حالقىمىزدىڭ باعزىدان كەلە جاتقان ءسوز ساپتاۋلارىندا «سۇلىكتەي سۇلۋ»، «سۇلىكتەي جۇتىنعان»، «سۇلىكتەي قاراكوك نەمەسە سۇلىكقارا»، «سۇلىكتەي سوردى»، «سۇلىكتەي جىلتىر» دەيتىن اۋىسپالى ماعىناداعى تىركەستەر كەزدەسەدى. سۇلىكتىڭ جىپ-جىلتىر، مولدىرەگەن، قارا ءتۇستى كوركەم بەينەلەرى كوز الدىمىزعا كەلە قالادى جانە ونىڭ وتە جابىسقاق ەكەنىن، قادالعان جەرىنەن قان الماي قويمايتىنىن دا ناقتى كورسەتەدى ەمەس پە؟! ولاي بولسا ەرتە زاماندا-اق كوپشىلىك قاۋىم سۇلىكتىڭ سىر-سيپاتىن، ەرەكشەلىكتەرىن جاقسى تاني بىلگەندىگىنە كۇمانىمىز جوق. ال بۇگىندە ءبىز سۇلىك جايلى نە بىلەمىز؟ سۇلىكپەن ەمدەۋ ەجەلدەن بار ءادىس. ەگيپەت فاراوندارىنىڭ ءقابىرى قابىرعالارىنان وسىنداي ەمدەردىڭ بولعانىن راستايتىن جازۋلار تابىلعانى اقيقات. تاعى ءبىر تاريحي دەرەكتى العا تارتىپ كورەلىك. ءۇندىستاننىڭ كوپ قولدى دحانۆانتاري ەمشى قۇدايىنىڭ ءبىر قولىندا سۇلىكتىڭ سۋرەتى بولسا، ءبىر قولىندا ءشوپتىڭ سۋرەتى بەينەلەنگەن ەكەن. دەمەك، سۇلىكتىڭ كونە زاماننان باستاپ ەمدىك قاسيەتى بولعانىنا بۇلار بىردەن-بىر دالەل ەمەس پە؟! سۇلىكپەن ەمدەۋ تاريحىندا ورلەۋلەر دە، قۇلدىراۋلار دا بولدى. ەمدەۋدىڭ بۇل ءتاسىلىنىڭ وركەندەگەن كەزەڭى دەپ حVءىىى–ءحىح عاسىرلاردى ايتۋعا بولادى. سول كەزەڭدە ولاردى كوپتەگەن اۋرۋلاردى ەمدەۋ جانە اۋرۋدىڭ الدىن الۋ ءۇشىن، ورگانيزمدى تازالاۋ مەن جاسارتۋ ءۇشىن قولدانعانى بەلگىلى. بي كەشىنە ازىرلەنگەن ءسانقويلار بەتتەرىنىڭ ۇشىندا قىزعىلت رەڭ پايدا بولىپ، جانارلارى جارقىلداپ تۇرۋى ءۇشىن قۇلاقتارىنىڭ سىرتىنا سۇلىك سالدىرعانى بەلگىلى، ونىڭ ۇستىنە تاڭعا سوزىلعان بي كەشىندە ولار شارشامايتىن بولعان. …ەرتەدە سۇلەيمەن پايعامبار الىس جولدان شارشاپ-شالدىعىپ، اياعى ءىسىپ كەلە جاتقان سوڭ، جولدا كەزدەسكەن كولشىككە اياعىن سالىپ دەمالادى. سول ارادا مىزعىپ كەتكەن پايعامبار ويانا كەلە اياعىنىڭ ىسىگىنىڭ كەتىپ، بويىنداعى اۋىرلىقتىڭ جوعالعانىن جانە دەنەسى جەڭىلدەپ قالعانىن بايقايدى. تەك اياعىنىڭ استىندا مايدا قۇرتتار مەن كىشكەنە عانا قان اعىپ جاتقانىن كورەدى. ريزا بولعان سۇلەيمەن پايعامبار قۇرتتاردىڭ ارقا تۇسىنان سيپاپ، ري­زاشىلىعىن بىلدىرەدى. بۇگىندە مەديسينالىق سۇلىكتەردىڭ ارقا تۇسىنداعى ورنەكتەر پايعامباردىڭ ءتورت ساۋساعىنىڭ ىزدەرىنەن قالعان ەكەن دەگەن اڭىز بۇگىنگى كۇنگە وسىلايشا جەتكەن ەكەن. تەرى بەتىنە جابىسىپ الىپ، قان سوراتىن سۇلىكتى كورگەندە دەنەمىزدىڭ تۇرشىگەتىنى راس. الايدا مەديسينا سالاسىندا وسى ءبىر جاندىكتىڭ پايداسى زور ەكەنىنەن حابارىمىز بار. سۇلىكپەن ەمدەۋ، ياعني گيرۋدوتەراپيا قازىرگى تاڭدا كارديولوگيادا، وفتالمولوگيادا، دەرماتولوگيادا، حيرۋرگيادا، گينەكولوگيادا، ۋرولوگيادا، نيەۆرولوگيادا، گەرەنتولوگيادا كەڭىنەن قولدانىلادى. ادامنىڭ ارتىق ارام قانىن سورىپ الاتىندىقتان، سۇلىكتى قاجەت دەگەن جەرگە ارنايى مامان عانا سالادى. ءتۇرلى فەرمەنتتەردەن تۇراتىن سۇلىك سىلەكەيىندە جۇزگە جۋىق بيولوگيالىق پايدالى زاتتار بار كورىنەدى. مەديسينالىق سۇلىك تۇششى سۋدا تىرشىلىك ەتەدى. ۇزىندىعى 8-12 سانتيمەتر بولادى. ونىڭ سىلەكەيىندە گيرۋدين جانە گيالۋرونيدازا دەگەن زاتتار بار. گيرۋدين قاننىڭ ۇيۋىنا كەدەرگى كەلتىرەدى، گيالۋرونيدازا دەنە تالشىقتارىندا زات الماسۋ ۇدەرىسىنە اسەر ەتەدى. گيرۋديننەن دارى-دارمەكتەر جاسالادى. سۇلىك سالۋ ەمىنەن كەيىن ادامنىڭ دەنە قىزۋى قالپىنا كەلىپ، قانداعى قانت مولشەرى تومەندەپ، ۇساق قان قاتپالارى جويىلادى. ەمگە نەگىزىندە اش سۇلىكتى پايدالانادى. سونداي-اق سۇلىك وتادان كەيىن تەز جازىلۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. ارينە، سۇلىكتى قولدانعاندا ناۋقاستىڭ جاسىنا، قوسالقى اۋرۋىنا، دەنەسىنىڭ سالماعىنا، قان قىسىمىنىڭ كورسەتكىشتەرىنە جانە سۇلىكتىڭ جاعدايىنا دا كوڭىل بولىنەدى. سۇلىك سالۋمەن شۇعىلداناتىن ەمشىلەر قاي كەزدە دە بولعانى شىندىق. الايدا بۇگىنگى تاڭدا قازاقستاندا سۇلىك سالۋمەن اينالىساتىن مەدي­سينالىق ورتالىقتاردىڭ سانى ارتىپ كەلەدى. سولاردىڭ ءبىرى – الماتى قالاسىنداعى تيميريازيەۆ كوشەسى، 78ء-شى ۇيگە ورنالاسقان ەمدەۋ ورتالىعى. اتالمىش مەكەمەنىڭ باسشىسى زىليحا قارابالاقىزىمەن كەزدەسىپ، اڭگىمەلەسۋدىڭ ءساتى تۇسكەن ەدى. –1949 جىلى قىزىلوردا وبلىسىنىڭ قارماقشى اۋدانىندا دۇنيەگە كەلدىم. الماتىداعى س.اسفەندياروۆ اتىنداعى مەديسينا ينستيتۋتىنىڭ ەمدەۋ ءىسى فاكۋلتەتىن 1973 جىلى بىتىرگەنمىن. تۇرمىسقا شىعىپ، وقۋ ورنىنىڭ جولداماسىمەن جەزقازعانعا بارىپ 13 جىل ۋچاسكەلىك تەراپيەۆت دارىگەر بولىپ ەڭبەك ەتتىم. 1988 جىلى الماتىعا قونىس اۋداردىق، مەن پوپوۆ كوشەسىندە ورنالاسقان №12ء-شى ەمحانادا تەراپيا ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى بولىپ قىزمەتىمدى باستادىم. 1991 جىلى ۋكراينانىڭ دونەسك قالاسىندا دۇنيەجۇزىنىڭ دارىگەرلەرى باسقوسقان ۇلكەن جيىن ءوتتى. سوچي، كييەۆ، مۋرمانسك، تيۋمەن، لەنينگراد، حاباروۆسك، تاعى باسقا وداق كولەمىندەگى قالالاردان كەلگەن دارىگەرلەر الدىندا ك.ۆ.سەلەزنيەۆ، گ.ا.نيكونوۆ، ي.ا.باسكوۆا سەكىلدى ماسكەۋ مەديسينا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ بيوحيميا كافەدراسىنىڭ عىلىمي قىزمەتكەرلەرى بايانداما جاسادى. رەسەيدىڭ سول كەزدىڭ وزىندە-اق بيوفابريكالارى بار ەكەن. ءسويتىپ، ءبىرىنشى بۇكىلالەمدىك كونگرەسكە كەلگەن 70-تەن استام تاجىريبەلى دارىگەرلەر سۇلىكتى الداعى ۋاقىتتا مولليۋسك، جاندىك نەمەسە قۇرت دەپ قاراماي، ەم-شارا ماقساتىندا قولدانۋ كەرەكتىگى جايلى اڭگىمە ءوربىتتى. گيرۋدوتەراپيا سالاسىنىڭ ماماندارىن وقىتۋ ءىسى وسىلايشا باستالدى. وزبەكستان، قىرعىزستاننان كەلگەن ەشكىم بولمادى. وسىلايشا ورتا ازيادان كەلگەن جالعىز دارىگەر رەتىندە مەن سۇلىكتىڭ ءبىرقاتار ەمدىك قاسيەتتەرىنە قانىقتىم. ينەمەن ەمدەۋ، سۋدجوك، بالشىقپەن، شوپپەن، ارامەن ەمدەۋ سەكىلدى ءداستۇرلى ەمەس مەديسيناعا ەندى سۇلىك تە ەتەنە ارالاسىپ، ناۋقاستىڭ ساۋىعۋىنا تىكەلەي ىقپال تيگىزە الاتىندىعىن دالەلدەپ بەردى. سەرتيفيكات الىپ ەلگە ورالعان سوڭ مەنىڭ گيرۋدوتەراپياعا قىزىعۋشىلىعىم ارتتى. ويتكەنى ينەمەن ەمدەۋ سياقتى سۇلىك تە بيولوگيالىق بەلسەندى نۇكتەلەردىڭ تەرىسىنە قادالادى. سونىمەن قوسا قان قۇرامىنداعى قابىنۋعا قارسى قاسيەتتەرى بار جانە شلاكتار مەن توكسيندەردەن تازارتا الادى. ءسويتىپ، سول كەزدەگى №6-شى اۋرۋحانانىڭ (قازىرگى №12ء-شى ەمحانا) باس دارىگەرى مامايەۆ اسىلحان مۇحامەديار ۇلى سىرقاتتاردى سۇلىكپەن ەمدەپ كورۋ تۋرالى ايتقان مەنىڭ ۇسىنىسىما قولداۋ كورسەتتى. ءبىر اپتانىڭ ىشىندە ءازىربايجاننان 3 مىڭ سۇلىك الىپ، ەم-شارالاردى باستاپ كەپ جىبەردىك. ناتيجەسى ويداعىداي بولدى. الايدا كەڭەستىك يمپەريا تاراپ، ءار رەسپۋبليكا ءوز كورپەسىن وزىنە تارتقان ەلدە اۋىر كەزەڭنىڭ ورناۋىنا بايلانىستى 1995 جىلعا دەيىن جۇمىسىمىز جۇرمەي قويدى. «اققايىڭ» ساناتورييىندە جۇمىس ىستەيتىن ءالىپ شالاباي ۇلى دەيتىن دارىگەر جەكە كلينيكا اشقان ەكەن، سول جەردە ءبىر جىل ايانباي ەڭبەك ەتتىم. ەڭبەك ءوتىلىم جانە تاجىريبەم جەتكىلىكتى ءارى جوعارى ساناتتى دارىگەرلىك كاتەگوريالارىم بولعاندىقتان، مەنىڭ دە جەكە ءوزىم جۇمىس جاساعىم كەلدى. ءالى ەسىمدە قالالىق دەنساۋلىق ساقتاۋ ءىسىن باسقاراتىن نوسكوۆا دەيتىن ايەلگە بارىپ وتىنىش-تىلەگىمدى جەتكىزدىم. ول كىسى قاباعىن شىتتى. ءوز ءىسىمدى جۇرگىزە الاتىنىمدى دالەلدەۋ ءۇشىن اقىرى دەنساۋلىق ساقتاۋ مينيسترلىگىنە باردىم. بۇكىل قۇجاتتارىمدى بايىپپەن قاراپ شىققان ءمينيستردىڭ ورىنباسارى جانابايەۆ دەيتىن ازامات ماعان بىردەن 5 جىلعا (ءتارتىپ بويىنشا ليسەنزيا 3 جىلعا عانا بەرىلەتىن-دى) ليسەنزيا بەردى. وسىدان كەيىن اباي مەن جەلتوقسان كوشەلەرىنىڭ قيىلىسىنداعى ءۇيدى جالعا الىپ، 1997-2002 جىلدار ارالىعىندا ناۋقاستاردى سۇلىكپەن ەمدەي باستادىم. كەيىن ول ءۇيدى يەلەرى اقشاعا ساتىپ جىبەردى. مەن بولسام نەسيەگە قاراجات الىپ وسى تيميريازيەۆ كوشەسىندەگى پاتەردى ساتىپ الىپ جەكەمەنشىك كلينيكاعا اينالدىردىم. جالپى ەڭبەك ءوتىلىمىم 40 جىل دەسەم، سونىڭ 21 جىلىن سۇلىكپەن ەم-شارا جاساۋعا قولدانىپپىن. سۇلىكتىڭ 600 ءتۇرى بەلگىلى، ال سونىڭ ىشىندە شىعىستىق، مەديسينالىق جانە ءدارىحانالىق تۇرلەرى عانا ناۋقاستارعا قولدانىلادى. مەن وسى ءدارىحانالىق سۇلىكتى پايدالانامىن. ويتكەنى تاسىمالدى جاقسى كوتەرەدى جانە ساقتاۋعا شىدامدى. كەلىسىم-شارت بويىنشا ءدارىحانالىق سۇلىكتەردى سانكت-پەتەربۋرگتەن ارنايى الدىرتامىن. ءقازىر سۇلىكپەن ەمدەيتىن ورتالىقتار كوبەيىپ كەتتى. جامبىلدان، كەگەننەن، ءۇشارالدان كەلەتىن سۇلىكتەرمەن جۇمىس جاسايتىندار دا بارشىلىق. جولداسىم مۇرات توكەن ۇلىنىڭ ماماندىعى – مەتاللۋرگ. ءقازىر ەڭبەك دەمالىسىندا. بىزدەر ءبىر ۇل، ەكى قىز تاربيەلەپ وسىردىك. قىزدارىمىز جوعارى مەديسينالىق ءبىلىم الدى. ال ۇلىم المات پەن كەلىنىم جاناردان بۇگىنگى تاڭدا شوبەرە ءسۇيىپ وتىرعان جايىمىز بار. «كۇنىنە قانشا اۋرۋدى قابىلدايسىز، سۇلىكتىڭ باعاسى قانشا؟» دەگەن سۇراقتارىمىزعا گيرۋدوتەراپيەۆت زىليحا قارابالا قىزى «بۇل كوممەرسيالىق قۇپيا» دەپ، ناقتى مالىمەتتەردى ايتۋدان باستارتتى. دەنى ساۋ ادامنىڭ ءوزى جىلىنا ءبىر رەت سۇلىك سالدىرىپ تۇرعانى دۇرىس كورىنەدى. سەبەبى سۇلىك اعزانى جاقسارتادى، اعزاداعى شلاكتى شىعارادى. سونداي-اق سۇلىكپەن ەمدەۋدە كەيبىر شەكتەۋلەردىڭ دە بار ەكەنىن سول جەردە تۇسىندىك. سۇلىكتى وتە ارىق، قانى از، قان قىسىمى تومەن ادامدارعا جانە سوڭعى ساتىداعى وبىر اۋرۋلارىنان زارداپ شەگۋشىلەرگە سالۋعا بولمايدى ەكەن. وبىر ەندى عانا باستالىپ كەلە جاتقان بولسا، وندا ناۋقاستىڭ ەمدەلىپ كەتۋىنە مۇمكىندىك بار. سۇلىك بۇيرەكتەگى تاستى دا تۇسىرەدى. باۋىر سيرروزىنا، قۋىقاستى اۋرۋلارىنا دا پايداسى كوپ. كوپ ادامدار سۇلىك سالعاندا اۋىرتا ما دەپ سۇراپ جاتادى. ءار ادامعا ءارتۇرلى اسەر ەتەتىنى انىق. ماسەلەن، قارا جۇمىس ىستەيتىن ادامدار سۇلىك سالعاندا اۋىرسىنۋدى سەزىنبەيدى. ال سۇلىك سورعان بەلسەندى نۇكتەلەردەن قان اعاتىن جايلار دا كەزدەسەدى. كەيىن ورنى قىشيتىن بولادى. سونىسىنا شىداماي كوپ ادامدار بەسىنشى كۇننەن كەيىن سۇلىك سالدىرماي قوياتىن كورىنەدى. نەگىزىندە سۇلىكتى كوبىرەك سالدىرسا دەنساۋلىققا سونشالىقتى پايدالى. سۇلىك سالدىرعان ادام ءۇش كۇن ديەتا ۇستاعانى دۇرىس. قىزىلشا، ءسابىز، قۇلپىناي سياقتى قىزىل ءتۇستى كوكونىس، جەمىس-جيدەكتەر جەۋى، اناردىڭ شىرىنىن ءىشۋى، قايناتىلعان ەت جەۋى كەرەك. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، دارۋمەنى كوپ تاعامدار قابىلداعانى دۇرىس. ءبىراق ءسۇت ونىمدەرىن پايدالانۋعا بولمايدى. ويتكەنى ونىڭ قۇرامىندا ءسۇت قىشقىلى بار. ول اعزاعا كەرى اسەرىن تيگىزۋى مۇمكىن. سۇلىكتىڭ سىلەكەيى قابىنۋعا قارسى كۇرەسۋ، يممۋندىق جۇيەنى قوزدىرۋ، قان تامىرلارىنىڭ سكلەروزدىق ۇدەرىسىن ازايتۋ، قان ۇيۋ ءۇردىسىن بولدىرماۋ جانە ۇيىعان قاننىڭ تۇيىرشىكتەرىن ەزۋ قاسيەتتەرىنە يە. عالىمدار سۇلىكتىڭ سىلەكەيىنەن دەستابيلازا دەگەن فەرمەنت جاسالىپ شىعاتىنىن انىقتاپ وتىر. بۇل فەرمەنت فيبريندىك قويۋلانعان زاتتاردى جويۋ دارەجەسىنە جەتكىزە الادى. سۇلىكتىڭ سىلەكەيىندەگى وسىنداي قاسيەتتەردى انىقتاعان دارىگەرلەر ونى ادام قانىن ازايتۋعا جانە قاندى ۇيىمايتىن جاعدايعا جەتكىزۋ ءۇشىن پايدالانىپ كەلەدى. نۇرلان قۇمار