاسىندا» ولەڭىن:
شىمىرلاپ سۋى كوك ايدىن،
اعادى ەرتىس جوسىلىپ،
جاعادا جاسىل توعايدىڭ،
تەڭسەلگەن سۋى قوسىلىپ.
شاباقتىڭ كۇمىس باۋىرى،
جالتىلداپ سۋدىڭ شەتىندە.
قاعىلدى ەرتىس دابىلى،
تولقىندار تۋلاپ بەتىندە...، – دەپ باستايدى دا، ارى قاراي سول ەرتىسپەن بىرگە سىڭعىراپ سىلدىراي جونەلەدى. «ۇلىڭگىر» ولەڭىندە دە:
كوكقاسقا تولقىندارىن كۇنداقتاعان،
تۇپ-تۇنىق كولدىڭ بەتىن كۇن قاقتاعان.
مۇلگيدى جيەكتەگى ويشىل قامىس،
ۇكىدەي شوققا تاققان بۇلعاقتاعان.
تەربەتىپ باياۋ عانا اعىن كۇشى،
قالقيدى توراڭعىنىڭ سالىندىسى.
بالىقتىڭ شولپىلىنا ءۇن قوسادى،
شۋىلداپ كول بەتىنىڭ قالىڭ قۇسى...، – دەپ توگىلەدى اقىن.
اقىننىڭ تۋا بىتكەن قاسيەتىنىڭ ءبىرى – تابيعاتتى، اينالاداعى اسپان، جەر، جاسىل الەمدى جان تانىمەن سۇيەتىندىگى دەسەك، ق.ورالوۆ تا سول دالا بەسىگىنىڭ قۇنداعىنا كىرىپ الىپ، ءوزى دە ولەڭگە اينالىپ بىرگە تەربەلەدى. «قارا ەرتىس»، «ەرتىس»، «اق قايىڭ» ولەڭدەرى دە ءسوزىمىزدىڭ دالەلى.
قارا ەرتىس بويى ءبىر سىرماق،
قىلتانسىز كەكسە تاۋ ادىر.
تابيعات سوققان كۇدىر جاق،
كوسىلىپ جاتىر ناۋا قىر.
ساي سالا سوناۋ قاۋادان،
وزەنگە ءوزىن جاعىزدى.
شولىركەپ كەلىپ ناۋادان،
سۋ ىشكەن جىلقى ءتارىزدى...، – دەپ قارا ەرتىسكە ەمىرەنە جىر ارناعان اقىن، ەندى ءبىر ساتتە تاعى دا ەرتىسپەن بىرگە تولقيدى. تولىعىنان وقىساق، مىناداي:
ەرتىس بويى قالىڭ نۋ،
قاۋلاپ وسكەن تال-قايىڭ.
شاڭقان تۇستە ساعىم بۋ،
شالعان اپپاق ماڭدايىن.
تاڭعى ۇلپىلدەك سال تۇمان،
ۇكىسىندەي تىماقتىڭ.
شاندوز ايدىن شالقىعان،
شۇعىلاسىنداي سىناپتىڭ.
راحىم، شاپحات ۇياسى،
الىپ ارنا نۋ الاپ.
سۋدىڭ كوكشىل سىياسى –
سىرعيدى ءيىن قۋالاپ.
ايدىندا اققۋ سىڭقىلداپ،
سۇلۋ موينىن سوزادى.
شۇرەگەيلەر سىمپىلداپ،
اڭشى كوڭىلى قوزادى.
تابيعاتتىڭ سۇلۋ ديدارىنا ماستانعان اقىن، كوبىندە ءوزىن ولەڭىمەن ەگىز ساناپ بىرگە تەبىرەنىپ، قۋانىش-جۇبانىشىمەن، اعىل-تەگىل كوڭىل كۇيىمەن بالاشا جەلپىنىپ جۇرەدى. «اق قايىڭ»-مەن سىرلاسىپ:
جاپىراق جايعان قايىڭنىڭ،
تارتالى سۇلۋ تۇلعاسى.
جۇرەككە جىلى بايىرعى ءۇن،
ءبىر ساتكە مەنى تىڭداشى...، – دەيدى. «قار» ولەڭىنە كوز سالساق:
مامىعىنداي قوياننىڭ،
ءتۇسىپ جاتىر ۇلپا قار.
بەتىن بۇركەپ وياڭنىڭ،
ىشىك كيدى قىرقالار، – دەپ باستالعان ولەڭ قىسقى دالا كەلبەتىنە اسەم بوياۋ بەرە كەلىپ:
قاۋىز جارعان تامىزدا،
مامىعىنداي ماقتانىڭ.
جاۋىپ جاتىر اڭىزعا،
كەلەر جىلعى اپپاق ۇن، – دەپ اياقتايدى.
قىزىربەكتىڭ قالامىنان تۋعان اساۋ اعىستى، تاۋ بۇلاعىنداي تارتىمدى جىرلار وقىرمانىن ەشقاشان شارشاتپايدى. اقىننان بولىنە الماي بىرگە جۇرەسىز، ول قىزىققان تاۋ-تاسقا بىرگە شىعىپ، وزەن-كولگە بىرگە شومىلاسىز.
اتالعان ماقالامىزدا جالپى اقىندار جايىندا ءسوز قوزعاساق تا، ق.ورالوۆقا ەرەكشە توقتاۋىمىزدىڭ دا ءوز ءمانى بار. اقىن 1970 جىلى اتىلعاننان كەيىن ونىڭ جىرىن وقۋعا، تاراتۋعا تيىم سالىنعان. ارعى بەتتە قازىرگە دەيىن سولاي. وسى جولداردىڭ اۆتورى (ءجادي شاكەن ۇلى) تامتۇمداپ، قوينى-قونىشىنا جاسىرىپ اتاجۇرتقا اكەلگەن ولەڭدەرىن «شالقار» گازەتىندە، «ءۇن» جۋرنالىندا، سايتتاردا جاريالادى. «كۇنگەي بەت» اتالاتىن جىر جيناعىنا كىرگىزدى. سول ءۇشىن دە 1969 جىلدان كەيىن تۇڭعىش رەت اقىن شىعارماشىلىعىنا نازار سالىپ وتىرعانىمىز سەبەپتى مىسالدى كوبىرەك كورسەتۋىمىزدىڭ ارتىقتىعى بولماس دەپ ويلايمىن.
سىرشىلدىق، سۋرەتكەرلىك قانىنا تۋا بىتكەن اقىن قالامدى قاپىسىز سەرمەۋدىڭ ناعىز شەبەرى. «كۇز» ولەڭىن دە وقيىقشى:
جاپىراق التىن تەڭگەدەي،
ءۇزىلىپ ءتۇستى جالبىراپ.
ءازىلشىل ەركە جەڭگەدەي،
وينايدى سۋمەن بال قۇراق.
ويناقتاپ تاۋدىڭ ارقارى،
قيادان ورعي شۇبىرعان.
جەل قىزدى جەڭنەن تارتادى،
بوساماي اۋىزى سىبىردان.
بيدايدىڭ قۇلىن قۇيرىعى،
جەلپيدى باياۋ ءوڭىردى.
تارىنىڭ سۇلۋ سۇيرىگى،
يەدى باسىن كوڭىلدى.
تاڭعى تاۋ ءشايى كويلەگىن،
مۇنارتىپ ۇزاق بۇلعايدى.
سىلكىنسە شىقتاي مولدىرەپ،
تورعىن بۋ تولقي تۋلايدى.
ساياحات ەتكەن كولىمدى،
جاز بويى باۋلىپ بالانى.
كەرۋەنى قازدىڭ جەرىمدى،
قيا الماي شۋلاپ بارادى.
جاستىق جالىنىمەن، تۇتاس بولمىسىمەن ولەڭدى، حالقىن ەش كىرسىز سۇيە بىلگەن اقىننىڭ اۋزىن اشسا جۇرەگى كورىنەدى. ولەڭى مەن دە، ومىرىمەن دە ءوزىنىڭ سول اقيقاتىن ايعاقتادى. قىتايداعى «مادەني توڭكەرىس» اتالعان داۋىلعا قارسى قۇرىلعان «وتاندى قۇتقارۋ ۇيىمىنىڭ» («شىعىس تۇركىستان توڭكەرىستىك حالىقتىق پارتياسى» ) مۇشەسى دەلىنىپ، مىرىشقا تۇيرەلدى.
اقىن «تورعاي» ولەڭىندە دە سونداي ساياسي ءماندى ايتقىسى كەلگەن شىعار. وندا «مەن» اتاسىنىڭ ەككەن ەگىن – تارىسىنا مازا بەرمەگەن تورعايلاردى ايتا كەلىپ:
ۇلى اتام سوندا كۇيىنىپ،
تورعايدىڭ باتىپ الەگى.
بيشىگىن شارت-شۇرت ءۇيىرىپ،
ۇركىتەدى ەكەن پالەنى.
شىركىن-اي، وسى اپاتتى،
قۇرتاتىن ۇرپاق تۋار ما؟
دەپ اتام اتەي اتاپتى،
ماڭگىلىك كوزىن جۇماردا…
سول ۇرپاق بىزدەر ەكەنبىز،
وسيەت ماڭگى سولمايدى.
اتانىڭ قارىزىن وتەپ ءبىز،
قۇرتامىز مۇلدە تورعايدى، – دەپ تۇيىندەيدى. اقىن شەرى، اقىن ارمانى تاسقا قۇلاعان تامشىداي ءوزىنىڭ قولعا ءتۇسىپ، قاتال جازامەن كوز جۇمعان تاريحىنا ۇلاستى. قاپىدا ورعا ءتۇسىپ تىپىرشىعان قىزىربەك:
جاراتقان دۇنيەنى قايلاسىمەن،
ۋا، ءومىر بۇل الەمنىڭ ايناسى مەن.
جەرشارى دوپ-دومالاق تارىداي-اق،
مەن ەندى قايدا بارىپ، قايدا سىڭەم، – دەپ كۇڭىرەنىپتى دەسەدى.
شىنجاڭ قازاق ادەبيەتىندە الىگە دەيىن اۋىزعا الىنبايتىن اقىن ەسىمى مەن ونىڭ جىرلارى ءوزىنىڭ ولمەس قۇنى ارقىلى بىزگە جەتىپ وتىر. ونى زەرتتەۋ، بولاشاققا جالعاۋ ادەبيەتشى قاۋىم مەن كەيىنگى بۋىننىڭ مىندەتى.
شىنجاڭ قازاق پوەزياسىندا ءوز ءۇنى بار: شاكەن وڭالبايەۆ، قۇلمۇقان احمەتوۆ، قاپەز سۇلەيمەنوۆ، ءالىمجان قاتپايەۆ، ءمادي ءابدراحمانوۆ، توقتارحان جەكىبايەۆ، ءتالىپباي قابايەۆ، ابدەنباي باجايەۆ، سەرىك قاپشىقبايەۆ، ءجۇمادىل مامان، دۋتان ساكەي، جانەتحان تۇتقابەك، ءسالي سادۋاقاس، ءشامشابانۋ قامزا قىزى، ۇلىقان سولتان قىزى، ازىلبەك كىنازبەك، قابىل ىبىراي، قاسىمحان ۋاتحان، سادەن ءانۋار، ت.ب تالاي تارلان بار.
سولاردىڭ قاتارىنداعى زاداحان مىڭبايەۆتىڭ دا ەسىمى ەلگە تانىمال. زاداحان جىرى دا سىرشىلدىققا، نازىكتىككە، قىسقا-نۇسقا توبىقتاي تۇيىنگە نازار اۋدارۋىمەن ەرەكشەلەنەدى. مىنا ءبىر ولەڭىن وقيىق:
ەي، وتىنشى، قىرشىن تالدى قيماشى،
جۇپ تورعايدى ۇركىتپەشى، قۋماشى!
جاستى قيساڭ قۋارىپ جەر قۇشادى،
جۇپتى قۋساڭ ەكى ايرىلىپ ۇشادى.
ۇرىكسە تورعاي، قۇلاپ تۇسسە ءبىر شىبىق،
سەلىك ەتەمىن تۇلا بويىم تۇرشىگىپ.
نەگە دەسەڭ مەن دە ايرىلعان جۇبىمنان،
جاس ءۇمىتىم قىرشىنىنان قيىلعان.
شىنجاڭ زيالىلارنىڭ باسىنان وتكەن زۇلمات، جاستايىنان جازىقسىز جالامەن تارىم جازا لاگەرىنە ايدالۋ سىندى قيىن كۇندەر زاداحاندى دا سوقپاي وتپەدى. قاراپايم عانا ولەڭ سول تۇستاعى ادامدار باسىنداعى اۋىر ءحالدى، «وتىنشى» ارقىلى عانا ورەدى. اقىن قۇدىرەتىنىڭ ءوزى قاراپايىم وقيعادان، كوز الدىنداعى بولماشى دەتالدان تۇتاس ءبىر تىرلىكتىڭ، ءومىردىڭ، زامانانىڭ سۋرەتىن، ايناسىن جاساۋ دەسەك، اقىن بۇل ولەڭىندە سونىڭ ءبارىن تولىعىنان ورىندادى. تۇيمەدەي كورىنىستەن تۇيەدەي سۋرەت جاسادى. وتىنشىنىڭ كوز الدىنداعى دۇنيەنى از عانا جولدارعا سيدىرىپ، ءبىر داستاننىڭ جۇگىن كوتەردى.
شىنجاڭ قازاقتارىنداعى نوسەرلى اقىندار شوعىرىندا بەردىبەك قۇرجىقايەۆتىڭ دا ەڭبەگى ەرەكشە. ومىرگە، ولەڭگە ءبىر كىسىدەي بىرىگىپ، كىرىگىپ كەتكەن اقىن بولىنبەس سۋرەتتەردەن قالاعانىن الا بەرەدى. اۋزىنان شىققانى ولەڭ بولىپ توگىلەدى.
قاراشى مايعا بوككەن ءتول دەنەسىن،
لىقسىتقان ايماعىنىڭ كەنەرەسىن.
اجەم ءجۇر قوزى قىسىپ قولتىعىنا،
ايالاپ كوتەرگەندەي نەمەرەسىن...
نەمەسە:
وي اسپانىم كۇركىرەپ ءتۇن جارىمدا،
اق جۇلدىزى ولەڭنىڭ ىم قاعۋدا.
جاڭا شابىت ۋاقىتتان شىرىن سورىپ،
اراداي قون اقىننىڭ جىر – بالىنا.
دەگەن جولداردى وقىپ وتىرىپ تامىرى تابيعاتپەن بىرگە بۇلكىلدەيتىن اقىننىڭ ءوزىنىڭ دە ولەڭگە اينالىپ جۇرە بەرەتىن اق، ادال جۇرەگىن بايقايمىز. قازاقى قارا ولەڭنىڭ جىلىگىن شاعىپ، مايىن ءىشۋ بەردىبەك قالامىنىڭ ءوز قاسيەتى. حالىقتىق ءتىلدىڭ قايماعىن قالقىپ، قارا ولەڭ قانىمەن بىرگە اعادى.
شىنجاڭ قازاق اقىندارى ىشىندە سىرشىل ليريكاسىمەن تانىلعان قىرىرحان مۇقاتايەۆ، بايتىك دۇيسەباي، قۇماربەك ساقارين ەسىمدەرى دە ولەڭ ورنەكتەرىمەن وقىرمانىنا ابدەن تانىس.
«كوكتەم» ليريكاسىندا ق.مۇقاتايەۆ:
كەپتەر مويىن،
بوكتەر بويىن،
كوپكە دەيىن قىزىقتاپ.
تابيعاتتىڭ كوكتەمگى ويىن،
وتىرمىن مەن سىزىپ قاپ... دەگەن ءتاتتى جودارىمەن ءتانتى ەتسە، ەرتەرەكتەگى ەندى ءبىر ولەڭىندە:
ورمانىڭداي ويشاڭمىن،
وزەنىڭدەي تەنتەكپىن.
شىنارىڭداي بويشاڭمىن،
تاريحىڭداي ەرتەپىن، – دەپ توگىلگەن ەكەن.
قىدىرحان مۇقتايەۆتىڭ وكىلدىك شىعارمالارىنىڭ ءبىرى – «ماحاببات» داستانى بولىپ، ءوز كەزىندە شىنجاڭدىق وقىرمانداردىڭ وڭ باعاسىن العان. سول كەزەڭنىڭ كوزىمەن ۇڭىلگەندە ەكى جىرىنىڭ ءبىرى تاڭدايعا بەرەر نارىمەن ەستە قالاتىن قىدىرحان قالامىنىڭ دا قۋاتى ۇستەم بولعانىن بايقاتادى. تاماشا تابيعات ليريكاسىن تەربەگەن بايتىك دۇيسەبايەۆ تا ءوز كەزىندە:
تابانىنان سىز وتكەن،
كەتتى دە قىس جوتەلىپ.
كەلدى اۋىلعا قىز كوكتەم،
قوزى لاعىن كوتەرىپ.
قىزعالداعى قاز تۇرىپ،
كورىندى ىستىق قىر ماعان.
تىرنا بەلدە شاقىرىپ،
اققۋ كولدە جىرلاعان...، – دەپ جۇرەك ءلۇپىلىن نازىك ليريكاعا وراعان ەكەن. سۋرەتكەرلىك، قاراپايىمدىلىق، سىرشىلدىق بايتىك قالامىنىڭ دا ءوز ەرەكشەلىگى بولىپ، اقىن وزىنە عانا ءتان قولتاڭباسىمەن ورنەكتى جىرلار قالدىرعان.
قۇماربەك ساقارين دە ليريكالى ۇنىمەن وقىرمان جۇرەگىن جاۋلاعان اقىنىننىڭ ءبىرى.
بۇلتقا بىرگە سۇڭگيمىن،
نايزاعايمەن جارقىلداپ.
جەر بەتىنە جىر قۇيدىم،
جەل، نوسەر بوپ اڭقىلداپ...، – دەپ جىرلاعانىنداي، وتتى جىردىڭ كورىگىن قىزدىرعان اقىن ىستىق جۇرەگىنەن، ءتاتتى جىرىنان ەش سۋىنعان ەمەس. اقىننىڭ تابيعاتپەن سىرلاسۋى، ونى ادام ومىرىمەن قابىستىرۋى كەيدە وزگەشە ءوربيدى.
كوكتەم، كوكتەم كوركى عوي دۇنيەنىڭ،
تىرشىلىكتە شىرقاعان جاراسىمدى ءان.
مەن كورەمىن كوكتەمدى كۇنىنە مىڭ،
تابيعاتىنان ادامدار اراسىنان.
نەمەسە.
جىعىلىپ تۇيەدەن دە وگىزدەن دە،
تىرشىلىك وڭاي نانىن جەگىزگەن بە.
كوز اشقان تۇمادايىن سول ءبىر شاقتا-اق،
ويلاۋشى ەك قوسىلۋعا تەڭىزدەرگە.
وسىعان قاراپ-اق، اقىننىڭ تابيعاتتى جىرلاپ، ونىمەن ۇندەسىپ-تىلدەسكەن ادامي قۇپيا سىرلارىنا قانىعا تۇسەسىز. ق.ساقارين قاي تاقىرىپقا بارسا دا سونشاما ەركىن جول جورعاداي توگىلە جونەلەدى.
«ءومىر ساعان عاشىقپىن» دەگەن ولەڭىندە دە ءومىردى ءوزى عاشىق بولعان سۇلۋ قىزداي مۇسىندەيدى.
ءومىر، ءومىر – ارۋ قىز،
بودىم ساعان مەن عاشىق.
شاقىرامىن دامىلسىز،
دالاعا شىق، جولعا شىق.
جارا سالساڭ جانىما،
ءوز سورىما بالادىم.
توڭىپ تۇرىپ تاعى دا،
تەرەزەڭنەن قارادىم.
قايعىرىپ تا ءسۇيسىنىپ،
قاي وتىڭا كۇيە ەتتىڭ.
جادىراپ تا ءتۇيىلىپ،
قاباعىڭا ۇيرەتتىڭ.
كەتەرسىڭ بە جوعالىپ،
بار ەدى ءبىر تىلەگىم.
اق موينىڭا ورالىپ،
ءجۇرسىن جىرىم – بىلەگىم.
وقىپ وتىرعانمىزداي، كوز الدىڭىزداعى سۇلۋ قىز – كوركەم ءومىر كەلبەتى، ءومىر مەن ادام اراسىنداعى ءار ءتۇرلى جاعداي، قيماس تىرلىكتىڭ قىمبات شاقتارى، ءبار-بارىنىڭ بەينەسى سونشا نانىمدى، ويعا ورامدى، جۇرەكتى تەربەرلىك. وقىعان سايىن وقىعىڭ كەلە بەرەتىن قۇدىرەتتى ونەردى ءوز بويىنا جيعان اقىندار قاۋىمى اراسىندا قۇماربەك ءساقاريننىڭ دا جۇلدىزدى جىرلارى جارقىراپ تۇر.
جالپى جوعارىدا ءبىز مىسالعا كەلتىرگەن اقىنداردىڭ باسىم پايىزى 1924-1940 جىلدارى دۇنيە ەسىگىن اشىپ، قاناتتى جىرلارىنىڭ كوبىن 1955-1980 جىلدارى ومىرگە كەلتىرگەندەر سانالادى. ءقازىر دە ولاردىڭ كوبى ادامدار اراسىندا جوق، ارتىنا شاڭ قالدىرىپ شاۋىپ وتكەن جۇيرىكتەر. تۇتاستاي قاراعاندا وسى ءبىر بۋىن اقىندار جىرىن ءبىر ۇلكەن پوەماعا ۇقساتۋعا بولادى. تاعدىرلى، تامىرلى جىرلار جانە تابيعاتپەن سىرلاسۋ سىندى ورتاقتىق مەنمۇندالايدى. جۇڭگو قوعامىنداعى تار شەڭبەردە وتىرىپ-اق تالاي ويدى ايتقىسى كەلگەنىن دە اڭعارۋ قيىن ەمەس. ەندەشە، ولاردىڭ ولەڭىنە باعا بەرگەندە سول ءداۋىردىڭ كوزىمەن قاراۋ قاجەتتىلىگىن ۇمىتپاۋىمىز كەرەك. ءبىزدىڭ ماقساتىمىز ىزدەنىمىمپاز ادەبيەتشى قاۋىمعا ءىز سالىپ، وتكەن عاسىردىڭ سوڭعى جارتىسىنداعى قازاق پوەزياسىنىڭ شىنجاڭداعى ءبىر بۇتاعىن بۇتارلاۋ بولىپ تابىلادى.
شىنجاڭ قازاقتارىنىڭ پوەزياسىمەن سۋسىنداپ وسكەن ءبىر بۋىن ۇرپاق قولدارىنا قالام الىپ، بۇگىنگى كۇندە قازاق ادەبيەتىنە وزىندىك ەڭبەك، ۇلەسىن قوسۋدا. ولاردىڭ كوبى اعا رەتىندە، ۇستاز رەتىندە جوعارىداعى اقىنداردىڭ ولەڭىن، لەبىزىن تىڭداپ وسكەندەر. ولاي بولسا، اتى اتالعان تۇلعالاردىڭ اقىندىق مەكتەبىن دە جوققا شىعارۋعا بولمايدى. ءتورت توڭىرەكتى تۇگەندەپ، قۇبىلاعا قۇيار جىردى باعامداعاندا، اسىل قازىنامىزدىڭ ارقاۋى بەرىك، اڭعارى كەڭ ەكەنىن تاعى ءبىر مارتە تاني تۇسەمىز. مايەكتى حالىق ءمانسىز تىرلىككە ءۇيىر بولمايدى. ءماندى ءومىر ءساندى جىرىمەن ارلەنە تۇسەدى.
كەشەگىلەردىڭ وتكەن تاريح بولىپ قالاتىنى سياقتى بۇگىنگى قالامگەرلەردىڭ دە ءوزىنىڭ وتكەنىن جاساپ جاتقانىن ءبىلۋىمىز كەرەك. ولاي بولسا وتكەندى سوكپەي، ءوزىمىز «وتكەنگە» اينالعاندا سوكتىرمەيتىن سونى جولدى ىزدەگەنىمىز ءجون! اقىلدى اقىن ارى مەن ارمانىن كوتەرىپ ءجۇرىپ حالقىنا ادال قىزمەت ەتەدى. ءوزى ءۇشىن جىر جازعانداي كورىنگەنىمەن ۇلت ادەبيەتىنىڭ كەرەگەسىن قالاپ، ۋىعىن شانشيدى. «جازامىن، جازامىن!» دەپ جانتالاسىپ ءجۇرىپ، جازعان دۇنيەسىنىڭ باعاسىن الىپ تا، الا الماي دا، ازدى-كوپتى دۇنيەسىمەن باقيعا اتتانادى. ولاردىڭ باسىپ وتكەن جولىنا، ەتكەن ەڭبەك، توككەن تەرىنە ءۇڭىلۋ كەيىنگى بۋىننىڭ ادامدىق تارازىسىنا سىن بولىپ قالا بەرەدى.
تالانتقا تاعزىم – ۇلتقا قۇرمەت، ۇرپاققا ونەگە.
ءجادي شاكەن ۇلى
