«ءمااريفتىڭ» قولى ۇزىن: «نەووسمانيزم»، «جوعارى ءناسىل» جانە «يسلام حاليفاتى» حاقىندا

تۇركيانىڭ داۋرەنى ءجۇرىپ تۇرعان ادىلەت جانە دامۋ پارتياسى (ءارى قاراي – AKP) ارقاسىندا قۇرىلعان «مااريف» دەگەن قانداي قور؟ تۇركيانىڭ سىرتقى ساياساتىنا تاڭىلعالى جاتقان «نەووسمانيزم»، «جوعارى ءناسىل»، «يسلام حاليفاتى» تىركەستەرى بىردەن ويعا ورالادى. الدە بۇل پارتيانىڭ ساياساتى مەن يدەولوگياسىن سىرت الەمگە AKP-نىڭ ساياسي قۇرالى رەتىندە كورسەتۋ ماقساتىندا قۇرىلعان ساياسي مەكەمە مە؟

ەستەرىڭىز سالا كەتەيىك، 2016 جىلى ءبىلىم مينيسترلىگىنىڭ قولداۋىمەن قۇرىلعان اتالمىش قور، ەڭ ءبىرىنشى كەزەكتە، ۇكىمەتتىڭ رەپرەسسيۆتى ساياساتىنىڭ بولشەگى رەتىندە گۇلەن قۇرعان «حيزمەت» قوزعالىسىنىڭ كەي مەملەكەتتەردەگى قۇرىلىمىنا ءتيىسىپ، قىسىم كورسەتتى. ەڭ قىزىعى، قوردىڭ ماقسات-مۇددەسى قاعازدا بىلاي كورسەتىلگەن: تۇركيا اۋماعىنان تىس جەردە ءبىلىم بەرۋ  جانە ءبىلىم شارالارىن كوبەيتۋ، مەكتەپكە دەيىننەن جوعارى ءبىلىم دەڭگەيىنە دەيىن بەرىلەتىن شاكىرتاقىمەن قامتاماسىز ەتۋ، ءبىلىم وشاقتارىن، جاتاقحانالاردى اشۋ، ەل ىشىندە جانە سىرتتا دا قىزمەت ەتۋگە دايار ءبىلىم كادرلارىن جاساقتاۋ، عىلىمي زەرتتەۋلەر مەن تالداۋلار ۇيىمداستىرۋ، ماقالالاردى جاريالاۋ مەن ادىستەمەلەردى دايىنداۋ، ساپار شەككەن مەملەكەتتىڭ زاڭناماسىنا سايكەس وقۋ-اعارتۋ ءىسىن جۇرگىزۋ.

مىنانداي سۇراق تۋىندايدى: ءوز جىرتىعىن جاماي الماي جاتقان، ياعني، ءبىلىم مينيسترلىگىنىڭ باعدارلاماسىندا اقاۋلارى بار تۇركيا قالايشا وزگەنى وقىتىپ-توقىتپاق؟ تۇرىك ۇكىمەتى سول مەكتەپتەردى اياققا تۇرعىزا الا ما؟ تۇركيانىڭ ستاتيستيكا ينستيتۋتىنىڭ بايانداماسىنا سايكەس حالىقتىڭ 12%-ى عانا جوعارى ءبىلىم العان.  ورتا ەسەپپەن العاندا، ءبىر جىلدا ءبىر وقۋشى 2،7 كىتاپ وقىپ تاۋىسادى ەكەن. الايدا ءارتۇرلى سەبەپتەرگە بايلانىستى 123 000 مەكتەپ جابىلعان، اسىرەسە ەلدىڭ وڭتۇستىك اۋماعىندا بۇل ماسەلە ءورشىپ تۇر.  2016 جىلدىڭ 15 شىلدەسىندەگى «اسكەري توڭكەرىس» بولا جازداعان وقيعادان كەيىن مەملەكەتتىك جانە جەكەمەنشىك مەكتەپتەردە ۇستازدىق ەتكەن  70 000 ءمۇعالىم جۇمىسىنان قۋىلعان. بۇگىنگى تاڭدا تۇركيانىڭ مەملەكەتتىك مەكتەپتەرى ۇستازدارعا زار بولىپ وتىر.

ىستامبۇلدىڭ ساۋالناما جۇرگىزۋ مەن الەۋمەتتىك زەرتتەۋلەر بيۋروسىنىڭ ساراپتاماسىنا سۇيەنسەك، مەملەكەتتىك مەكتەپتە ساۋات اشاتىنداردىڭ  53%-ى شىلىم شەگەدى. ناشاقورلىققا اۋەستەنگەندەردىڭ ۇلەسى 15%-عا دەيىن وسكەن.

ءبىلىم الۋشىلاردىڭ ءبىلىم دەڭگەيىن سارالايتىن حالىقارالىق باعدارلامانىڭ  (PISA) 2016 جىلدىڭ 5 جەلتوقسانىندا جاسالعان بايانداماسىندا تۇركيانىڭ ءبىلىم بەرۋ جۇيەسى 72 مەملەكەت ىشىندە 50ء-شى ورىندا قالىپ قويعان ايتادى. تاعى ءبىر ايتا كەتەرلىگى، مەملەكەتتىك مەكتەپتەردە وقيتىن وقۋشىلاردىڭ 47،2%-ى ساباقتان قاشادى. ءبىلىمدى، ومىردە جولى بولعان، قالتاسى قالىڭ اتا-انالار عانا بالالارىن جەكەمەنشىك مەكتەپكە بەرۋدى ءجون سانايدى. ەل باسقارىپ وتىرعان  ادىلەت جانە دامۋ پارتياسى (AKP) قايراتكەرلەرى دە سولاردىڭ ساناتىنان.

ارام پيعىلدى ماقساتتا قۇرىلعان «مااريف» قورى ءبىلىم سالاسىنداعى ءوز قوتىرىن ءوزى قاسي الماسا، وزگە مەملەكەتتەردەن ءبىلىم الۋ ءۇشىن كەلەتىندەرگە ار مەن ۇياتتى باسشىلىققا العان ءبىلىم بەرە الا ما؟ قايتالاپ ايتايىن، ءوز ۇلتانىن كوزى اشىق سۇلتان ەتە الماي وتىرعاندا بوتەن ۇلتانعا قالايشا ساپالى ءبىلىم بەرمەك؟ قولدارىنان كەلەدى دەلىك، قوش. وندا وسىنشا اۋىل مەن قالالاردى، مەملەكەتتەردى مەكتەپ پەن بىلىممەن قالايشا قامتاماسىز ەتپەكشى؟ جۇمىس ىستەپ تۇرعان مەكتەپتەردى جابۋعا نەمەسە باسقا بىرەۋدىڭ يەلىگىنە وتكىزۋگە نەگە جاندارى قۇمار؟

قوردىڭ قارجىلاندىرىلۋى ءوز الدىنا ايعاي-شۋ تۋعىزعان تاقىرىپ. ناشار ەكونوميكالىق كورسەتكىشتەرگە ساي تۇركيا كومەك قولىن سىرتتان ىزدەدى. ءدىني ماسەلەنى پايدالانۋ ارقىلى تۇركيا پرەزيدەنتى رەجەپ تايىپ ەردوعان قاجەت قارجىنى ساۋد ارابياسى، كاتار سياقتى مەملەكەتتەردەن تاپتى.

البەتتە ەر-رياد قوسقان ۇلەسى ءۇشىن تۇركيا ۇكىمەتىنەن تالاپ ەتكەن دۇنيەلەرى جوق ەمەس. باق-تا جىلت ەتكەن حابارلامالارعا سايكەس «مااريف» قورى قىزمەت ەتەتىن كەي مەملەكەتتەردە ەكسترەميستتىك ساياسي يدەولوگيانىڭ، تۇرىك ۇكىمەتىن جاقتايتىن كامپانيالاردىڭ وسكەنىن، سەكسۋالدى زورلىق-زومبىلىقتىڭ ورىن العانىن بايقايمىز.

«مااريف» قورىنىڭ ءبىر ءمۇعالىمى دايش-تى (رف-دا تىيىم سالىنعان ۇيىم) ناسيحاتتادى دەگەن ايىپپەن البانيادا ۇستالدى. بىردەي ۋاقىتتا انكارا دا ءار ءتۇرلى مەملەكەتتەن «حيزمەتكە» قاتىسى بار دەلىنگەن تۇرىك مەكتەپتەرىن قايتارۋدى نە جابۋدى تالاپ ەتە باستادى. سوناۋ 2015 جىلدىڭ 15 اقپانىندا مالي پرەزيدەنتى يبراگيم بۋباكار كەيت تۇركياعا رەسمي ساپارمەن كەلگەن كەزدە ەردوعان مالي مەملەكەتىندە 2002 جىلدان بەرى ىسكە قوسۋلى «Collège Horizon» مەكتەبىن جابۋدى ءوتىندى. كەيت بولسا ماقۇلدامادى. 2017 جىلدىڭ 5 تامىزىندا كەيتپەن بايلانىسقا تۇرىك ەلشىلىگىنىڭ قوشتاۋىمەن «مااريف» قورىنىڭ وكىلدەرى شىقتى. جەرگىلىكتى باسىلىمداردا ەردوعان ەكىنشى رەت ۇسىنىس تاستادى دەگەن اقپارات جىلت ەتتى. مۇنداي جاعداي اۋعانستان، بۋركينا-فاسو سەكىلدى ەلدەردە دە، وكىنىشكە قاراي، ورىن العان. وسەك-اياڭعا قۇلاق تۇرسەك، تۇركيا ۇكىمەتى تۇركىستان مەملەكەتتەرى باسشىلارىنان «حيزمەت» مەكەمەلەرىن جاپقان جاعدايدا كەي ۇسىنىستاردى قابىلداپ، ۋادەلەردى ورىنداۋعا ءسوز بەرىپتى. الايدا انكارا «ۋادە – قۇداي ءسوزى» ەكەنىن بىلە تۇرا ايتقان سوزىندە تۇرعان جوق. ەكى جىل بۇرىن كابۋلعا ساپار شەككەن ەردوعان اۋعانستان پرەزيدەنتى اشراف عانيگە قىزدارعا ارنالعان مەملەكەتتىك مەكتەپ پەن ايەلدەرگە ارنالعان «ميەۆليان» ۋنيۆەرسيتەتىن اشامىن دەپ ايتقان ەدى. دەگەنمەن بۇل جوبالاردى جۇزەگە ىسكە اسىرۋ ءۇشىن ەشقانداي ىس-ارەكەت جاسالمادى. سونىمەن قوسا،  اۋعانستاننىڭ سولتۇستىك اۋماعىنىڭ اكشا اۋدانىندا تۇرىك ۇكىمەتىنىڭ قولداۋىمەن بوي تۇزەگەن «قىزدارعا ارنالعان حابيبە كاديري ليسەيى» قيىن جاعدايدا قالدى. اۋعانستاننىڭ وقۋ باعدارلاماسىن ىسكە قوسا الماعاندىقتان بارلىق پاندەرى تۇرىكشە وتكىزىلگەن مەكتەپ جابىلىپ تىندى.

اراب ەلدەرىنەن اقشا سۇراعان «مااريف» «حيزمەت» مەكتەپتەرىن قايتارىپ العاننان كەيىن قالايشا ءارى قاراي قىزمەت ەتە بەرمەك؟ راديكالدى دەرەككوزدەر قارجىلاندىردىلعاننان كەيىن اتالمىش مەملەكەتتەردە فاناتيزم پايدا بولعان جاعدايدا، داۋ تۋىنداعان ۋاقىتتا ءبىلىم سالاسىنا قۇيىلىپ جاتقان ينۆەستيسيالار بىردەن توقتايدى. ال، ونىڭ زاردابىن تەك وقۋشىلار مەن اتا-انالار كورەدى. قوردىڭ جۇمىسى تۇرىك ۇكىمەتى وسىعان دەيىن قولعا العان جوبالارعا قاتتى ۇقسايدى. ايتا كەتەرلىگى، گەرمانيانىڭ ءىىم «ادام قۇقىعى مەن قوعامعا زور ءقاۋىپ توندىرەتىن» ەردوعانعا قاتىسى بار «وسمان المانياسى» (Osmanen Germania) توبىنىڭ كەز كەلگەن قىزمەتىنە تىيىم سالىپتى.

گازا سەكتورىنىڭ اۋماعىندا سەرىكتەستىك پەن كوورديناسيا بويىنشا جۇمىس جاسايتىن تۇركيا اگەنتتىگىنە (ءارى قاراي – TİKA) قاتىستى شەكتەۋلەر ەنگىزىلگەننىن يزرايل حابارلادى. TİKA-عا «گازا سەكتورىنداعى كەڭسەسىندە «يسلام جيھادىنىڭ» (رف اۋماعىندا تىيىم سالىنعان ۇيىم) مۇشەلەرىن  جاسىردى» جانە «حاماسقا قارجىلاي كومەك پەن اقپارات ۇسىندى» دەگەن ايىپ تاعىلدى.

«مااريف» قورى ءقازىردىڭ وزىندە ءقاۋىپتى دە قاتەرلى. تۇرىك ۇكىمەتى مەملەكەتتىك مەكەمەلەردە جۇمىس ىستەۋگە جارامسىز ادامداردى جۇمىسقا تۇرعىزۋدى ويلايدى. ولار AKP-نىڭ ساياسي يدەولوگياسىن جاقتايتىن، شەت تىلىندە سويلەمەيتىن، كاسىبي مۇمكىندىگى تومەن ادامدار. وكىنىشكە قاراي، كوبى ومىرىندە وقۋشىعا ساباق بەرىپ كورمەگەن، دايش پەن «ال-كايدا» مەنتاليتەتىن جات كورمەيتىن،  راديكالدى يسلام يدەولوگياسىنىڭ وكىلدەرى بولىپ تابىلاتىن مۇعالىمدەر. سونىڭ ناتيجەسىندە راديكالدى سالافيت كوزقاراستاعى مۇعالىمدەردەن «تاربيە» كورگەن وسكەلەڭ ۇرپاقتىڭ دايش دەسە بۇيرەگى بۇرا تارتىپ تۇراتىن بولادى. بۇل كۇرمەۋى قيىن جاڭا ماسەلە بولماق.

ءوزىنىڭ شىعىس جانە وڭتۇستىك-شىعىس ايماقتارىنا ءمۇعالىم جىبەرە الماي وتىرعان تۇركيا بيلىگى «مااريف» قورى ارقىلى الەمنىڭ ءار تۇكپىرىنە ءبىلىم ءدانىن سەبە وتىرىپ، پارتيالىق يدەولوگيا مەن ءتارتىپتىڭ دە وسكىنىن ءوسىرۋدى ماقسات تۇتادى. بەلگىلى بولعانداي، AKP تاياۋ شىعىستاعى راديكالدى توپتارمەن ەتەنە بايلانىستا. قورعا قارجىلاي كومەك كورسەتەتىن مەملەكەتتەردىڭ تىزىمىنە قاراساق، بۇل اتالمىش ءبىلىم وردالاردىڭ عۇمىر كەشۋى قاۋىپسىزدىك تۇرعىسىنان قاراستىراتىن بولساق، بولاشاقتا ۇلكەن ماسەلەگە اينالعالى وتىر. 

اۆتورى: اريف اسالىوگلۋ

دايىنداعان: جازيرا بايدالى